ការប្រើប្រាស់វិគីសៀវភៅ/Starting A New Wikibook
ប្រវត្តិសាស្រ្តពិភពលោក
បុរេប្រវត្តិ៖ ដំណើររឿងមនុស្សជាតិនៅមុនប្រវត្តិជាសំណេរ
ការសិក្សាប្រវត្តិសាស្រ្ត មិនថា ប្រវត្តិសាស្រ្តជាតិ ឬជាប្រវត្តិសាស្រ្តពិភពលោក គឺជារឿងដ៏សំខាន់មួយ ដើម្បីស្វែងយល់អំពីដំណើរដើមទង និងការវិវឌ្ឍរបស់យើងជាមនុស្សជាតិ អំពីហេតុការណ៍សំខាន់ៗ ដែលជាធាតុផ្សំចម្បងសម្រាប់យល់ពីព្រឹត្តិការណ៍នាពេលបច្ចុប្បន្ន ព្រមទាំងជាមេរៀន និងបទពិសោធន៍សម្រាប់ថ្ងៃអនាគត។
ប្រវត្តិសាស្រ្តពិភពលោកចាប់ផ្តើមឡើង កាលពីប្រមាណជា ៦ពាន់ឆ្នាំមុន ជាមួយនឹងការបង្កើតសំណេរ ដើម្បីកត់ត្រាហេតុការណ៍ប្រវត្តិសាស្រ្ត ក៏ប៉ុន្តែ ដំណើររឿងរបស់មនុស្សជាតិយើង បានចាប់ផ្តើមឡើងតាំងពីយូរយារ មុនប្រវត្តិជាសំណេរនេះទៅទៀត ដែលគេហៅថាជាសម័យកាលបុរេប្រវត្តិ។
នៅមុនពេលមានការបង្កើតអក្សរ យើងមានត្រឹមតែឯកសារបែបបុរាណវិទ្យាប៉ុណ្ណោះ ដើម្បីសិក្សាស្វែងយល់អំពីដំណើររឿងបុព្វបុរសដើមរបស់យើង ដូចជា ឆ្អឹង ឧបករណ៍ប្រើប្រាស់ ឬរូបគំនូរ ជាដើម ដែលគេរកឃើញតាមរយៈកំណាយបុរាណវិទ្យា។ តាមរយៈឯកសារបុរាណវិទ្យាអស់ទាំងនេះ គេអាចរកឃើញថា តាមការពិត សម័យកាលបុរេប្រវត្តិមានរយៈពេលវែងជាងប្រវត្តិសាស្រ្តជាសំណេរឆ្ងាយណាស់។
បើនិយាយអំពីប្រវត្តិនៃភពផែនដីយើងទាំងមូលយើងឃើញថា ភពផែនដីបានចាប់កំណើតឡើង តាំងពីប្រមាណជាជាង ៤ពាន់លានឆ្នាំមុន។ គឺជាភពមួយ ក្នុងចំណោមភពទាំង ៨ នៅក្នុងប្រព័ន្ធព្រះអាទិត្យ ក៏ប៉ុន្តែ ផែនដី គឺជាភព ដែលមិនស្ថិតនៅជិតព្រះអាទិត្យពេក ដែលនាំឲ្យមានកម្តៅខ្លាំងជ្រុល ហើយក៏មិននៅឆ្ងាយពីព្រះអាទិត្យពេក ដែលនាំឲ្យមានត្រជាក់ខ្លាំង ប៉ុន្តែ ស្ថិតនៅក្នុងរយៈចម្ងាយដ៏សមស្របមួយ ប្រកបដោយអំណោយផលដល់ការចម្រើនលូតលាស់នៃជីវចម្រុះ ដែលក្នុងនោះក៏រួមទាំងមនុស្សជាតិយើងផងដែរ។
តាមរយៈការសិក្សាទៅលើតម្រ៉ុយបុរាណវិទ្យា គេរកឃើញថា មនុស្សដើមដំបូងបានចាប់ផ្តើមមានវត្តមាននៅលើភពផែនដី នៅក្នុងតំបន់អាហ្វ្រិកប៉ែកខាងកើត ក្បែរតំបន់ដើមបូព៌ាបច្ចុប្បន្ន។ ក៏ប៉ុន្តែ ចំពោះសំណួរថា តើមនុស្សចាប់ផ្តើមមានវត្តមាន នៅលើផែនដី ជាដំបូង នៅពេលណា? ចម្លើយអាចមានខុសៗគ្នា ដោយខ្លះថា រហូតដល់ទៅរាប់លានឆ្នាំមុន ខ្លះថា ២០ម៉ឺនឆ្នាំមុន ឬក៏ ៥ម៉ឺនឆ្នាំមុន អាស្រ័យទៅតាមទ្រឹស្តីខុសៗគ្នា។
ទោះជាយ៉ាងណា អ្នកសិក្សាស្រាវជ្រាវផ្នែកបុរាណវិទ្យា និងនរវិទ្យាបានព្រមព្រៀងគ្នាជាទូទៅថា មនុស្សដើមដំបូង ដែលមានលក្ខណៈជាមនុស្ស ពិសេសខុសប្លែកពីសត្វ មានវត្តមាន នៅលើផែនដី កាលពីប្រមាណ ៥ម៉ឺនឆ្នាំមុន។ ហើយលក្ខណៈពិសេស ដែលបែងចែកខុសគ្នាស្រឡះរវាងមនុស្ស និងសត្វ គឺមិនមានស្ថិតនៅត្រង់ការដើរជើងពីរ ការចេះយកវត្ថុមកប្រើជាឧបករណ៍ប្រើប្រាស់ ឬការមានមនោសញ្ចេតនានោះទេ។ លក្ខណៈពិសេសរបស់មនុស្ស គឺភាសា។
សត្វ ថ្វីដ្បិតតែមានសំឡេង មានសម្រែកខុសៗគ្នា ដែលអាចឲ្យពួកគេយល់គ្នាបានខ្លះៗ ក៏ប៉ុន្តែ វាមិនមែនជាភាសា ដែលមានលក្ខណៈជឿនលឿន អាចឲ្យមានការនិយាយយល់គ្នាបានដូចជាភាសារបស់មនុស្សនោះទេ។ ការដែលមិនមានភាសានិយាយគ្នាបាននេះ ធ្វើឲ្យសត្វ មានការវិវឌ្ឍជឿនលឿនទៅមុខយ៉ាងយឺតបំផុត។
ឆ្កែ សេះ ខ្លា ឬតោចំណាស់ មានបទពិសោធន៍ច្រើន ពីមេរៀនក្នុងជីវិត ក៏ប៉ុន្តែ នៅពេលសត្វទាំងនេះស្លាប់ទៅ បទពិសោធន៍ទាំងនេះនឹងត្រូវបាត់បង់ទៅជាមួយទាំងអស់ ដោយសារតែគ្មានភាសា ដើម្បីអាចនិយាយពន្យល់ ផ្ទេរបទពិសោធន៍នេះបាន ហើយសត្វជំនាន់ថ្មីត្រូវចាប់ផ្តើមរៀនសូត្រពីជីវិតសាជាថ្មី ពីចំណុចសូន្យសុទ្ធសាធ។
មនុស្សវិញ គឺផ្ទុយពីនេះ! ដោយសារតែមនុស្សមានភាសា ដែលអាចនិយាយរ៉ាយរ៉ាប់រឿងប្រាប់គ្នាបាន មនុស្សចាស់ ដែលមានបទពិសោធន៍ក្នុងជីវិត អាចរៀបរាប់ពីបទពិសោធន៍របស់ខ្លួន ទៅឲ្យក្មេងៗជំនាន់ក្រោយអាចរៀនសូត្រពីបទពិសោធន៍នេះបាន។ ផ្អែកលើមេរៀន និងបទពិសោធន៍ ដែលទទួលបានពីមនុស្សចាស់ជំនាន់មុន ក្មេងជំនាន់ក្រោយអាចសិក្សាស្វែងយល់និងរកឃើញនូវបទពិសោធន៍កាន់តែថ្មីៗ និងកាន់តែជឿនលឿនជាងមនុស្សជំនាន់មុន រួចហើយផ្ទេរបទពិសោធន៍អស់ទាំងនេះទៅឲ្យក្មេងជំនាន់ក្រោយៗជាបន្តទៅទៀត។
ដូច្នេះ ភាសា, ការប្រាស្រ័យទាក់ទង, ចែកចាយ និងផ្ទេរបទពិសោធន៍, ទំនាក់ទំនងគ្រូ និងសិស្ស គឺជាលក្ខណៈពិសេសរបស់មនុស្ស ដែលគេមិនឃើញមាន នៅក្នុងចំណោមពពួកសត្វ។ ដោយសារតែភាសានេះហើយ ដែលជួយឲ្យមនុស្សមានការវិវឌ្ឍទៅមុខយ៉ាងលឿនបំផុត បើធៀបនឹងការវិវឌ្ឍរបស់សត្វ។ ការវិវឌ្ឍរបស់សត្វ គឺជាការវិវឌ្ឍតាមបែប “ធម្មជាតិ”។ ចំណែកការវិវឌ្ឍរបស់មនុស្ស គឺជាការវិវឌ្ឍតាមបែប “វប្បធម៌” ពោលគឺ ការវិវឌ្ឍ តាមរយៈចំណេះដឹង, បទពិសោធន៍, វិទ្យាសាស្រ្ត, សិល្បៈ និងបច្ចេកវិទ្យា។
កសិកម្ម៖ បដិវត្តន៍ដ៏សំខាន់នៃមនុស្សជាតិដែលនាំទៅរកការបង្កើតរដ្ឋដំបូង
មនុស្សសម័យបុរេប្រវត្តិ ដែលបានចាប់វត្តមានដំបូងនៅលើភពផែនដី ក្នុងតំបន់អាហ្រ្វិកខាងកើត បានចាប់ផ្តើមផ្លាស់ទី រីកសាយភាយបន្តិចម្តងៗ ទៅកាន់តំបន់ដើមបូព៌ា អាស៊ី និងអឺរ៉ុប ហើយនៅចុងយុគសម័យទឹកកក (Ice Age) ប្រមាណជា ១ម៉ឺន ២ពាន់ឆ្នាំមុន វត្តមានរបស់មនុស្សជាតិបានរីកសាយភាយទៅស្ទើរតែគ្រប់ទីកន្លែង នៅទូទាំងពិភពលោក។
នៅក្នុងអំឡុងយុគសម័យទឹកកក ទឹកសមុទ្រនៅលើភពផែនដីមានកម្រិតកម្ពស់ទាបជាងពេលបច្ចុប្បន្ននេះ ពោលគឺ ជាកម្រិតទាបបំផុតដែលនៅកន្លែងខ្លះ ដូចជា ច្រកសមុទ្ររវាងរុស្ស៊ី និងរដ្ឋអាឡាស្កាសហរដ្ឋអាមេរិក (Bering Sea) ជាដើម តាមពិត គឺជាដីគោក ដែលអាចឲ្យមនុស្សធ្វើដំណើរឆ្លងកាត់ដោយថ្មើជើងបាន។ គឺនៅត្រង់កន្លែងនេះហើយ ដែលកាលពីប្រមាណជា ២ម៉ឺនឆ្នាំមុន មនុស្សបានធ្វើដំណើរដោយថ្មើរជើង ចេញពីតំបន់អាស៊ី ឆ្ពោះទៅកាន់ទ្វីបអាមេរិក។
ដូច្នេះ ជនជាតិដើមនៅអាមេរិក ដែលបច្ចុបន្នយើងច្រើនហៅថាជាជនជាតិឥណ្ឌាស្បែកក្រហម តាមការពិត គឺជាមនុស្ស ដែលមានដើមកំណើតមកពីអាស៊ី។ បុគ្គលិកលក្ខណៈជាប្រជាជនមកពីអាស៊ី ទាំងខាងរូបរាងកាយ និងទាំងឫសគល់នៃភាសា ដែលគេនៅតែអាចមើលឃើញនៅក្នុងចំណោមជនជាតិឥណ្ឌាអាមេរិក នាពេលបច្ចុប្បន្ន។
នៅក្នុងមួយផ្នែកដំបូងនៃសម័យកាលបុរេប្រវត្តិ ដែលគេឲ្យឈ្មោះថា “យុគថ្មបំបែក” (Paléolitique) មនុស្សដើមដំបូងចេះប្រើឈើ និងថ្ម ជាឧបករណ៍ ហើយបរិភោគសាច់ឆៅ។ ក៏ប៉ុន្តែ បន្តិចម្តងៗ មនុស្សចាប់ផ្តើមចេះច្នៃឧបករណ៍ប្រើប្រាស់ ដែលមានលក្ខណៈកាន់តែទំនើបជាងមុន ហើយចាប់ផ្តើមចេះប្រើភ្លើង ដើម្បីចម្អិនអាហារ។
មនុស្ស នៅក្នុង “យុគថ្មបំបែក” រស់នៅដោយពឹងផ្អែកទាំងស្រុងទៅលើការបរបាញ់ និងការបេះផ្លែឈើព្រៃជាអាហារ។ នៅពេលនោះ មនុស្សមានកន្លែងច្រើនក្នុងការបរបាញ់។ តំបន់សាហារ៉ា នៅទ្វីបអាហ្វ្រិក ដែលជាចំណុចចាប់ផ្តើមដំបូង នៃវត្តមានរបស់មនុស្សជាតិ នៅជាតំបន់សម្បូរស្មៅ និងព្រៃ ហើយមិនទាន់ក្លាយជាវាលខ្សាច់ខ្សោះហួតហែងដូចជាពេលបច្ចុប្បន្ននេះនៅឡើយទេ។
ក៏ប៉ុន្តែ ការប្រែប្រួលនៃអាកាសធាតុ បានធ្វើឲ្យតំបន់ដែលធ្លាប់តែសម្បូរព្រៃ ត្រូវក្លាយជាវាលខ្សាច់។ មនុស្សត្រូវជួបនឹងគ្រោះអត់ឃ្លាន ហើយត្រូវបង្ខំចិត្តរត់ទៅរកកន្លែងដែលមានព្រៃ ជាពិសេស ទៅនៅតាមដងទន្លេធំៗមួយចំនួន ដែលជាប្រភពទឹក ដូចជា ដងទន្លេនីល (Nile) នៅអាហ្វ្រិក, ទន្លេអឺហ្វ្រាត (Euphrates) និងទន្លេទីហ្រ្គីស (Tigris/Tigre) នៅក្នុងតំបន់មេសូប៉ូតាមី (Mesopotamie) ពោលគឺ នៅប្រទេសអ៊ីរ៉ាក់បច្ចុប្បន្ន, ទន្លេសិន្ធុ (ឬ Indus) នៅប៉ាគីស្ថាន និងឥណ្ឌាបច្ចុប្បន្ន និងទន្លេហ៊័ងហេ ឬទន្លេលឿង នៅក្នុងប្រទេសចិន។
ហេតុដូច្នេះហើយបានជាគេសង្កេតឃើញថា អរិយធម៌ធំៗដំបូងបង្អស់នៃមនុស្សជាតិ គឺចាប់កំណើត នៅក្នុងតំបន់ជាប់នឹងដងទន្លេទាំងនេះ គឺ អេហ្ស៊ីប មេសូប៉ូតាមី ឥណ្ឌា និងចិន។
ចំនួនមនុស្សដែលគេចេញពីតំបន់វាលខ្សាច់ មកប្រមូលផ្តុំគ្នា នៅតាមតំបន់ជាប់នឹងដងទន្លេធំៗទាំងនេះ មានកាន់តែច្រើនឡើងៗ រហូតដល់ពេលមួយ កន្លែងដ៏តូចចង្អៀតនេះ ក៏លែងអាចទ្រទ្រង់ជីវភាពរបស់មនុស្សទាំងនេះបាន ដោយសារតែកន្លែងបរបាញ់មានតិចជាងមាត់ដែលត្រូវចិញ្ចឹម។
ប្រឈមមុខនឹងបញ្ហានេះ នៅប្រមាណជា ៨ពាន់ឆ្នាំមុនគ្រឹស្តសករាជ ពោលគឺ ប្រមាណជា ១ម៉ឺនឆ្នាំមុន មនុស្សក៏ចាប់ផ្តើមបែកគំនិតបង្កើតរបៀបរស់នៅថ្មីស្រឡាងមួយទៀត ដែលជាបដិវត្តន៍ដ៏សំខាន់បំផុតរបស់មនុស្សជាតិ ហើយដែលគេឲ្យឈ្មោះថាជា “បដិវត្តន៍នៃយុគថ្មរំលីង” (Néolitique) នោះ គឺការបង្កើតរបរកសិកម្ម។
នៅក្នុងតំបន់វាលទំនាបតាមដងទន្លេ គេឃើញមានប្រភេទធញ្ញជាតិ ដែលដុះតាមលក្ខណៈជាស្មៅព្រៃ ហើយដែលមនុស្សយើងធ្លាប់តែទៅបេះបោច យកមកធ្វើជាអាហារ ទៅតាមលក្ខណៈធម្មជាតិ។ ក៏ប៉ុន្តែ ក្រោយមក មនុស្សបានបែកគំនិតដ៏អស្ចារ្យមួយ ដែលមិនធ្លាប់មានពីមុន គឺមនុស្សទៅបេះសម្រាំងគ្រាប់ធញ្ញជាតិដែលល្អៗ ហើយយកវាទៅដាំបន្ត ដើម្បីរង់ចាំប្រមូលផល។ ក្នុងពេលជាមួយគ្នា មនុស្សក៏បានចាប់ផ្តើមបង្វែពីការបរបាញ់ ទៅជាការចាប់សត្វព្រៃមកចិញ្ចឹម។
ការដាំដុះ និងការចិញ្ចឹមសត្វនេះ គឺជាការវិវឌ្ឍដ៏សំខាន់បំផុតរបស់មនុស្សជាតិ ពីព្រោះថា នៅក្នុងផ្ទៃដី ដែលមានទំហំដូចគ្នា ការប្រកបរបរកសិកម្មអាចចិញ្ចឹមមនុស្សបានច្រើនជាងការបរបាញ់ រហូតដល់ទៅ ១រយដង មានន័យថា បើកាលពីមុន ដែលមនុស្សពឹងផ្អែកលើការបរបាញ់ ផ្ទៃដីដ៏តូចចង្អៀតមួយ អាចចិញ្ចឹមជីវិតបានត្រឹមតែ ១ម៉ឺននាក់ ការបង្កើតរបរកសិកម្មអាចផ្តល់ផល សម្រាប់ចិញ្ចឹមមនុស្សរហូតដល់ទៅ ១លាននាក់។
ក្រោយពីមនុស្សចេះប្រកបរបរកសិកម្ម ចំនួនប្រជាជនសរុបនៅលើភពផែនដី បានកើនឡើង ពីរាប់លាននាក់ ទៅរាប់រយលាននាក់ ក្នុងរយៈពេលដ៏ខ្លី។ មនុស្សជាតិ ដែលពីមុនទទួលរងនូវការគំរាមកំហែងពីធម្មជាតិ ក៏បានប្រែក្លាយទៅជាការគំរាមកំហែងដល់ធម្មជាតិវិញ ពីព្រោះថា ការដាំដុះ និងចិញ្ចឹមសត្វ គឺជាសកម្មភាព ដែលមានការបំពុលបរិយាកាសខ្លាំងបំផុត ជាពិសេស គឺការបញ្ចេញឧស្ម័នមេតាន (CH4) ដែលជាដើមហេតុដ៏សំខាន់មួយ ដែលបង្កឲ្យផែនដីឡើងកម្តៅ។
អរិយធម៌ដ៏ចំណាស់បំផុតរបស់មនុស្សជាតិ៖ អេហ្ស៊ីប មេសូប៉ូតាមី ឥណ្ឌា និងចិន
ប្រមាណជា ៨ពាន់ឆ្នាំមុនគ្រឹស្តសករាជ (ប្រមាណជា ១ម៉ឺនឆ្នាំមុន) មនុស្សចាប់ផ្តើមចេះធ្វើកសិកម្ម ដើម្បីចិញ្ចឹមជីវិត ជំនួសឲ្យការបរបាញ់។ បដិវត្តន៍កសិកម្មនេះបានធ្វើឲ្យមនុស្សចាប់ផ្តើមមានតម្រូវការសំខាន់មួយ គឺត្រូវការឲ្យមានអ្នកដឹកនាំ និងរចនាសម្ព័ន្ធសហគមន៍ត្រឹមត្រូវ ដែលជាទម្រង់ដំបូងនៃរដ្ឋ ដើម្បីចាត់ចែងបែងចែកធនធានទឹកឲ្យបានស្មើភាពគ្នា ដើម្បីប្រើប្រាស់ក្នុងការប្រកបរបរកសិកម្ម ព្រមទាំងរក្សាសណ្តាប់ធ្នាប់ និងការពារសុវត្ថិភាពរបស់ប្រជាកសិករ។
រដ្ឋ និងអរិយធម៌បានចាប់កំណើតឡើងមុនគេ នៅតាមតំបន់ដែលមនុស្សចាប់ផ្តើមបង្កើតរបរកសិកម្ម គឺតំបន់ទាំង ៤ ដែលជាប់នឹងទន្លេសំខាន់ៗ រួមមាន អេហ្ស៊ីប ជាប់នឹងទន្លេនីល មេសូប៉ូតាមី ជាប់នឹងដងទន្លេអឺហ្រ្វាត និងទន្លេទីហ្រ្គីស ឥណ្ឌា ជាប់នឹងដងទន្លេឥណ្ឌុស និងចិន ជាប់នឹងដងទន្លេលឿង។
ដោយសារតែសកម្មភាពដាំដុះ និងចិញ្ចឹមសត្វ ជាសកម្មភាពដែលអាចផ្តល់ផលបានយ៉ាងច្រើនលើសពីតម្រូវការប្រចាំថ្ងៃ រដ្ឋត្រូវមានភារៈដ៏សំខាន់មួយទៀត គឺចាត់ចែងស្តុកផលិតផលកសិកម្ម ដើម្បីបម្រុងទុកសម្រាប់ឆ្នាំណាដែលការដាំដុះមិនសូវផ្តល់ផលច្រើន។ ដើម្បីចាត់ចែងស្តុកផលិតផលដ៏ច្រើន និងក្នុងរយៈពេលយូរអង្វែងបែបនេះ គេចាំបាច់ត្រូវការឲ្យមានបញ្ជីកត់ត្រាចំណាំឲ្យបានច្បាស់លាស់ ហើយដើម្បីអាចកត់ត្រាបាន គេចាំបាច់ត្រូវបង្កើតអក្សរ។
ការបង្កើតអក្សរត្រូវបានគេចាត់ទុកថាជាដែនកំណត់ ពីសម័យកាលបុរេប្រវត្តិ ឈានចូលក្នុងសម័យកាលប្រវត្តិសាស្រ្ត។ ក៏ប៉ុន្តែ ដែនកំណត់នៃបុរេប្រវត្តិ មិនដូចគ្នាទាំងអស់ នៅគ្រប់ទីកន្លែងទូទាំងពិភពលោកនោះទេ ពីព្រោះថា ក្រុមមនុស្សដែលនៅកន្លែងផ្សេងៗគ្នា មិនបានចាប់ផ្តើមបង្កើតអក្សរក្នុងពេលព្រមគ្នានោះទេ។ នៅកន្លែងណា ដែលមិនទាន់មានការបង្កើតអក្សរ មនុស្សបន្តរស់នៅ ក្នុងសម័យកាលបុរេប្រវត្តិ។ ក្នុងពេលជាមួយគ្នានោះ នៅកន្លែងផ្សេងទៀត ដែលមានការបង្កើតអក្សរ មនុស្សចាប់ផ្តើមបោះជំហានចូលក្នុងសម័យកាលនៃប្រវត្តិសាស្រ្ត។
នៅអេហ្ស៊ីប មនុស្សចាប់ផ្តើមបង្កើតអក្សរ នៅប្រមាណជា ៣ពាន់ ទៅ៤ពាន់ឆ្នាំមុនគ្រឹស្តសករាជ (៥ពាន់ ទៅ៦ពាន់ឆ្នាំមុនសម័យកាលបច្ចុប្បន្ន) ហើយទម្រង់រដ្ឋដំបូងបង្អស់ក្នុងប្រវត្តិមនុស្សជាតិ គឺបានចាប់កំណើតឡើង នៅអេហ្ស៊ីបនេះឯង។
រដ្ឋចាប់កំណើតដំបូងនៅអេហ្ស៊ីប តាមដងទន្លេនីល គឺមកពីតម្រូវការចាំបាច់នៃអាកាសធាតុ។ អេហ្ស៊ីប ដែលស្ថិតនៅក្បែរវាលខ្សាច់សាហារ៉ា ជាតំបន់ដែលកម្រនឹងមានភ្លៀងធ្លាក់ ហើយប្រជាកសិករដែលរស់នៅទីនោះ ត្រូវការឲ្យមេដឹកនាំ និងរចនាសម្ព័ន្ធរដ្ឋ ដើម្បីជួយចាត់ចែងបែងចែកធនធានទឹកប្រើប្រាស់ឲ្យបានស្មើភាពគ្នា ចៀសវាងវិវាទ។
អេហ្ស៊ីបនៅក្នុងសម័យកាលនោះ គឺជាអាណាចក្រដែលមានប្រជាជនយ៉ាងច្រើន គឺប្រមាណពី ៧ ទៅ ៨លាននាក់ ហើយអាណាចក្រអេហ្ស៊ីបបានស្គាល់នូវភាពរុងរឿង និងឯករាជ្យ អស់រយៈពេលប្រមាណជា ២៥សតវត្សរ៍។ គឺនៅក្នុងអាណាចក្រអេហ្ស៊ីបសម័យបុរាណ និងសម័យកាលរុងរឿងនេះហើយ ដែលមានការសាងសង់ពីរ៉ាមីតជាច្រើន បន្សល់ទុកជាអច្ឆរិយវត្ថុរបស់មនុស្សជាតិរហូតមកទល់នឹងពេលបចុប្បន្ន។
អាណាចក្រអេហ្ស៊ីបឯករាជ្យ ត្រូវបានបញ្ចប់ នៅឆ្នាំ៥២៥មុនគ.ស. នៅពេលដែលអេហ្ស៊ីបត្រូវបានអាណាចក្រពែរ្ស៍វាយដណ្តើមកាន់កាប់។ ចាប់ពីពេលនោះមក អេហ្ស៊ីបក៏ត្រូវធ្លាក់ដុនដាប លែងស្គាល់ឯករាជ្យ រហូតទាល់តែដល់អំឡុងឆ្នាំ១៩៥០ថ្មីៗនេះប៉ុណ្ណោះ ទើបអេហ្ស៊ីបសម័យទំនើប និងឯករាជ្យបានចាប់កំណើតឡើងវិញ។
បន្ទាប់ពីអេហ្ស៊ីប រចនាសម្ព័ន្ធរដ្ឋក៏បានចាប់ផ្តើមចេញជារូបរាងឡើងដែរ នៅមេសូប៉ូតាមី (អ៊ីរ៉ាក់បច្ចុប្បន្ន)។ នៅតាមដងទន្លេអឺហ្វ្រាត និងទីហ្គ្រីស គេឃើញមានអាណាចក្រជាច្រើនបានចាប់កំណើតឡើងជាបន្តបន្ទាប់ ដែលក្នុងនោះ អាណាចក្រមួយ ដែលត្រូវបានគេស្គាល់ទូទៅច្រើនជាងគេ គឺបាប៊ីឡូន។ អាណាចក្របាប៊ីឡូន មានរាជធានី នៅក្បែររដ្ឋធានីបាកដាដរបស់អ៊ីរ៉ាក់នាពេលបច្ចុប្បន្ន ហើយអាណាចក្របាប៊ីឡូនសម័យបុរាណ មានមហាក្សត្រមួយអង្គ គឺព្រះចៅហាមូរ៉ាប៊ី (Hammourabi) ដែលមានឈ្មោះល្បីក្នុងការយកមាត្រាច្បាប់មកចងក្រងធ្វើជាក្រមច្បាប់ដ៏ពេញលេញមួយ ដែលគេស្គាល់ជាទូទៅថាជា “ក្រមហាមូរ៉ាប៊ី” បង្កើតឡើង តាំងពីប្រមាណជា ១៧៥០ឆ្នាំមុនគ.ស ហើយជាក្រមច្បាប់ដ៏ពេញលេញដំបូងគេបង្អស់នៅក្នុងប្រវត្តិសាស្រ្តមនុស្សជាតិ។
អាណាចក្រនៅក្នុងតំបន់មេសូប៉ូតាមីក៏ជាអាណាចក្រដែលមានស្ថាបត្យកម្មដ៏រុងរឿងមិនចាញ់អេហ្ស៊ីបប៉ុន្មានដែរ ក៏ប៉ុន្តែ នៅមេសូប៉ូតាមី សំណង់ភាគច្រើន សង់ពីដីឥដ្ឋ ដែលមិនអាចនៅគង់វង់បានយូរដល់ពេលបច្ចុប្បន្ន ដូចជាសំណង់នៅអេហ្ស៊ីប ដែលសង់ពីថ្ម។
កាលពីសម័យដើម អេហ្ស៊ីប និងមេសូប៉ូតាមី ដែលមានព្រំប្រទល់ដែនជាប់គ្នា នៅប៉ាឡេស្ទីន គឺជាគូប្រជែងនឹងគ្នាយ៉ាងស្រួចស្រាវ។
ចេញពីមេសូប៉ូតាមី បើគេធ្វើដំណើរឆ្ពោះទៅទិសខាងកើត ហើយធ្វើដំណើរឆ្លងកាត់ពេលវេលា ប្រមាណជា ១ពាន់ ៥រយឆ្នាំក្រោយមកទៀត គេនឹងឃើញមានអរិយធម៌ពីរទៀត គឺឥណ្ឌា នៅតាមដងទន្លេឥណ្ឌុស (Indus) និងចិន នៅតាមដងទន្លលឿង។
ហេតុអ្វីបានជា ១ពាន់ ៥រយឆ្នាំ ក្រោយមក ទើបរដ្ឋចាប់កំណើតនៅ ឥណ្ឌា និងចិន? នៅក្នុងតំបន់នេះ ថ្វីដ្បិតតែ ការប្រែប្រួលអាកាសធាតុបណ្តាលឲ្យបាត់បង់ព្រៃឈើ បង្កជាវាលខ្សាច់ច្រើន ក៏ប៉ុន្តែ ខុសពីអេហ្ស៊ីប និងមេសូប៉ូតាមី តំបន់ជុំវិញដងទន្លេឥណ្ឌុស និងទន្លេលឿង គឺជាតំបន់ដែលសម្បូរភ្លៀង។ ហេតុដូច្នេះហើយបានជាដំណើរវិវឌ្ឍ ឆ្ពោះទៅការបង្កើតរដ្ឋ នៅឥណ្ឌា និងចិន បានធ្វើឡើងដោយសន្សឹមៗ ដោយសារតែ មនុស្សនៅក្នុងតំបន់នេះ មិនសូវជាមានតម្រូវការចាំបាច់ និងបន្ទាន់ខ្លាំង ក្នុងការបង្កើតជារចនាសម្ព័ន្ធរដ្ឋ ដើម្បីគ្រប់គ្រងបែងចែកធនធានទឹក ដូចជា នៅអេហ្ស៊ីប និងមេសូប៉ូតាមីនោះទេ។
១ពាន់ឆ្នាំមុនគ.ស (ជាង ៣ពាន់ឆ្នាំមុនសម័យកាលយើងបច្ចុប្បន្ន) អរិយធម៌ចំនួន ៤ បានចាប់កំណើតនៅលើភពផែនដី៖ អេហ្ស៊ីប មេសូប៉ូតាមី ឥណ្ឌា និងចិន ដោយមួយៗ មានប្រជាជនសរុបប្រមាណជា ១០លាននាក់ ហើយមានទំនាក់ទំនងជាមួយគ្នាច្រើន ទាំងការធ្វើសង្រ្គាម និងការជួញដូរ។
សូត្រ ដែលពេលនោះ មានផលិតតែនៅចិន ត្រូវបានគេនាំយកទៅលក់រហូតទៅដល់អេហ្ស៊ីប ដោយឆ្លងកាត់តាមផ្លូវគោកដ៏វែងឆ្ងាយ ដែលគេឲ្យឈ្មោះថា “ផ្លូវសូត្រ” ចេញពីឆាងអាន កាត់តាមឥណ្ឌា និងមេសូប៉ូតាមី រហូតទៅដល់អេហ្ស៊ីប។
និយាយពីសង្រ្គាមវិញ ចិន និងឥណ្ឌា ក្នុងសម័យបុរាណ មិនសូវជាធ្វើសង្រ្គាមនឹងគ្នាដោយផ្ទាល់ ច្រើនដូចជា អេហ្ស៊ីប និងមេសូប៉ូតាមីនោះទេ ក៏ប៉ុន្តែ រដ្ឋ និងបុរី នៅខាងផ្ទៃក្នុងអាណាចក្រចិនវិញ មានការធ្វើសង្រ្គាមស៊ីសាច់ហុតឈាមរវាងគ្នានិងគ្នា ដោយឥតត្រាប្រណី រហូតដល់ជាប់ឈ្មោះថាជា “អាណាចក្រសង្រ្គាម”។ រហូតដល់ឆ្នាំ២២០មុនគ.ស. ទើបអាណាចក្រចិនបានស្គាល់ការរួបរួមគ្នា ក្រោមការដឹកនាំរបស់អធិរាជ “ឈីន” (Qin)។
នៅក្នុងប្រវត្តិសាស្រ្តចិនសម័យបុរាណ គេឃើញមានយុគសម័យកាលរួបរួម និងរុងរឿង គឺសម័យរាជវង្សហាន (ពីឆ្នាំ២០០មុនគ.ស ដល់ឆ្នាំ២០០គ.ស.) រាជវង្សថាង (នៅអំឡុងសតវត្សរ៍ទី៧ ដល់ទី១០) រាជវង្សសុង (ចុងសតវត្សរ៍ទី១០ ដល់សតវត្សរ៍ទី១៣) រាជវង្សមីង (ចន្លោះសតវត្សរ៍ទី១៤ ដល់ទី១៧) ដែលត្រូវបានគេចាត់ទុកថាជាសម័យកាលរុងរឿងបំផុតមួយ ក្នុងប្រវត្តិសាស្រ្តចិន ក៏ដូចជាប្រវត្តិមនុស្សជាតិ។
នៅចន្លោះសម័យកាលដ៏រុងរឿងអស់ទាំងនេះ ចិនធ្លាក់ក្នុងសម័យកាលខ្មៅងងឹត ដែលប្រជាជនស្គាល់នូវភាពបាក់បែក ប្រកាប់ប្រចាក់គ្នា និងភាពអនាធិបតេយ្យ ដូចជា សម័យកាលនគរទាំងបី ជាដើម ដែលជាសម័យកាលមួយមានការបង្ហូរឈាមខ្លាំងបំផុត ក្នុងប្រវត្តិសាស្រ្តចិន និងដែលគេច្រើនយកមកសរសេរជារឿង ជាល្ខោន ឬផលិតជាកុន ដូចជា រឿង “សាមកុក” ជាដើម។
ក្រៅពីហេតុការណ៍បះបោរ រដ្ឋប្រហារ ការធ្វើសង្រ្គាមផ្ទៃក្នុងគ្នាឯង អាណាចក្រចិនសម័យបុរាណ ក៏ប្រឈមមុខនឹងការគំរាមកំហែងដ៏ធំមួយទៀតដែរ គឺការឈ្លានពានពីសំណាក់ពួកក្រុមកុលសម្ព័ន្ធ ដែលបន្តរស់នៅតាមរបៀបសម័យបុរេប្រវត្តិ។ ដើម្បីការពារខ្លួនពីការឈ្លានពាន ពីសំណាក់ពួកទាំងនេះហើយ ដែលចិនបានសង់ជាមហាកំផែង ដែលបន្តទុករហូតមកទល់នឹងសព្វថ្ងៃនេះ។
អេហ្ស៊ីប មេសូប៉ូតាមី ឥណ្ឌា ចិន... នេះហើយគឺជាអរិយធម៌ដំបូងបង្អស់នៃមនុស្សជាតិ។ គឺជាទីកន្លែងចាប់កំណើតនៃកសិកម្ម តាំងពីរាប់ពាន់ឆ្នាំមុន។ របៀបរស់នៅ ដែលយើងនៅតែបន្តឃើញមានមកទល់នឹងពេលបច្ចុប្បន្ន។ គំនិតច្នៃប្រឌិត និងរបកគំហើញមួយចំនួន ដូចជា ត្រីវិស័យ រំសេវផ្ទុះ ក្រមច្បាប់ ជាដើម គឺសុទ្ធសឹងជាមរតក ដែលបន្សល់ទុកដោយអរិយធម៌ដ៏ចំណាស់ទាំង ៤នេះ ឲ្យមនុស្សជាតិយើងបន្តប្រើប្រាស់ រហូតមកទល់នឹងពេលបច្ចុប្បន្ន។ នៅពេលដែលយើងអាន ស្តាប់ និងមើលព័ត៌មានជារៀងរាល់ថ្ងៃ យើងនៅតែឃើញ ចិន ឥណ្ឌា អេហ្ស៊ីប និងតំបន់ដើមបូព៌ា បន្តជាប្រធានរឿងធំៗ ជាចំណុចចាប់អារម្មណ៍នៃមនុស្សជាតិសម័យបច្ចុប្បន្ន៕
អរិយធម៌មេឌីទែរ៉ាណេ៖ កោះក្រែត ក្រិក និងហ្វេនីស៊ី (លីបង់)
អេហ្ស៊ីប មេសូប៉ូតាមី ឥណ្ឌា ចិន... រដ្ឋ និងអរិយធម៌ដ៏ចំណាស់ទាំង ៤ នៃមនុស្សជាតិ មានទំនាក់ទំនងរកស៊ីជាមួយគ្នាច្រើន តាំងពីយុគសម័យបុរាណ ក៏ប៉ុន្តែ ប្រជាជននៅក្នុងតំបន់ទាំង ៤នេះ ច្រើនតែជាអ្នកជំនាញខាងការដឹកជញ្ជូនផ្លូវគោក ឬក៏មានការដឹកជញ្ជូនតាមផ្លូវទឹកខ្លះដែរ តែជាការដឹកជញ្ជូនតាមដងទន្លេ។ បើនិយាយពីអ្នកជំនាញខាងដើរសមុទ្រវិញ គេត្រូវទៅមើលបណ្តារដ្ឋ ដែលចាប់កំណើតឡើងជាបន្តបន្ទាប់គ្នា នៅជុំវិញសមុទ្រមេឌីទែរ៉ាណេ។
យើងនៅក្នុងអំឡុងយុគសម័យលង្ហិន (ប្រមាណ ពី៣ពាន់ឆ្នាំ រហូតទៅដល់ប្រមាណ ១ពាន់ឆ្នាំមុនគ.ស)។ នៅខាងជើងឆ្នេរសមុទ្រអេហ្ស៊ីប ក្នុងសមុទ្រមេឌីទែរ៉ាណេ មានកោះដ៏ធំមួយ ឈ្មោះថា “កោះក្រែត” (បច្ចុប្បន្ន ជាផ្នែកមួយនៃប្រទេសក្រិក)។ គឺអ្នកកោះក្រែតនេះហើយ ដែលជាអ្នកដុះគំនិត និងមានជំនាញខាងនាវាចរណ៍តាមផ្លូវសមុទ្រមុនគេ ដោយពួកគេបានបង្កើតនាវាសមុទ្រមួយប្រភេទ ដែលមានឈ្មោះបោះសំឡេងពាសពេញផ្ទៃសមុទ្រ តាំងពីយុគសម័យបុរាណ រហូតដល់សតវត្សរ៍ទី១៤គ.ស.។
នាវាសមុទ្របង្កើតឡើងដោយអ្នកកោះក្រែតនេះ ត្រូវបានគេឲ្យឈ្មោះតាមភាសាក្រិកបុរាណថា “ហ្កាឡេអា” (Galéa) ហៅតាមភាសាបារាំងបច្ចុប្បន្នថា “ហ្កាលែរ” (Galère) គឺជាប្រភេទនាវាសមុទ្រដែលមានក្តោងផង និងមានដងចែវផង ដែលតម្រៀបជាជួរទាំងសងខាង តាំងពីក្បាលរហូតដល់កន្ទុយ។ ដោយសារតែនៅសម័យកាលនោះ មនុស្សនៅមិនទាន់រកឃើញទ្រឹស្តីរូបវិទ្យា ដើម្បីអាចប្រើកម្លាំងទល់នឹងកម្លាំងបាននៅឡើយ ដូច្នេះ នៅក្នុងការបើកបរនាវាហ្កាលែរ គេអាចបើកក្តោងប្រើ តែនៅពេលណា ដែលមានខ្យល់បក់មកពីខាងក្រោយប៉ុណ្ណោះ ក្រៅពីនេះ ត្រូវមានមនុស្សចែវ ទើបនាវា Galère អាចធ្វើដំណើរទៅមុខបាន។
ដោយសារតែហេតុនេះហើយទើប វានាហ្កាលែរ ដែលជានាវាដ៏មាំ មិនខ្លាចព្យុះ មិនខ្លាចរលក ក៏ប៉ុន្តែ មិនអាចធ្វើដំណើរចេញឆ្ងាយពីឆ្នេរបានយូរនោះទេ ដោយសារតែចំនួនមនុស្សដែលត្រូវចែវវាមានចំនួនច្រើន ហើយប្រើកម្លាំងចែវច្រើន ដូច្នេះ ត្រូវការផឹកទឹកច្រើន ដែលគេមិនអាចដឹកយកតាមគ្រប់គ្រាន់សម្រាប់ច្រើនថ្ងៃបាន ទើបចាំបាច់ត្រូវតែចូលសំចតនៅមាត់ឆ្នេរជារៀងរាល់យប់។
ក៏ប៉ុន្តែ ទោះជាយ៉ាងនេះក៏ដោយ នាវាហ្កាលែរ គឺជាមធ្យោបាយដឹកជញ្ជូនដ៏សំខាន់មួយ សម្រាប់ឲ្យអ្នកកោះក្រែតធ្វើជំនួញជួញដូរតាមផ្លូវសមុទ្រ នៅជុំវិញតំបន់មេឌីទែរ៉ាណេ ចាប់តាំងពីអេហ្ស៊ីប រហូតទៅដល់ក្រិក។
យើងធ្លាប់បានឃើញហើយថា របរកសិកម្មជួយឲ្យមនុស្សបង្កើនសមត្ថភាពផលិតបានច្រើនជាងការបរបាញ់រហូតដល់ទៅរាប់រយដង។ របរជួញដូររឹតតែជួយឲ្យមនុស្សមានបានកាន់តែឆាប់ជាងរបរកសិកម្មទៅទៀត។ ហេតុដូច្នេះហើយបានជាអ្នកកោះក្រែតសម័យដើម គឺជាអ្នកមានដ៏ស្តុកស្តម្ភបំផុត។
ក៏ប៉ុន្តែ នៅចុងយុគសម័យលង្ហិន ប្រមាណជា ១ពាន់ឆ្នាំមុនគ.ស (ជាង ៣ពាន់ឆ្នាំមុនសម័យកាលបច្ចុប្បន្ន) អ្នកកោះក្រែត ដែលជាអ្នកពូកែខាងជំនួញ ក៏ចាប់ធ្លាក់ចុះដុនដាប។ ម្យ៉ាង ប្រហែលជាមកពីពួកគេត្រូវទទួលរងនូវចំហាយនៃការផ្ទុះភ្នំភ្លើងដ៏ធំមួយ នៅកោះដែលក្បែរនោះ ហើយម្យ៉ាងទៀត ពួកគេត្រូវទទួលការឈ្លានពានពីសំណាក់ក្រិក និងហ្វេនីស៊ី (មានទីតាំងនៅម្តុំប្រទេសលីបង់បច្ចុប្បន្ន)។
នៅពេលនោះ ក្រិក និងហ្វេនីស៊ី (Phénicie) ដែលបានរៀនសូត្រច្រើនពីកោះក្រែត ក៏សុទ្ធតែជាអ្នកជំនាញខាងដើរសមុទ្រដែរ។ ក្រិកកាន់កាប់ដែនសមុទ្រ ដែលនៅប៉ែកខាងជើងកោះក្រែត ចំណែកហ្វេនីស៊ីវិញ កាន់កាប់ដែនសមុទ្រដែលនៅក្បែរលីបង់សព្វថ្ងៃ។
ក្រិក និងហ្វេនីស៊ី ជាអ្នកជំនាញខាងនាវាចរណ៍ និងការជួញដូរផ្លូវសមុទ្រដូចគ្នា ក៏ប៉ុន្តែ មានវប្បធម៌ខុសគ្នា។ ប្រជាជនក្រិកនិយាយភាសាក្នុងអម្បូរអឺរ៉ុប ចំណែកអ្នកស្រុកហ្វេនីស៊ីវិញ និយាយភាសាមួយ ដែលក្រោយមកបានក្លាយទៅជាភាសាអារ៉ាប់បច្ចុប្បន្ន។
អ្នកស្រុកហ្វេនីស៊ី ដែលជាអ្នកពូកែខាងមុខជំនួញ បានបង្កើតនូវស្នាដៃដ៏សំខាន់មួយ ដែលបន្សល់ទុកជាកេមរតកដល់មនុស្សជាតិភាគច្រើន នៅក្នុងសម័យកាលបច្ចុប្បន្ន គឺអក្ខរក្រម (ប្រព័ន្ធសំណេរដោយផ្អែកលើព្យញ្ជនៈ និងស្រៈ)។
ប្រព័ន្ធសំណេរជាសញ្ញា (Idéogrammes) ដូចជា ភាសាចិន និងអេហ្ស៊ីប នៅក្នុងសម័យកាលនោះ មិនឆ្លើយតបនឹងតម្រូវការជាក់ស្តែងរបស់អ្នកជំនួញនោះទេ ដោយសារតែវាមានសញ្ញាច្រើនពេក រហូតដល់ទៅរាប់ម៉ឺនសញ្ញា។ ដើម្បីបង្កើនប្រសិទ្ធភាពក្នុងការចាត់ចែងមុខជំនួញរបស់ពួកគេ អ្នកស្រុកហ្វេនីស៊ីក៏បានបែកគំនិតពីការប្រើសំណេរជាសញ្ញារាប់ម៉ឺន បែរទៅប្រើអក្សរ (ឬអក្ខរៈ) ដែលមានចំនួនតែជាង ២០ ដោយអក្សរនីមួយៗមិនមានអត្ថន័យអ្វីទាំងអស់ ប៉ុន្តែ គេអាចយកវាទៅផ្គុំ និងផ្សំ បង្កើតជាពាក្យយ៉ាងច្រើនសន្ធឹក ទៅតាមចិត្តចង់។
តាមការពិត អ្នកជំនាញខាងបុរាណវិទ្យា និងភាសាវិទ្យា បានរកឃើញអត្ថបទដែលសរសេរដោយប្រើប្រព័ន្ធអក្ខរក្រម ដែលមានអាយុកាលតាំងប្រមាណជា ១ពាន់៤រយឆ្នាំមុនគ.ស ពោលគឺ តាំងពីមុនសម័យកាលហ្វេនីស៊ីទៅទៀត។ ប្រព័ន្ធអក្ខរក្រមដ៏ចំណាស់នេះត្រូវបានគេរកឃើញ នៅក្នុងតំបន់មួយ ដែលស្ថិតនៅក្នុងប្រទេសស៊ីរីបច្ចុប្បន្ន។ នេះមានន័យថា ការសរសេរតាមប្រព័ន្ធអក្ខរក្រម ត្រូវបានគេប្រើប្រាស់តាំងពីមុនសម័យកាលហ្វេនីស៊ីទៅទៀត ក៏ប៉ុន្តែ គឺអ្នកស្រុកហ្វេនីស៊ី ដែលយកសំណេរបែបនេះមកអភិវឌ្ឍទៅជាប្រព័ន្ធសំណេរដ៏ទូលំទូលាយ និងពេញលេញ។ ប្រព័ន្ធសំណេរដែលត្រូវបានយើងប្រើប្រាស់យ៉ាងទូលំទូលាយបំផុត នៅក្នុងសម័យកាលបច្ចុប្បន្ន។ សព្វថ្ងៃនេះ ក្រៅពីចិន និងជប៉ុន គ្រប់ភាសាទាំងអស់នៅលើភពផែនដីនេះ សុទ្ធតែប្រើប្រព័ន្ធសំណេរអក្ខរក្រម ក្នុងនោះ ក៏រួមទាំងភាសាខ្មែរផងដែរ។
នៅក្នុងតំបន់មេឌីទែរ៉ាណេសម័យបុរាណ ក្រិក និងហ្វេនីស៊ី មិនធ្វើសង្រ្គាមនឹងគ្នានោះទេ ប៉ុន្តែ ពួកគេធ្វើការបែងចែកដែនឥទ្ធិពលគ្នា ដើម្បីបោះទីតាំង ធ្វើអាណានិគមទៅតាមទិសដៅរៀងៗខ្លួន គឺក្រិក នៅឆ្នេរប៉ែកខាងជើង នៃសមុទ្រមេឌីទែរ៉ាណេ ចំណែក ហ្វេនីស៊ី នៅឆ្នេរប៉ែកខាងត្បូង។ អាណានិគមក្នុងន័យនេះ គឺខុសពីអាណានិគមក្នុងសម័យទំនើប។ សម្រាប់ពួកក្រិក និងពួកហ្វេនីស៊ីនៅសម័យដើម នៅពេលណា ដែលទីក្រុងមួយមានមនុស្សច្រើនពេក ក្រុមគ្រួសារខ្លះ ក៏ចាកចេញពីក្រុងនេះ ទៅកាន់ទីកន្លែងថ្មី ដែលនៅតាមកោះ ឬតាមបណ្តោយឆ្នេរសមុទ្រមេឌីទែរ៉ាណេ ដើម្បីបង្កើតជាក្រុងថ្មី ដែលមានរចនាសម្ព័ន្ធគ្រប់គ្រងឯករាជ្យពីក្រុងចាស់។
ទាំងក្រិក ទាំងហ្វេនីស៊ី និងបណ្តាអាណាចក្រផ្សេងៗទៀត នៅក្នុងសម័យកាលនោះ មិនមានការបង្កើតជាប្រទេសក្នុងទម្រង់ជាប្រជាជាតិ ដូចជា សព្វថ្ងៃនេះទេ។ ពួកគេ គ្រាន់តែជាប្រជាជនដែលចេញពីអម្បូរតែមួយ និយាយភាសាដូចគ្នា មានវប្បធម៌ដូចគ្នា ហើយរស់នៅជាអាណាចក្រធំមួយរួមគ្នា ប៉ុន្តែ មានអំណាចដឹកនាំឯករាជ្យដាច់ៗពីគ្នា ទៅតាមទីក្រុងផ្សេងៗគ្នា ប្រៀបបាននឹងកូនរដ្ឋតូចៗឯករាជ្យដាច់ចេញពីគ្នា។
អាណានិគមក្រិកភាគច្រើនស្ថិតនៅឆ្នេរប៉ែកខាងជើងនៃសមុទ្រមេឌីទែរ៉ាណេ ក៏ប៉ុន្ត ក៏មានផងដែរនៅជុំវិញសមុទ្រខ្មៅ អ៊ីតាលី និងប៉ែកខាងត្បូងប្រទេសបារាំង។ រហូតមកទល់នឹងសព្វថ្ងៃនេះ គេនៅតែអាចសង្កេតឃើញពីសំណល់ពីអាណានិគមក្រិកសម័យបុរាណ តាមរយៈឈ្មោះនៃក្រុងខ្លះ ក្នុងប្រទេសបារាំង និងអ៊ីតាលី។
ជាអាទិ៍ ទីក្រុង Nice ដែលស្ថិតនៅប៉ែកខាងត្បូងប្រទេសបារាំង ជាប់នឹងសមុទ្រមេឌីទែរ៉ាណេ គឺជាឈ្មោះដែលមានឫសគល់ពីភាសាក្រិក Nikaia ដែលមានន័យថា “ជ័យជម្នះ”។ ទីក្រុង Napoli នៅអ៊ីតាលី ជាឈ្មោះក្លាយពីភាសាក្រិក Neapolis ដែលមានន័យថា “ក្រុងថ្មី”។
នៅឆ្នេរប៉ែកខាងត្បូង នៃសមុទ្រមេឌីទែរ៉ាណេ ក្រិកបានបោះទីតាំងធ្វើអាណានិគម តែនៅក្នុងតំបន់ Cyrénaïque មួយប៉ុណ្ណោះ។ តំបន់ Cyrénaïque ដែលស្ថិត នៅក្នុងប្រទេសលីប៊ីសព្វថ្ងៃ។
ក្រៅពីតំបន់ Cyrénaïque នេះ នៅតាមបណ្តោយឆ្នេរប៉ែកខាងត្បូងនៃសមុទ្រមេឌីទែរ៉ាណេ គឺជាដែនអាណានិគមរបស់ហ្វេនីស៊ី។ នៅឆ្នាំ ៨០០មុនគ.ស ហ្វេនីស៊ីបានបង្កើតទីក្រុងមួយ នៅក្នុងតំបន់ ដែលស្ថិតនៅក្បែររដ្ឋធានីរបស់ទុយនីស៊ីសព្វថ្ងៃ។ ទីក្រុងនោះមានឈ្មោះថា Carthage ហើយដែលក្រោយមកបានរីកដុះដាល រហូតក្លាយទៅជាអាណាចក្រមួយឯករាជ្យ ហើយមានអំណាចប្រណាំងប្រជែងជាមួយនឹងពួកហ្វេនីស៊ីវិញទៀតផង។
ក្រិក និងហ្វេនីស៊ី ថ្វីដ្បិតតែនាវាហ្កាលែររបស់ពួកគេ ពិបាកនឹងធ្វើដំណើរចេញឆ្ងាយពីឆ្នេរក្នុងរយៈពេលវែង ក៏ប៉ុន្តែ ពួកគេនៅតែអាចធ្វើដំណើរតាមផ្លូវសមុទ្រ ចេញពីមេឌីទែរ៉ាណេ ទៅកាន់តំបន់ឆ្ងាយៗផ្សេងទៀត ដោយធ្វើដំណើរសសៀរតាមឆ្នេរ។
ពួកក្រិក ធ្វើដំណើរចេញពីមេឌីទែរ៉ានេ ដោយឆ្លងកាត់ច្រកសមុទ្រហ្ស៊ីប្រាល់តា (Gibraltar) ដែលស្ថិតនៅចន្លោះប្រទេសអេស្ប៉ាញ និងប្រទេសម៉ារ៉ុក។ នៅពេលចេញពីច្រកសមុទ្រហ្ស៊ីប្រាល់តា ពួកគេធ្វើដំណើរទៅទិសខាងជើង ទៅដល់អង់គ្លេស ហើយបន្តរហូតទៅដល់សមុទ្របាល់ទិក (Baltique)។
ពួកហ្វេនីស៊ីវិញ ធ្វើដំណើរកាត់តាមសមុទ្រក្រហម (ចន្លោះអេហ្ស៊ីប និងអារ៉ាប៊ីសាអ៊ូឌីត) ចាក់ចុះទៅទិសខាងត្បូង រហូតដល់ឥណ្ឌា។ នៅអំឡុងឆ្នាំ៦០០មុនគ.ស ពួកហ្វេនីស៊ីមួយក្រុមបានធ្វើដំណើរតាមនាវាហ្កាលែរ ចេញពីអេហ្ស៊ីប សសៀរតាមឆ្នេរសមុទ្រនៃទ្វីបអាហ្វ្រិក ចុះទៅទិសខាងត្បូង។ នៅរៀងរាល់យប់ ពួកគេតែងតែចូលទៅសំចតនៅមាត់ឆ្នេរ ដើម្បីយកទឹកផឹកផង និងដើម្បីធ្វើការជួញដូរផង។ ក្រោយពីបានធ្វើដំណើរអស់រយៈពេលជាច្រើនខែ អ្នកដើរនាវាហ្វេនីស៊ីក៏ចាប់ផ្តើមសង្កេតឃើញថា ឆ្នេរសមុទ្រ នៅតែស្ថិតនៅខាងស្តាំដៃរបស់ពួកគេដដែល ក៏ប៉ុន្តែ ព្រះអាទិត្យ ដែលកាលពីពេលចេញដំណើររះនៅខាងឆ្វេងដៃ ឥឡូវនេះ ស្រាប់តែរះនៅខាងស្តាំដៃវិញ។ ពួកគេក៏ដឹងខ្លួនថា ពួកគេបានមកដល់ផ្នែកម្ខាងទៀតនៃទ្វីបអាហ្វ្រិក (នៅខាងមហាសមុទ្រអាត្លង់ទិក) ហើយកំពុងតែធ្វើដំណើរឆ្ពោះទៅទិសខាងជើងវិញ។ មិនយូរប៉ុន្មាន ពួកគេក៏ធ្វើដំណើរមកដល់ច្រកសមុទ្រហ្ស៊ីប្រាល់តា ហើយក៏ឆ្លងកាត់ច្រកសមុទ្រនេះ ចូលទៅក្នុងសមុទ្រមេឌីទែរ៉ាណេវិញ ដោយធ្វើដំណើរគ្រប់មួយជុំទ្វីបអាហ្វ្រិក៕
អរិយធម៌មេឌីទែរ៉ាណេ៖ ប្រវត្តិនៃជនជាតិជ្វីហ្វ (អ៊ីស្រាអែល)
កាលណាគេនិយាយពីអរិយធម៌នៃតំបន់មេឌីទែរ៉ាណេសម័យបុរាណ គេមិនអាចមិននិយាយបានទេ អំពីប្រវត្តិរបស់ជនជាតិតូចមួយ ក៏ប៉ុន្តែ ដែលមានឥទ្ធិពលខ្លាំង នៅក្នុងប្រវត្តិសាស្រ្តមនុស្សជាតិ ជាពិសេស ឥទ្ធិពលខាងមនោគមន៍វិជ្ជាសាសនា។ នោះគឺ ជនជាតិជ្វីហ្វ។ ការស្វែងយល់អំពីជនជាតិជ្វីហ្វសម័យបុរាណក៏ជាមូលដ្ឋានដ៏សំខាន់ដែរ ដើម្បីយល់ពីជម្លោះនៅដើមបូព៌ានាពេលបច្ចុប្បន្ននេះ។
ជនជាតិជ្វីហ្វសម័យបុរាណនោះ ថ្វីដ្បិតតែរស់នៅក្បែរឆ្នេរសមុទ្រ ក្នុងតំបន់មេឌីទែរ៉ាណេ ក៏ប៉ុន្តែ មិនមែនជាអ្នកជំនាញខាងដើរសមុទ្រ ដូចអរិយធម៌មេឌីទែរ៉ាណេផ្សេងទៀត ដូចជា ក្រិក កោះក្រែត និងហ្វេនីស៊ីនោះទេ។ ជនជាតិជ្វីហ្វសម័យដើម គឺជាជាជនជាតិដែលរស់នៅតាមបែបកុលសម្ព័ន្ធនៃមនុស្សសម័យបុរេប្រវត្តិ ដោយផ្លាស់ទីពីកន្លែងមួយ ទៅកន្លែងមួយ នៅចន្លោះប្រទេសអេហ្ស៊ីប និងមេសូប៉ូតាមី។
ប្រវត្តិនៃប្រជាជាតិជ្វីហ្វបានចាប់ផ្តើមឡើង កាលពីជាង ៣ពាន់ឆ្នាំមុន នៅពេលដែលជនជាតិជ្វីហ្វភៀសខ្លួនចេញពីភាពជាទាសករនៅអេហ្ស៊ីប ហើយធ្វើដំណើរកាត់តាមវាលរហោស្ថាន ឆ្ពោះទៅកាន់ទឹកដីកាណាន (អ៊ីស្រាអែល និងប៉ាឡេស្ទីនបច្ចុប្បន្ន)។ ដំណើររឿង ដែលត្រូវបានរ៉ាយរ៉ាបយ៉ាងក្បោះក្បាយ នៅក្នុងគម្ពីរតូរ៉ា (Torah) របស់ពួកជ្វីហ្វ និងនៅក្នុងសញ្ញាចាស់នៃគម្ពីរប៊ីបរបស់គ្រឹស្តសាសនា។ ក៏ប៉ុន្តែ អ្នកប្រវត្តិសាស្រ្ត និងអ្នកបុរាណវិទ្យានៅតែមិនទាន់មានការឯកភាពគ្នានៅឡើយ ជុំវិញដំណើររឿងនេះ។
នៅក្នុងទឹកដីកាណាន ជនជាតិជ្វីហ្វ (ឬហេព្រើ) បានចាប់របរកសិកម្ម បង្កើតជារដ្ឋ រួចហើយបានសាងសង់បុរីជាទីសក្ការៈមួយ គឺទីក្រុងយេរូសាឡឹម។ នៅខាងត្បូងទីតាំងដែលជនជាតិជ្វីហ្វរស់នៅ មានជនជាតិមួយទៀត ដែលជាសត្រូវរបស់ពួកជ្វីហ្វ គឺជនជាតិហ្វ៊ីលីស្ទីន។
ក្រុងយេរូសាឡឹមរបស់ពួកជ្វីហ្វត្រូវបានពួកបាប៊ីឡូនកម្ទេចចោល នៅឆ្នាំ៥៨៨មុនគ.ស ហើយជនជាតិជ្វីហ្វទាំងអស់ត្រូវបានគេជម្លៀសចេញពីទឹកដីកំណើត យកទៅបាប៊ីឡូន រហូតក្រោយពេលដែលអាណាចក្រពែរស៍វាយដណ្តើមកាន់កាប់បាប៊ីឡូន ទើបអធិរាជពែរស៍អនុញ្ញាតឲ្យជនជាតិជ្វីហ្វវិលត្រឡប់ទៅប្រទេសកំណើតរបស់ពួកគេវិញ។
ក៏ប៉ុន្តែ នៅឆ្នាំ៦៣មុនគ.ស ទឹកដីអ៊ីស្រាអែល ក៏ដូចជាទឹកដីភាគច្រើនផ្សេងទៀត នៅក្នុងតំបន់ ត្រូវបានអាណាចក្ររ៉ូមចូលកាន់កាប់ត្រួតត្រា។ ជនជាតិជ្វីហ្វមិនសុខចិត្តទ្រាំរស់នៅក្រោមការត្រួតត្រារបស់អាណាចក្ររ៉ូម ក៏បាននាំគ្នាងើបឡើងបង្កើតជាចលនាបះបោរនឹងអាជ្ញាធរនៃអាណានិគមរ៉ូម។ ក៏ប៉ុន្តែ ចលនាបះបោរនេះត្រូវបានទាហានរ៉ូមវាយបំបាក់។ ក្រុងយេរូសាឡឹមត្រូវបានវាយកម្ទេចចោល។ ជនជាតិជ្វីហ្វទាំងអស់ត្រូវបានបណ្តេញចេញពីទឹកដីកំណើតសាជាថ្មីម្តងទៀត ហើយដែនដីអ៊ីស្រាអែលទាំងមូលត្រូវបានអាណាចក្ររ៉ូមប្តូរឈ្មោះទៅជាដែនដីប៉ាឡេស្ទីនវិញ។ ការដែលអាណាចក្ររ៉ូមប្តូរឈ្មោះដែនដីអ៊ីស្រាអែលទៅជាប៉ាឡេស្ទីននេះ ទំនងជាមានបំណងចង់ដាក់ទោសដល់ជនជាតិជ្វីហ្វ ដោយសារតែ “ប៉ាឡេស្ទីន” គឺជាឈ្មោះក្លាយពី “ហ្វ៊ីលីស្ទីន” ដែលជាជនជាតិរស់នៅខាងត្បូងជាប់នឹងទឹកដីអ៊ីស្រាអែល ហើយជាសត្រូវចាស់ឆ្នាំរបស់ពួកជ្វីហ្វ។
ចាប់តាំងពីត្រូវបានបណ្តេញចេញដោយអាណាចក្ររ៉ូម កាលពីជាង ២ពាន់ឆ្នាំមុន ជនជាតិជ្វីហ្វត្រូវបែកខ្ចាត់ខ្ចាយទៅរស់នៅជាសហគមន៍ជនជាតិជ្វីហ្វនៅបរទេស ហើយលែងអាចវិលត្រឡប់ទៅកាន់ទឹកដីកំណើត បង្កើតជាប្រទេសជាតិវិញជារៀងរហូត។ នៅក្នុងអំឡុងពេលនោះ អស់រយៈពេលប្រមាណជា ២ពាន់ឆ្នាំ ទឹកដីអ៊ីស្រាអែល (ដែលប្តូរឈ្មោះទៅជាប៉ាឡេស្ទីន) លែងស្គាល់ឯករាជ្យ ដោយត្រូវមហាអំណាចប្តូរដៃគ្នាគ្រប់គ្រងពីមួយទៅមួយ ក្នុងនោះភាគច្រើនគឺក្រោមការកាន់កាប់របស់មហាអំណាចកាន់សាសនាអ៊ីស្លាម។ ចុងក្រោយ នៅដើមសតវត្សរ៍ទី២០ ទឹកដីប៉ាឡេស្ទីននេះ ត្រូវស្ថិតក្រោមអាណាព្យាបាលរបស់ចក្រភពអង់គ្លេស។
រហូតដល់ក្រោយសង្រ្គាមលោកលើកទី២ សហគមន៍ជ្វីហ្វនៅបរទេសបាននាំគ្នាវិលត្រឡប់ទៅទឹកដីកំណើតវិញ ហើយនៅឆ្នាំ១៩៤៧ ក្រោយពីអង់គ្លេសបានសម្រេចបញ្ចប់អាណាព្យាបាលលើដែនដីប៉ាឡេស្ទីន មហាសន្និបាតអ.ស.បបានចេញសេចក្តីសម្រេច បែងចែកដែនដីប៉ាឡេស្ទីនជារដ្ឋឯករាជ្យពីរ គឺរដ្ឋមួយសម្រាប់ជនជាតិអារ៉ាប់ប៉ាឡេស្ទីន និងរដ្ឋមួយទៀត សម្រាប់ជនជាតិជ្វីហ្វ។
សេចក្តីសម្រេចបែងចែកទឹកដីប៉ាឡេស្ទីននេះ ត្រូវបានអនុម័តដោយសំឡេងភាគច្រើន ២ភាគ៣ ប៉ុន្តែ គ្រប់ប្រទេសអារ៉ាប់ទាំងអស់ សុទ្ធតែបោះឆ្នោតប្រឆាំង ដោយពួកគេជំទាស់មិនចង់ឲ្យបង្កើតរដ្ឋសម្រាប់ពួកជ្វីហ្វ ដែលគេចាត់ទុកថាជាជនបរទេសរស់នៅក្នុងទឹកដីប៉ាឡេស្ទីន ពីព្រោះថា នៅពេលនោះ នៅក្នុងទឹកដីប៉ាឡេស្ទីន មានជនជាតិជ្វីហ្វរស់នៅតែប្រមាណជា ៣៧%ប៉ុណ្ណោះ។
ផ្ទុយពីជនជាតិអារ៉ាប់ សហគមន៍ជនជាតិជ្វីហ្វវិញបាននាំគ្នាអបអរសាទរចំពោះសេចក្តីសម្រេចបែងចែកទឹកដីប៉ាឡេស្ទីននេះ ហើយនៅខែឧសភា ឆ្នាំ១៩៤៨ ពួកជ្វីហ្វនៅប៉ាឡេស្ទីនក៏បានប្រកាសបង្កើតរដ្ឋឯករាជ្យជាផ្លូវការ ដោយដាក់ឈ្មោះថា “រដ្ឋអ៊ីស្រាអែល”។ មួយថ្ងៃក្រោយអ៊ីស្រាអែលប្រកាសបង្កើតរដ្ឋឯករាជ្យ កងទ័ពមកពីបណ្តាប្រទេសអារ៉ាប់នៅក្នុងតំបន់ រួមមាន លីបង់ ស៊ីរី ហ្សកដានី អ៊ីរ៉ាក់ អេហ្ស៊ីប រួមជាមួយកងកម្លាំងប្រដាប់អាវុធអារ៉ាប់ប៉ាឡេស្ទីន ក៏បានបើកការវាយប្រហារលើរដ្ឋអ៊ីស្រាអែល ដែលទើបនឹងបង្កើតថ្មីនេះ។
សង្រ្គាមនេះត្រូវបានគេឲ្យឈ្មោះថា “សង្រ្គាមឯករាជ្យ” ហើយវាជាសង្រ្គាមមួយ ក្នុងចំណោមសង្រ្គាមធំៗទាំង ៤ រវាងអ៊ីស្រាអែល និងអារ៉ាប់។ ថ្វីដ្បិតតែមានចំនួនទ័ពតិចជាងគូសត្រូវ អ៊ីស្រាអែលតែងតែយកឈ្នះលើប្រទេសអារ៉ាប់ នៅគ្រប់សង្រ្គាមទាំងអស់នេះ ហើយនៅរៀងរាល់លើកដែលអ៊ីស្រាអែលឈ្នះសង្រ្គាម អ៊ីស្រាអែលបានដណ្តើមកាន់កាប់ដែនដីមួយផ្នែករបស់គូសត្រូវ។ ចាប់ពីពេលនោះមក គឺដល់វេនអ៊ីស្រាអែលម្តង ដែលច្រានចោលដំណោះស្រាយស្នើឡើងដោយអ.ស.ប ដែលជាហេតុធ្វើឲ្យជម្លោះនៅដើមបូព៌ាត្រូវអូសបន្លាយពេលរហូតមកទល់នឹងពេលបច្ចុប្បន្ននេះ។
នៅមុនសម័យកាលជ្វីហ្វ គ្រប់សាសនាទាំងអស់ នៅទូទាំងពិភពលោក គឺជាសាសនាដែលមានតួអង្គព្រះច្រើនអង្គ។ មនុស្សជាតិនាំគ្នាគោរពព្រះអាទិត្យ ព្រះចន្ទ ផ្កាយ ឬសមុទ្រ ថាជាព្រះ ហើយនាំគ្នាសង់រូបសំណាកតំណាងតួអង្គព្រះ ដើម្បីជាទីសក្ការៈ។
ជនជាតិជ្វីហ្វបានបង្កើតមនោគមន៍វិជ្ជាសាសនាថ្មីមួយ ដែលមានជំនឿថា ព្រះមានតែមួយអង្គគត់ គឺ “ព្រះជាម្ចាស់” ដែលជាអ្នកបង្កើត និងមានអំណាចលើអ្វីៗទាំងអស់នៅក្នុងចក្រវាលទាំងមូល។ ព្រះអាទិត្យ ព្រះចន្ទ ផ្កាយ ឬសមុទ្រ ដែលគេធ្លាប់តែគោរពបូជាពីមុនមកនោះ មិនមែនជា ព្រះនោះទេ ហើយថា មនុស្សត្រូវតែបោះបង់ការគោរពរូបសំណាកព្រះ ហើយបែរមកគោរពបូជា “ព្រះពិត” វិញ។
ការបង្កើតសាសនាថ្មីនេះ គឺជារបត់ថ្មីដ៏សំខាន់មួយ នៅក្នុងការផ្លាស់ប្តូរផ្នត់គំនិតរបស់មនុស្ស។ តាមជំនឿថ្មីនេះ ធម្មជាតិលែងជាព្រះដូចជាគេធ្លាប់ជឿពីមុនទៀតហើយ។ ធម្មជាតិ គឺជាអ្វីដែលព្រះពិតបានបង្កើតឡើង ហើយដែលព្រះដាក់ឲ្យស្ថិតក្រោមអំណាចរបស់មនុស្ស។ ពេលវេលាមិនមែនជាវាលវដ្តសង្សា វិលវល់ដូចកង់រទេះ កើតចាស់ឈឺស្លាប់ ហើយចាប់ជាតិមកវិញនោះទេ។ ពេលវេលាធ្វើដំណើរទៅមុខជានិច្ច ដោយមិនអាចវិលត្រឡប់ថយក្រោយវិញបានទេ ហើយនៅថ្ងៃអនាគត អ្វីៗអាចនឹងប្រសើរឡើង ប្រសិនបើគេខិតខំប្រឹងប្រែង។ ដូច្នេះ មនុស្សមិនត្រូវផ្តេកផ្តួលរង់ចាំវាសនា ហើយក៏មិនត្រូវផ្អែកលើទស្សនៈ "កម្មផល" ដោយមើលទៅលើភាពអយុត្តិធម៌ក្នុងសង្គមថាជាផល ដែលបានពីកម្ម ដែលបានប្រព្រឹត្តពីមុននោះដែរ។ មនុស្សចាំបាច់ត្រូវតែចេះរើបម្រះ ងើបឡើងប្រឆាំងនឹងអំពើអយុត្តិធម៌ ដោយមិនត្រូវនៅស្ងៀម ទ្រាំទទួលរងការជិះជាន់ ដោយចាត់ទុកថាវាជាកម្មផលរបស់ខ្លួនពីជាតិមុននោះទេ។
ដោយសារតែមានផ្នត់គំនិតបែបនេះហើយ ទើបជនជាតិជ្វីហ្វ ដែលជាជនជាតិតូចមួយហ៊ានងើបឡើងតវ៉ាប្រឆាំងនឹងការជិះជាន់របស់អាណាចក្ររ៉ូម។ ការតវ៉ាបះបោរ ដែលធ្វើឲ្យជនជាតិជ្វីហ្វត្រូវអាណាចក្ររ៉ូមបណ្តេញចេញពីទឹកដីកំណើត ទៅរស់នៅរប៉ាត់រប៉ាយ គ្មានស្រុក គ្មានទេសនឹងគេអស់រយៈពេលរាប់ពាន់ឆ្នាំ។ ក៏ប៉ុន្តែ ផ្នត់គំនិតនេះបានជះឥទ្ធិពលដល់មនុស្សយ៉ាងច្រើនរហូតមកដល់សព្វថ្ងៃនេះ ជាពិសេស ចំពោះប្រជាជននៅតាមបណ្តាប្រទេសលោកខាងលិច ដែលមានជំនឿ និងវប្បធម៌តាមបែបជ្វីហ្វ ឬគ្រឹស្តសាសនា៕
ពិភពក្រិកទល់នឹងអាណាចក្រពែរស៍៖ ជ័យជម្នះនៃប្រជាធិបតេយ្យ
អំពីការប្រឈមមុខដាក់គ្នា រវាងក្រិក និងអាណាចក្រពែរស៍។ ការប្រឈមមុខដែលឈានទៅដល់ការផ្ទុះសង្រ្គាមជិតកន្លះសតវត្សរ៍ ក៏ប៉ុន្តែ ទីចុងបញ្ចប់ អាណាចក្រពែរស៍ត្រូវបរាជ័យ ដោយមិនអាចវាយត្រួតត្រាក្រិកបាន។
ប្រមាណជា ៦រយឆ្នាំ មុនគ.ស (ប្រមាណជា ២ពាន់ ៦រយឆ្នាំមុនសម័យកាលបច្ចុប្បន្ន) មនុស្សបានប្រមូលផ្តុំគ្នា បង្កើតជារដ្ឋ និងអរិយធម៌ធំៗ នៅអេហ្ស៊ីប មេសូប៉ូតាមី ឥណ្ឌា និងចិន ព្រមទាំងនៅតាមតំបន់ដែលជាប់នឹងសមុទ្រមេឌីទែរ៉ាណេ។ ក្រោយមក គេឃើញមានអាណាចក្រមួយទៀតបានលេចធ្លោឡើង នៅក្នុងតំបន់ក្បែរឈូងសមុទ្រពែរស៍ ត្រង់ប្រទេសអ៊ីរ៉ង់បច្ចុប្បន្ន នោះ គឺអាណាចក្រពែរស៍។ អាណាចក្រពែរស៍ ដែលមានជំនាញខាងទ័ពសេះ។
ក្រោមការដឹកនាំរបស់អធិរាជស៊ីរូស (Cyrus) អាណាចក្រពែរស៍បានវាតទីពង្រីកដែនដីរបស់ខ្លួន ដោយវាយកាន់កាប់រដ្ឋដែលនៅជិតខាង ដែលក្នុងនោះក៏រួមមានទាំងអាណាចក្របាប៊ីឡូន នៅមេសូប៉ូតាមីផងដែរ។ គិតត្រឹមឆ្នាំ ៥០០មុនគ.ស មេសូប៉ូតាមី អេហ្ស៊ីប ឥណ្ឌា ព្រមទាំងតំបន់អាស៊ីកណ្តាល និងមួយផ្នែកនៃតំបន់មេឌីទែរ៉ាណេ ត្រូវធ្លាក់ក្រោមការកាន់កាប់របស់អាណាចក្រពែរស៍។
ក៏ប៉ុន្តែ អធិរាជពែរស៍មិនសុខចិត្តបញ្ចប់ការពង្រីកទឹកដីរបស់ខ្លួនត្រឹមនេះទេ។ នៅឆ្នាំ៤៩៩មុនគ.ស ក្រោមការដឹកនាំរបស់អធិរាជដារីយូស (Darius) អាណាចក្រពែរស៍ ដែលដណ្តើមកាន់កាប់ទ័ពជើងទឹករបស់លីបង់ (ហ្វេនីស៊ី) ក៏បានបញ្ជូនទូកចម្បាំង និងទាហានរបស់ខ្លួន ទៅវាយលុកចូលក្នុងប្រទេសក្រិក។ ក៏ប៉ុន្តែ កងទ័ពពែរស៍ត្រូវកងទ័ពក្រិកវាយបំបាក់ នៅប្រមាណជា ៤០គីឡូម៉ែត្រពីបុរីអាថែន នៅត្រង់កន្លែងមួយឈ្មោះថា “ម៉ារ៉ាតុង”។
ទាក់ទងនឹងសមរភូមិនៅម៉ារ៉ាតុងនេះ មានដំណើររឿង ដែលគេនិទានតៗគ្នាមកថា ក្រោយពីកងទ័ពក្រិកបានបង្រ្កាបទ័ពពែរស៍ អ្នកនាំសារក្រិកម្នាក់បានរត់ពីម៉ារ៉ាតុង ដោយឥតឈប់ ដើម្បីនាំដំណឹងល្អនេះទៅប្រាប់រដ្ឋាភិបាលនៅអាថែន។ ពេលទៅដល់អាថែន ដោយមានការនឿយហត់ខ្លាំងពេក អ្នកនាំសាររូបនេះនិយាយបានតែមួយម៉ាត់ថា “យើងឈ្នះហើយ!” ក៏ដួលស្លាប់ទៅ។ ទៅតាមដំណើររឿងនេះហើយ បានជាគេដាក់ឈ្មោះកីឡារត់ចម្ងាយមួយប្រភេទ ក្នុងការប្រកួតកីឡាអូឡាំពិចសម័យបច្ចុប្បន្នថា “កីឡារត់ម៉ារ៉ាតុង”។
ក្រោយពីទទួលបរាជ័យនៅម៉ារ៉ាតុង អាណាចក្រពែរស៍មិនអស់ចិត្ត ក៏បានលើកទ័ពមកវាយលុកលើក្រិកសាជាថ្មីទៀត។ សង្រ្គាមរវាងពែរស៍ និងក្រិកបានអូសបន្លាយពេលរហូតដល់ទៅប្រមាណជាកន្លះសតវត្សរ៍។ ក៏ប៉ុន្តែ នៅចុងបំផុតទៅ កងទ័ពអាណាចក្រពែរស៍ ដែលមានចំនួនយ៉ាងច្រើនសន្ធឹកសន្ធាប់ នៅតែត្រូវទទួលបរាជ័យ ដោយមិនអាចវាយកាន់កាប់ក្រិកបាន។
តាមការពិត ក្នុងចំណោមទាហានដែលអាណាចក្រពែរស៍បញ្ជូនទៅធ្វើសង្រ្គាមនៅក្រិក មានមួយផ្នែកធំ មិនមែនជាទាហានពែរស៍នោះទេ ប៉ុន្តែ ជាទាហានដែលមានប្រភពចេញពីរដ្ឋ ដែលស្ថិតក្រោមការត្រួតត្រារបស់អាណាចក្រពែរស៍។ ទាហានទាំងនេះមិនមានទឹកចិត្តក្នុងការច្បាំងទល់នឹងទាហានក្រិកនោះទេ ពីព្រោះវាមិនមែនជាសង្រ្គាម ដើម្បីផលប្រយោជន៍របស់ពួកគេ តែជាសង្រ្គាម ដើម្បីកេរ្តិ៍ឈ្មោះអាណាចក្រពែរស៍។ ផ្ទុយទៅវិញ ទាហានក្រិកច្បាំងទល់នឹងទាហានពែរស៍ ក្នុងស្មារតីស្នេហាជាតិ និងប្តូរផ្តាច់ ដើម្បីការពារសេរីភាព និងឯករាជ្យរបស់ខ្លួន ពីការត្រួតត្រារបស់បរទេស។ បុរីរដ្ឋទាំងអស់របស់ក្រិក ដែលខ្លះជាគូប្រជែងនឹងគ្នា ក៏សុខចិត្តទុកវិវាទរបស់ខ្លួនមួយអន្លើ ដោយងាកមកពួតដៃគ្នា ដើម្បីប្រយុទ្ធទល់នឹងកងទ័ពពែរស៍។
អាណាចក្រពែរស៍ ដែលជាមហាអំណាច ធ្លាប់វាយបង្ក្រាបកងទ័ពធំៗ ហើយត្រួតត្រាទឹកដី ចាប់តាំងពីឥណ្ឌា មេសូប៉ូតាមី រហូតដល់អេហ្ស៊ីប ក៏ប៉ុន្តែ បែរជាមកបរាជ័យនៅចំពោះមុខបុរីរដ្ឋតូចៗប៉ុន្មានរដ្ឋរបស់ក្រិក។
ក្រោយពីបានទទួលជ័យជម្នះលើកងទ័ពនៃអាណាចក្រពែរស៍ អាថែន ដែលជាបុរីរដ្ឋដ៏សំខាន់មួយរបស់ក្រិក បានស្គាល់នូវភាពរុងរឿង មានឈ្មោះល្បីល្បាញ ហើយបានពង្រីកឥទ្ធិពលនៃវប្បធម៌របស់ខ្លួន ទៅកាន់បុរីរដ្ឋផ្សេងទៀតរបស់ក្រិក ក៏ដូចជា ទៅកាន់រដ្ឋផ្សេងទៀតនៅក្បែរៗនោះ។
អាថែន គឺជាអ្នកបង្កើតរបបដឹកនាំបែបប្រជាធិបតេយ្យជាលើកដំបូងគេបង្អស់ក្នុងប្រវត្តិមនុស្សជាតិ។ ពលរដ្ឋអាថែន ដែលមានអាយុចាប់ពី ១៨ឆ្នាំឡើងទៅ មានសិទ្ធិចូលរួមប្រជុំ ដើម្បីជ្រើសរើសសមាជិកសភា ហើយសមាជិកសភា ជាអ្នកជ្រើសរើសសមាសភាពរដ្ឋាភិបាល។ ជាដំណើរការប្រជាធិបតេយ្យ ដែលបានបន្សល់ទុករហូតមកទល់នឹងពេលបច្ចុប្បន្ន។
នៅក្រិកសម័យបុរាណ យុវជនទទួលបាននូវការអប់រំយ៉ាងទូលំទូលាយ។ ពលរដ្ឋក្រិកភាគច្រើនចេះអាន និងចេះសរសេរ។ ពួកគេចូលចិត្តជជែកគ្នា ចែកចាយ និងផ្លាស់ប្តូរគំនិតគ្នាទៅវិញទៅមក។ គឺក្រិកនេះឯង ដែលជាអ្នកដុះគំនិត បង្កើតជាសិល្បៈល្ខោន និងទស្សនវិជ្ជា។ សូក្រាត ទស្សនវិទូ ដែលគេស្គាល់គ្រប់គ្នា នៅទូទាំងពិភពលោក រហូតមកទល់នឹងពេលបច្ចុប្បន្ននេះ គឺជាពលរដ្ឋក្រិក។ ក្រៅពីសូក្រាត ទស្សនវិទូល្បីៗផ្សេងៗទៀត ដូចជា ផ្លាតុង និងអារីស្តូត ជាដើម ក៏សុទ្ធតែជាជនជាតិក្រិក។
ក្រៅពីប្រជាធិបតេយ្យ និងទស្សនវិជ្ជា ក្រិកក៏បានបង្កើតគំនិតថ្មីៗជាច្រើនផ្សេងទៀតដែរ ដែលបន្សល់ទុកជាកេរមរតកសម្រាប់មនុស្សជាតិ រហូតដល់ពេលបច្ចុប្បន្ននេះ។ ទ្រឹស្តីបទគណិតវិទ្យាជាច្រើន មានប្រភពចេញពីក្រិក ហើយដែលគេនៅតែបន្តយកមកបង្រៀននៅតាមសាលារៀននៅទូទាំងពិភពលោកសព្វថ្ងៃនេះ (Pythagore, Thalès, Archimède សុទ្ធសឹងជាជនជាតិក្រិក)។ ពី (តាមអក្សរក្រិក π) ដែលគេយកមកប្រើ ដើម្បីគណនាបរិមាត្រនៃរង្វង់ គឺបង្កើតឡើងដោយក្រិក។ នៅក្នុងភាសានៃបណ្តាប្រទេសក្នុងទ្វីបអឺរ៉ុបបច្ចុប្បន្ន គេសង្កេតឃើញថា ពាក្យបច្ចេកទេស ដែលអ្នកចេះដឹងច្រើនតែយកមកប្រើ ភាគច្រើនជាពាក្យ ដែលមានឫសគល់ចេញពីភាសាក្រិក។
កាលពីប្រមាណជាជិត ២ពាន់ ៥រយឆ្នាំមុន រដ្ឋបុរសក្រិកដ៏ល្បីម្នាក់ ឈ្មោះ “ពេរីគ្លែស” (Périclès) បានថ្លែងក្នុងសុន្ទរកថារបស់លោកថា៖
“របបនយោបាយរបស់យើងគឺជាគំរូដល់អ្នកដទៃ។ សម្រាប់ប្រទេសរបស់យើង រដ្ឋធ្វើការ ដើម្បីផលប្រយោជន៍របស់មនុស្សភាគច្រើន មិនមែន សម្រាប់ផលប្រយោជន៍របស់មនុស្សមួយក្តាប់តូចនោះទេ។ ដូច្នេះហើយបានជាយើងហៅរបបនយោបាយនេះថាជារបបប្រជាធិបតេយ្យ។ ប្រជាជនទាំងអស់មានសិទ្ធិស្មើគ្នា នៅចំពោះមុខច្បាប់។ ច្បាប់ ដែលការពារអ្នកទន់ខ្សោយ។
ជាការពិតថា អ្វីៗមិនអាចស្ថិតនៅជាអមតៈបាននោះទេ។ នៅថ្ងៃណាមួយ ប្រជាជាតិយើងនឹងត្រូវធ្លាក់ចុះទន់ខ្សោយ។ ក៏ប៉ុន្តែ បើទោះបីជាយ៉ាងនេះក៏ដោយ អស់លោកអ្នកដែលរស់នៅក្នុងសម័យកាលរាប់សតវត្សរ៍ ទៅថ្ងៃអនាគត អាចនឹងនិយាយពីពួកយើងថា ពួកយើងបានបង្កើតបុរីដ៏ល្បីល្បាញ និងប្រកបដោយសុភមង្គលបំផុត”។
ជិត ២៥សតវត្សរ៍ក្រោយមក យើងអាចនិយាយបានថា អ្វីដែល Périclès បានប្រមើលមើលខាងលើនេះ ពិតជាបានកើតឡើងមែន។
ជាការពិតថា ប្រជាធិបតេយ្យក្រិកសម័យបុរាណ ខុសពីប្រជាធិបតេយ្យនៅសម័យកាលបច្ចុប្បន្ន។ របៀបរបបដឹកនាំរបស់ក្រិកសម័យបុរាណត្រូវបានរៀបចំទៅតាមលក្ខណៈជាបុរីរដ្ឋតូចៗ ដែលមានប្រជាជនតិច ប្រជាធិបតេយ្យក្រិកសម័យនោះ គឺប្រជាធិបតេយ្យដោយផ្ទាល់ ហើយមានតែពលរដ្ឋជាបុរសប៉ុណ្ណោះ ដែលអាចចូលរួមសម្រេចកិច្ចការរដ្ឋ និងជ្រើសរើសតំណាងរាស្រ្តបាន ដោយផាត់ស្រ្តីចេញពីកិច្ចការរដ្ឋ។ ក៏ប៉ុន្តែ បើទោះជាយ៉ាងនេះក៏ដោយ គោលគំនិតរួមនៃប្រជាធិបតេយ្យក្រិក គឺគោលការណ៍យកប្រជាជនជាធំ (រដ្ឋាភិបាលរបស់រាស្រ្ត ជ្រើសរើសដោយរាស្រ្ត និងដើម្បីរាស្រ្ត) គឺជាគោលការណ៍ដែលមានឥទ្ធិពលខ្លាំងបំផុត នៅក្នុងគំនិតនយោបាយនាសម័យកាលបច្ចុប្បន្ន៕
ការធ្លាក់ដុនដាបរបស់ក្រិកនិងការលេចមុខមហាអំណាចថ្មីរបស់ Alexandre le Grand អំពីការធ្លាក់ចុះទន់ខ្សោយនៃមហាអំណាចក្រិក។ ការធ្លាក់ចុះទន់ខ្សោយ ដែលបណ្តាលមកពីការបែកបាក់ផ្ទៃក្នុងប្រទេសខ្លនឯង។
នៅពេលដែលប្រទេសមួយមានការរួបរួមគ្នា ប្រទេសនោះច្រើនតែស្គាល់នូវភាពរុងរឿង។ ផ្ទុយទៅវិញ ប្រសិនបើមានការបែកបាក់គ្នា ការធ្វើសង្រ្គាមហែកហួរគ្នាឯង ប្រទេសប្រាកដជានឹងធ្លាក់ចុះទន់ខ្សោយ ហើយអាចនឹងត្រូវរលំរលាយ ធ្លាក់ទៅក្នុងការត្រួតត្រារបស់បរទេស។ នេះគឺជាភាពពិតជាក់ស្តែង ដែលកើតមានឡើង នៅគ្រប់កន្លែង ទាំងនៅក្នុងសម័យកាលបច្ចុប្បន្ន ក៏ដូចជាកាលពីសម័យបុរាណ។
កាលពីប្រមាណជា ២ពាន់ ៥រយឆ្នាំមុន ក្រិក ដែលមានការរួបរួមគ្នា អាចច្បាំងឈ្នះមហាអំណាចពិភពលោក គឺអាណាចក្រពែរស៍ រួចហើយក្រិកខ្លួនឯងក៏ស្គាល់នូវភាពរុងរឿង ជាប្រទេសមហាអំណាចដ៏សំខាន់មួយ នៅលើពិភពលោក។ ក៏ប៉ុន្តែ ភាពរុងរឿងរបស់ក្រិកបានឈានមកដល់ទីបញ្ចប់ នៅពេលដែលក្រិកបែកបាក់គ្នា ហើយគិតតែពីធ្វើសង្រ្គាមហែកហួរគ្នាឯង គឺនៅក្នុងសង្រ្គាម ដែលអ្នកប្រវត្តិសាស្រ្តដាក់ឈ្មោះថា “សង្រ្គាមប៉េឡូប៉ូនែស” (Peloponnèse)។
ក្រិកសម័យបុរាណ គឺជាបណ្តុំនៃបុរីតូចៗជាច្រើន ដែលមានរចនាសម្ព័ន្ធដឹកនាំឯករាជ្យដាច់ចេញពីគ្នាប្រៀបបាននឹងកូនរដ្ឋ ដែលគេឲ្យឈ្មោះថា “បុរីរដ្ឋ” (City-State/Cité-Etat)។ សង្រ្គាមប៉េឡូប៉ូនែស ដែលចាប់ផ្ទុះឡើង ពីឆ្នាំ៤៣១មុនគ.ស ហើយអូសបន្លាយពេលរហូតដល់ឆ្នាំ៤០៤មុនគ.ស គឺជាសង្រ្គាមរវាងបក្សសម្ព័ន្ធពីរនៃបុរីរដ្ឋក្រិក៖ បក្សសម្ព័ន្ធម្ខាងដឹកនាំដោយអាថែន (Athènes) និងបក្សសម្ព័ន្ធម្ខាងទៀតដឹកនាំដោយស្ប៉ាត (Sparte)។
នៅទីបញ្ចប់ គឺខាងបក្សសម្ព័ន្ធរបស់ស្ប៉ាត ដែលជាអ្នកទទួលជ័យជម្នះ ក៏ប៉ុន្តែ សង្រ្គាម ៣០ឆ្នាំនេះ បានធ្វើឲ្យក្រិកទាំងមូលត្រូវធ្លាក់ចុះទន់ខ្សោយ។ អាថែន ដែលចាញ់សង្រ្គាម ត្រូវវិនាសហិនហោច ហើយរបបប្រជាធិបតេយ្យត្រូវដួលរលំ។ ក៏ប៉ុន្តែ ក្នុងពេលជាមួយគ្នា បក្សសម្ព័ន្ធរបស់ស្ប៉ាត ដែលជាអ្នកឈ្នះសង្រ្គាម ក៏បានជួបប្រទះនឹងភាពក្រីក្រនៅស្ទើរតែគ្រប់ទីកន្លែងដែរ។
សង្រ្គាមប៉េឡូប៉ូនែសបានធ្វើឲ្យភាពរុងរឿងនៃមហាអំណាចក្រិកត្រូវបញ្ចប់ជាស្ថាពរ ហើយមិនយូរប៉ុន្មាន អតីតមហាអំណាចមួយនេះក៏ត្រូវធ្លាក់ក្រោមការត្រួតត្រារបស់មហាអំណាចថ្មីមួយទៀត គឺអាណាចក្រម៉ាសេដ្វាន (Macédoine) ដឹកនាំដោយអធិរាជដ៏ល្បីល្បាញមួយរូប គឺ Alexandre le Grand (តាមភាសាអង់គ្លេស Alexander the Great)។
ម៉ាសេដ្វាន តាមពិតទៅ ក៏ជានគរមួយ ដែលទទួលឥទ្ធិពលពីវប្បធម៌ក្រិកដែរ ហើយបច្ចុប្បន្ននេះ ម៉ាសេដ្វាន គឺជាតំបន់ស្វ័យ័តមួយរបស់ក្រិក។ Alexandre ដែលជាអធិរាជដ៏ល្បីល្បាញរបស់ម៉ាសេដ្វាន គឺជាកូនសិស្សរបស់អារីស្តូត ដែលជាទស្សនវិទូក្រិក។
Alexandre le Grand ដែលមានវ័យត្រឹមតែ ២០ឆ្នាំ បានឡើងគ្រងរាជជាស្តេចរបស់ម៉ាសេដ្វាន ក្រោយពីស្តេចហ្វីលីព ដែលជាបិតា ត្រូវគេលបធ្វើឃាត នៅឆ្នាំ៣៣៦មុនគ.ស។ Alexandre គឺជាបញ្ញវន្តមួយរូបដែលពូកែខាងកំណាព្យ និងទស្សនវិជ្ជា ហើយក៏ជាអ្នកជំនាញខាងទ័ពសេះផងដែរ។ នៅពេលឡើងគ្រងរាជភ្លាម បញ្ហាដែល Alexandre le Grand ត្រូវប្រឈមមុខមុនគេ គឺការរកវិធីបញ្ចប់វិវាទផ្ទៃក្នុង ដើម្បីបង្រួបបង្រួមបុរីរដ្ឋក្រិកឡើងវិញ ហើយវិធីដ៏ល្អបំផុតក្នុងការបង្រួបបង្រួមគូប្រជែងអស់ទាំងនេះ គឺស្វែងរកសត្រូវរួមមួយ។ Alexandre le Grand ក៏គិតឃើញគំនិតមួយ គឺប្រមែរប្រមូលទ័ពម៉ាសេដ្វាន រួមជាមួយនឹងទ័ពក្រិកទាំងអស់ ប្រកាសសង្រ្គាមទល់នឹងអាណាចក្រពែរស៍ ដើម្បីជាការសងសឹក ចំពោះអំពើឈ្លានពានរបស់ពែរស៍ ទៅលើក្រិក កាលពីមុន។
ដោយសារតែអាណាចក្រពែរស៍គឺជាសត្រូវចាស់របស់ក្រិក ហើយម៉ាសេដ្វាន គឺជាផ្នែកមួយនៃវប្បធម៌ក្រិក កងទ័ពក្រិកបានប្រមូលគ្នា ចេញទៅតាម Alexandre le Grand ក្នុងការធ្វើសង្រ្គាមទល់នឹងអាណាចក្រពែរស៍ ដោយគេចាត់ទុកថានេះគឺជាសង្រ្គាម រវាងក្រិក និងពែរស៍។
ចេញពីក្រិក កងទ័ពរបស់ Alexandre le Grand បានវាយបំបាក់កងទ័ពរបស់អាណាចក្រពែរស៍ នៅតួកគី ហើយបន្ទាប់មក វាយចុះទៅទិសខាងត្បូង ចូលកាន់កាប់លីបង់ ស៊ីរី អ៊ីស្រាអែល អេហ្ស៊ីប បាប៊ីឡូន (អ៊ីរ៉ាក់) និងចុងក្រោយ ទឹកដីពែរស៍ផ្ទាល់ (អ៊ីរ៉ង់)។ នៅឆ្នាំ៣៣១មុនគ.ស កងទ័ពពែរស៍ ដែលនៅសេសសល់ចុងក្រោយ ត្រូវបានកងទ័ព Alexandre le Grand វាយកម្ទេច អាណាចក្រពែរស៍ត្រូវដួលរលំ ហើយ Alexandre le Grand ក៏ប្រកាសខ្លួនថាជាអធិរាជរបស់ពិភពលោក។
អាណាចក្រម៉ាសេដ្វាន ដែលដឹកនាំដោយ Alexandre le Grand ដែលត្រូវបានគេចាត់ទុកថាអធិរាជរបស់ក្រិកដែរនោះ បានជំនួសអាណាចក្រពែរស៍ ក្នុងឋានៈជាមហាអំណាចពិភពលោក គ្រប់គ្រងដែនដី ដែលលាតសន្ធឹងចាប់តាំងពីតំបន់មេឌីទែរ៉ាណេ កាត់តាមដើមបូព៌ា រហូតដល់អាស៊ី។ ក៏ប៉ុន្តែ Alexandre le Grand មិនស្កប់ចិត្តតែត្រឹមនោះទេ ដោយបានបែកគំនិតមានមហិច្ឆតាថ្មីមួយទៀត គឺចង់វាតទីគ្រប់គ្រងពិភពលោកទាំងមូល។
Alexandre le Grand បានលើកទ័ពចេញពីពែរស៍វាយលុកឆ្ពោះទៅទិសខាងកើត រហូតដល់ឥណ្ឌា។ ក៏ប៉ុន្តែ ទៅដល់កន្លែងមួយ ក្បែរក្រុងញូវដេលីបច្ចុប្បន្ន Alexandre le Grand ត្រូវគាំងដំណើរ ទៅមុខទៀតលែងបាន ដោយសារតែកងទ័ពនាំគ្នាធ្វើកូដកម្មលែងប្រយុទ្ធ។ ទាហានក្រិកចាប់ផ្តើមធុញទ្រាន់នឹងសង្រ្គាម ម្យ៉ាង គឺដោយសារតែពួកគេបានចាកចេញឆ្ងាយពីស្រុកកំណើតអស់រយៈពេល ៩ឆ្នាំមកហើយ។ ម្យ៉ាងទៀត អាណាចក្រពែរស៍ ដែលជាគូសត្រូវរបស់ក្រិក និងដែលជាគោលដៅចម្បងនៃការធ្វើសង្រ្គាមនេះ ក៏ត្រូវបានពួកគេវាយកម្ទេចរួចហើយដែរ។ ដូច្នេះ សម្រាប់ពួកក្រិក វាគ្មានន័យអ្វី ដែលត្រូវធ្វើសង្រ្គាមវាតទីតទៅមុខទៀតនោះទេ។
នៅពេលដែលកងទ័ពឈប់ស្តាប់បញ្ជា លែងចង់ធ្វើដំណើរតទៅមុខទៀត Alexandre le Grand បានត្រឹមតែខឹងសម្បារ តែធ្វើអ្វីមិនកើត ក៏សុខចិត្តស្តាប់តាមការទាមទាររបស់កងទ័ពខ្លួន។ ពីសាច់រឿងនេះ គេអាចទាញបានមេរៀនដ៏សំខាន់មួយថា គ្រប់អំណាចទាំងអស់ មានមូលដ្ឋានគ្រឹះ នៅលើការព្រមព្រៀងស្តាប់បង្គាប់របស់រាស្រ្ត មិនថា ក្នុងរបបផ្តាច់ការ ឬរបបប្រជាធិបតេយ្យនោះទេ។ នៅពេលដែលរាស្រ្តលែងស្តាប់បង្គាប់ ទោះបីជាអំណាចផ្តាច់ការ ឬអំណាចយោធា ក៏ត្រូវតែដួលរលំដែរ។
ដោយគ្មានជម្រើស Alexandre le Grand ក៏បានដកកងទ័ពចេញពីឥណ្ឌា ហើយធ្វើដំណើរត្រឡប់ក្រោយវិញ ទៅដល់បាប៊ីឡូន ទីដែលព្រះអង្គចង់តាំងរាជធានី សម្រាប់អាណាចក្ររបស់ព្រះអង្គ គឺរាជធានីរបស់ពិភពលោក។ ក៏ប៉ុន្តែ នៅឆ្នាំ៣២៣មុនគ.ស ក្រោយពីគ្រងរាជ្យបានតែ ១៣ឆ្នាំ Alexandre le Grand បានចូលទិវង្គត ក្នុងវ័យ ៣២ឆ្នាំ។ មូលហេតុនៃការស្លាប់នេះ ត្រូវបានគេយល់ឃើញផ្សេងៗពីគ្នា ខ្លះថាមកពីការផឹកស្រាច្រើនហួសហេតុ ឬក៏ដោយសារតែមានគេដាក់ថ្នាំបំពុលក្នុងស្រា ហើយខ្លះទៀតថា មកពីជំងឺគ្រុនចាញ់ ឬជំងឺគ្រុនពោះវៀន។ សាកសពរបស់ Alexandre le Grand ត្រូវបានគេដង្ហែយកទៅបញ្ចុះ នៅអេហ្ស៊ីប ក្នុងទីក្រុងមួយដែលយកឈ្មោះតាម Alexandre le Grand គឺទីក្រុងអាឡិចសង់ឌ្រី (Alexandrie)។
ជាង ១០ឆ្នាំ ក្រោមការដឹកនាំរបស់ Alexandre le Grand ម៉ាសេដ្វាន និងក្រិក បានស្គាល់នូវភាពរុងរឿង ក្នុងឋានៈជាមហាអំណាចពិភពលោក ដែលគ្រប់គ្រងផ្ទៃដីលាតសន្ធឹងជាង ៥លានគីឡូម៉ែត្រក្រឡា ហើយវប្បធម៌ និងអរិយធម៌ក្រិកបានជះឥទ្ធិពលទៅគ្រប់ទីកន្លែង ចាប់តាំងពីអឺរ៉ុប និងមេឌីទែរ៉ាណេ រហូតដល់ឥណ្ឌា។ មានតែចិនមួយប៉ុណ្ណោះ ដែលមិនទទួលឥទ្ធិពលពីក្រិក។
ក៏ប៉ុន្តែ នៅក្រោយពេលដែល Alexandre le Grand ចូលទិវង្គត ដោយសារតែការឈ្លោះដណ្តើមរាជបល្ល័ង្ក រវាងមេទ័ពកំពូលៗ អាណាចក្រម៉ាសេដ្វាន ក៏ត្រូវបាក់បែកគ្នា ហើយនៅឆ្នាំ២៨១មុនគ.ស ក្រោយពីមានសង្រ្គាមដណ្តើមរាជបល្ល័ង្កអស់រយៈពេល ៤០ឆ្នាំ អាណាចក្ររបស់ Alexandre le Grand ក៏ត្រូវពុះជាបួនចំណែក បង្កើតទៅជាអាណាចក្របួនផ្សេងគ្នា នៅអេហ្ស៊ីប នៅបាប៊ីឡូន នៅក្រិក និងនៅម៉ាសេដ្វាន៕ ការងើបឡើងនៃអរិយធម៌អឺរ៉ុប និងចក្រភពរ៉ូម
កាលពីជាង២ពាន់ឆ្នាំមុន នៅក្នុងអំឡុងពេលដែលម៉ាសេដ្វាន់ ក្រោមការដឹកនាំរបស់ Alexandre le Grand កំពុងវាតទីកាន់កាប់ដែនដី តាំងពីតំបន់មេឌីទែរ៉ាណេ រហូតដល់តំបន់អាស៊ី នៅទិសខាងកើត នៅប៉ែកខាងលិចមេឌីទែរ៉ាណេឯណេះវិញ គឺនៅក្នុងតំបន់អឺរ៉ុប ក្រុមកុលសម្ព័ន្ធបុរេប្រវត្តិមួយចំនួន បានផ្លាស់ប្តូររបៀបរស់នៅ ពីការបរបាញ់ មកប្រកបរបរកសិកម្មវិញ។ ក្នុងចំណោមនោះ មានប្រជាជនមួយក្រុម ដែលមានការវិវឌ្ឍលឿនជាងគេ បង្កើតទៅជារដ្ឋ ហើយរហូតឈានទៅបង្កើតអរិយធម៌ដ៏រុងរឿងថ្មីមួយទៀត គឺអរិយធម៌រ៉ូម។
តាមពិត ពួករ៉ូមបានបង្កើតជារដ្ឋ តាំងពីឆ្នាំ៧៥៣មុនគ.សម៉្លេះ ដោយនៅពេលដំបូង រ៉ូមប្រកាន់យករបបដឹកនាំបែបរាជានិយម ដូចជាបណ្តារដ្ឋភាគច្រើនផ្សេងទៀត នៅសម័យកាលនោះ។ ប៉ុន្តែ ប្រជាជនរ៉ូមជាទូទៅ មិនចូលចិត្តស្តេច ក៏បានផ្លាស់ប្តូររបបដឹកនាំទៅជារបបសាធារណរដ្ឋវិញ នៅអំឡុងឆ្នាំ៥០០មុនគ.ស។ សាធារណរដ្ឋរ៉ូម នៅពេលនោះ ប្រកាន់យករបៀបដឹកនាំស្រដៀងនឹងប្រជាធិបតេយ្យក្រិកដែរ ដោយមានរដ្ឋធម្មនុញ្ញជាច្បាប់កំពូល ដែលមានចែងពីការបែងចែកអំណាចរដ្ឋ។ ប្រមុខដឹកនាំអំណាចនីតិប្រតិបត្តិ ដែលគេឲ្យឈ្មោះថា “កុងស៊ុល” ត្រូវបានជ្រើសតាំងឡើង តាមរយៈការបោះឆ្នោត ដោយមានអាណត្តិ ១ឆ្នាំ។
អរិយធម៌រ៉ូម ស្ថិតក្នុងចំណោមអរិយធម៌ធំៗ ដែលបន្សល់ទុកនូវឥទ្ធិពល និងកេរមរតកដល់មនុស្សជាតិរហូតដល់សម័យកាលបច្ចុប្បន្ន។ ក្រិកបង្កើតទស្សនវិជ្ជា និងសិល្បៈល្ខោន។ ហ្វេនីស៊ី (លីបង់) បង្កើតប្រព័ន្ធសំណេរបែបអក្ខរក្រម។ ចំណែករ៉ូមវិញ បង្កើតប្រព័ន្ធច្បាប់ និងសិទ្ធិ ជាពិសេស សិទ្ធិលើកម្មសិទ្ធិឯកជន។
សាធារណរដ្ឋរ៉ូម ដែលមានកម្លាំងខ្លាំងឡើងៗ បានចាប់ផ្តើមវាតទីពង្រីកទឹកដីរបស់ខ្លួន ដោយបានគ្រប់គ្រងអ៊ីតាលីទាំងមូល នៅឆ្នាំ២៧២មុនគ.ស។ មិនយូរប៉ុន្មាន ការកើនឡើងនៃអំណាចរបស់រ៉ូម ក៏បានធ្វើឲ្យប៉ះទង្គិចទៅដល់រដ្ឋមួយទៀត គឺការតាហ្ហ្ស (Carthage)។ Carthage ដែលមានទីតាំងនៅម្តុំប្រទេសទុយនីស៊ីបច្ចុប្បន្ន គឺជាអតីតបុរីរដ្ឋរបស់លីបង់ ដែលនៅពេលនោះ បានក្លាយទៅជារដ្ឋឯករាជ្យមួយ ហើយជាមហាអំណាចមួយនៅក្នុងតំបន់មេឌីទែរ៉ាណេ។
សង្រ្គាមរវាងរ៉ូម និង Carthage ដែលគេឲ្យឈ្មោះថា សង្រ្គាមពុយនិក (Punique) ក៏បានផ្ទុះឡើង នៅឆ្នាំ២៦៤មុនគ.ស ហើយបានអូសបន្លាយពេលរហូតដល់ឆ្នាំ១៤៦មុនគ.ស។ នៅក្នុងរយៈពេលជាង១សតវត្សរ៍នេះ រ៉ូម និង Carthage ច្បាំងគ្នា ដើម្បីដណ្តើមកាន់កាប់តំបន់មេឌីទែរ៉ាណេ។
នៅពេលមួយ កងទ័ព Carthage ដែលស្ថិតក្រោមការដឹកនាំរបស់មេទ័ពដ៏ល្បីមួយរូប ឈ្មោះហានីបាល (Hannibal) និងដែលមានទ័ពដំរីនាំចូលមកពីឥណ្ឌា មានប្រៀបយ៉ាងខ្លាំង លើទាហានរ៉ូម ដោយបានវាយកាន់កាប់អេស្ប៉ាញ និងប៉ែកខាងត្បូងហ្គោល (Gaule) ពោលគឺប្រទេសបារាំងបច្ចុប្បន្ន ហើយវាយលុករហូតដល់ប៉ែកខាងជើងអ៊ីតាលី ដែលជាមូលដ្ឋានធំរបស់រ៉ូម។
នៅក្នុងពេលដែលកងទ័ព Carthage កំពុងឡោមព័ទ្ធអ៊ីតាលី កងទ័ពរ៉ូម ក៏បានបញ្ជូនទ័ពរបស់ខ្លួនតាមកប៉ាល់ ចេញពីប៉ែកខាងត្បូងអ៊ីតាលី ឆ្លងកាត់សមុទ្រមេឌីទែរ៉ាណេ ឲ្យវាយលុកចូលទៅក្នុងទុយនីស៊ី ដែលជាមូលដ្ឋានធំរបស់ Carthage។ ដោយមានការភិតភ័យ Carthage ក៏បានបញ្ជាឲ្យហានីបាល ដកទ័ពចេញពីអ៊ីតាលីមកវិញ ដើម្បីមកជួយការពារទុយនីស៊ី។ ក៏ប៉ុន្តែ ពេលមកដល់ទុយនីស៊ី កងទ័ពរបស់ហានីបាលត្រូវទាហានរ៉ូមវាយបំបាក់។ Carthage ក៏បានសុំចុះចាញ់ ហើយរ៉ូមក៏ដណ្តើមកាន់កាប់អេស្ប៉ាញ និងប៉ែកខាងត្បូងនៃដែនដីរបស់ពួកហ្គោល (បារាំង)។
លទ្ធផលនៃសង្រ្គាម រវាងរ៉ូម និង Carthage គឺជាចំណុចរបត់ដ៏សំខាន់មួយ នៃប្រវត្តិសាស្រ្តលោកខាងលិច។ បើសិនណាជារ៉ូមចាញ់ Carthage វិញ ពេលនេះ ប្រជាជននៅអឺរ៉ុបប្រហែលជាកំពុងប្រើភាសា ដែលមានដើមកំណើតពីអារ៉ាប់ ហើយមិនមែននិយាយភាសា ដែលមានដើមកំណើតឡាតាំង (បារាំង អ៊ីតាលី អេស្ប៉ាញ) ដូចជាពេលបច្ចុប្បន្ននេះទេ។
ក្រោយពីបានឈ្នះសង្រ្គាមលើ Carthage អំណាចរបស់សាធាណរដ្ឋរ៉ូមក៏បានកើនឡើងកាន់តែខ្លាំង ហើយបន្តិចម្តងៗ បានវាតទីដណ្តើមកាន់កាប់ទឹកដីកាន់តែច្រើន នៅក្នុងតំបន់មេឌីទែរ៉ាណេ។ អាណាចក្រម៉ាសេដ្វាន់ ដែលបន្សល់ទុកពី Alexandre le Grand ត្រូវធ្លាក់ក្រោមការត្រួតត្រារបស់រ៉ូម ហើយនៅឆ្នាំ១៦៨មុនគ.ស រ៉ូមក៏បានដាក់អាណានិគមលើក្រិកទាំងមូល។ ក៏ប៉ុន្តែ បើទោះជាយ៉ាងនេះក៏ដោយ វប្បធម៌ និងអរិយធម៌ក្រិក នៅតែមានឥទ្ធិពលខ្លាំងជាងគេ នៅក្នុងតំបន់មេឌីទែរ៉ាណេ ពីព្រោះថា ពួករ៉ូមខ្លួនឯងក៏ទទួលឥទ្ធិពលពីវប្បធម៌ក្រិកតាំងពីយូរណាស់មកហើយដែរ ហើយនៅទីបំផុតទៅ វប្បធម៌ក្រិក និងវប្បធម៌រ៉ូមត្រូវរលាយចូលគ្នាតែមួយ ហើយគឺមហាអំណាចរ៉ូម ដែលជាអ្នកចែកចាយបន្តនូវឥទ្ធិពលវប្បធម៌ក្រិក។ រ៉ូមពង្រីកទឹកដីទៅដល់ទីណា ឥទ្ធិពលនៃវប្បធម៌របស់ក្រិកក៏រីកសាយភាយទៅដល់ទីនោះ។
គិតត្រឹមឆ្នាំសតវត្សរ៍ទី២ មុនគ.ស ជាលើកទីមួយ និងជាលើកចុងក្រោយ នៅក្នុងប្រវត្តិសាស្រ្តតំបន់នៅជុំវិញសមុទ្រមេឌីទែរ៉ាណេទាំងមូល ត្រូវធ្លាក់ក្រោមការគ្រប់គ្រងរបស់រដ្ឋ និងអរិយធម៌តែមួយគត់ គឺសាធារណរដ្ឋរ៉ូម។ នៅពេលនោះ គ្មានសត្រូវណា ពីខាងក្រៅ ដែលហ៊ានងើបឡើងប្រឈមមុខជាមួយនឹងរ៉ូមនោះទេ ក៏ប៉ុន្តែ រ៉ូមត្រូវប្រឈមមុខនឹងសត្រូវមួយផ្សេងទៀត គឺជម្លោះផ្ទៃក្នុង។
ប្រជាជនរ៉ូមមានចំនួនកើនឡើងយ៉ាងឆាប់រហ័ស ហើយមានចំនួនកាន់តែច្រើន ចំណែកឯស្ថាប័ននយោបាយនៃសាធារណរដ្ឋរ៉ូម ដែលបង្កើតឡើងដំបូង សម្រាប់គ្រប់គ្រងរដ្ឋតូចមួយ ក៏ត្រូវប្រឈមមុខនឹងបញ្ហា ហើយលែងអាចគ្រប់គ្រងរដ្ឋដ៏ធំ និងដែលមានប្រជាជនយ៉ាងច្រើនសន្ធឹកសន្ធាប់បែបនេះតទៅទៀតបាន។ រ៉ូមក៏ត្រូវធ្លាក់ក្នុងសង្រ្គាមស៊ីវិល និងការបះបោររបស់ប្រជាជន ដូចជា ការបះបោរនៅក្រិក និងនៅអេស្ប៉ាញ ជាដើម ហើយចលាចលផ្ទៃក្នុងរ៉ូមនេះ បានអូសបន្លាយពេលរហូតដល់ទៅ១សតវត្សរ៍។
ក៏ប៉ុន្តែ បើទោះបីជាមានវិវាទផ្ទៃក្នុងរ៉ាំរ៉ៃបែបនេះក៏ដោយ អំណាចរ៉ូមនៅក្នុងតំបន់មេឌីទែរ៉ាណេមិនបានធ្លាក់ចុះនោះទេ។ រ៉ូមនៅតែបន្តជាមហាអំណាចនៅក្នុងតំបន់មេឌីទែរ៉ាណេដដែល។
នៅប្រមាណជាពាក់កណ្តាលសតវត្សរ៍ទី១មុនគ.ស នៅពេលដែលរ៉ូមកំពុងស្ថិតក្នុងភាពចលាចលផ្ទៃក្នុង ឥស្សរជនដ៏សំខាន់មួយក៏បានលេចមុខឡើង នៅក្នុងប្រវត្តិសាស្រ្តរ៉ូម គឺហ្ស៊ុលស៍ សេហ្សា (Jules César)។
សេហ្សា បានជាប់ឆ្នោតជាកុងស៊ុលរ៉ូម (អំណាចនីតិប្រតិបត្តិនៃសាធារណរដ្ឋរ៉ូម) នៅឆ្នាំ៥៩មុនគ.ស។ ក្រោយមក សេហ្សា បានដឹកនាំកងទ័ពរ៉ូមធ្វើសង្រ្គាមវាតទីកាន់កាប់តំបន់ជាច្រើន នៅក្នុងទ្វីបអឺរ៉ុប។ នៅឆ្នាំ៥២មុនគ.ស សេហ្សា បានវាយបំបាក់ពួកហ្គោល (ប្រទេសបារាំងបច្ចុប្បន្ន) នៅត្រង់កន្លែងមួយ ដែលគេហៅថា សមរភូមិអាលេស៊ីយ៉ា (Alésia)។
ក្រោយពីជ័យជម្នះនេះ សេហ្សាបាននាំទ័ពវិលត្រឡប់ទៅកាន់រ៉ូមវិញ ដោយបានប្រើកម្លាំងទ័ពវាយដណ្តើមអំណាចទាំងអស់មកកាន់កាប់។ ក្រោយពីបានក្តាប់អំណាចពេញដៃ សេហ្សា បានធ្វើសង្រ្គាមពង្រីកទឹកដីរ៉ូម ហើយបានប្រកាសខ្លួនឯងជាមេដឹកនាំផ្តាច់ការនៃសាធារណរដ្ឋរ៉ូម។ ក៏ប៉ុន្តែ សេហ្សាត្រូវបានគេលបធ្វើឃាត នៅឆ្នាំ៤៤មុនគ.ស។
មរណភាពរបស់ហ្ស៊ុល សេហ្សា គឺជាចំណុចចាប់ផ្តើមមួយ ដែលធ្វើឲ្យរបបសាធារណរដ្ឋ នៅរ៉ូម ឈានទៅរកការដួលរលំ ដោយជំនួសមកវិញ ដោយរបបដឹកនាំថ្មីមួយទៀត គឺ ចក្រភពរ៉ូម។ ចក្រភពរ៉ូម ដែលចាប់កំណើតឡើង នៅឆ្នាំ២៧មុនគ.ស ហើយបន្តជាមហាអំណាចគ្រប់គ្រងពិភពលោក រហូតដល់ឆ្នាំ៤៧៦នៃគ.ស។ គិតជាសរុបទៅ រ៉ូម (ទាំងក្នុងសម័យកាលសាធារណរដ្ឋ និងក្នុងសម័យកាលជាចក្រភពរ៉ូម) បានធ្វើជាមហាអំណាចគ្រប់គ្រងពិភពលោក អស់រយៈពេល ជិត ៧០០ឆ្នាំ៕
ភាពរុងរឿងនិងការធ្លាក់ដុនដាបនៃចក្រភពរ៉ូម
ឆ្នាំ២៧មុនគ.ស (២០៤០ឆ្នាំមុនសម័យកាលបច្ចុប្បន្ន) រ៉ូមបោះបង់របបដឹកនាំបែបសាធារណរដ្ឋ ដែលមានតុល្យភាពអំណាច រវាងព្រឹទ្ធសភា និងកុងស៊ុល ហើយងាកមកចាប់យករបៀបដឹកនាំបែបចក្រភព ដែលអំណាចទាំងអស់ត្រូវប្រមូលផ្តុំនៅលើមនុស្សតែម្នាក់ គឺអធិរាជ។ អធិរាជដំបូងបង្អស់ នៃចក្រភពរ៉ូម មានឈ្មោះថា អូហ្គូស (Auguste) ឬតាមភាសាឡាតាំង Augustus។
នៅក្នុងរយៈពេល ៥៦ឆ្នាំ ដែលលោកកាន់អំណាច អធិរាជអូហ្គូសបានស្តារប្រទេសជាតិឡើងវិញ ឲ្យចេញពីភាពប្រេះឆា នៃវិវាទផ្ទៃក្នុង ដែលបានអូសបន្លាយពេលអស់រយៈពេលប្រមាណជា ១សតវត្សរ៍កន្លងទៅ ហើយដឹកនាំចក្រភពរ៉ូម ឆ្ពោះទៅរកសុខសន្តិភាព និងវិបុលភាព។ កំណែទម្រង់សង្គមជាច្រើនត្រូវបានរៀបចំធ្វើ។ ក្នុងពេលជាមួយគ្នា ការការច្បាំងវាតទីពង្រីកទឹកដីនៃចក្រភពរ៉ូម ក៏ចេះតែបន្ត។
ទាក់ទងនឹងវិស័យយោធា រ៉ូមបានបង្កើតនូវរចនាសម្ព័ន្ធកងទ័ពថ្មីស្រឡាងមួយ ដែលមិនមានអ្នកណាធ្លាប់ធ្វើពីមុន គឺកងទ័ពអាជីព។ ទាហានរ៉ូម មិនមែនជាកសិករដែលគេកេណ្ឌយកមកច្បាំង នៅក្នុងពេលមានតម្រូវការ ហើយពេលចប់ចម្បាំង វិលត្រឡប់ទៅធ្វើស្រែចម្ការវិញ ដូចអ្វីដែលប្រទេសផ្សេងទៀតធ្លាប់ធ្វើពីមុននោះទេ។ នៅរ៉ូម ទាហានបំពេញមុខងារក្នុងជួរកងទ័ពជាអចិន្រ្តៃយ៍៖ ចេញច្បាំងនៅពេលមានចម្បាំង ហើយនៅពេលគ្មានចម្បាំង ត្រូវទទួលការហ្វឹកហ្វឺន ដោយទទួលប្រាក់បៀរវត្សរ៍ ដូចជាការបំពេញមុខរបរផ្សេងទៀតដែរ។ ហេតុដូច្នេះហើយបានជា នៅក្នុងសម័យកាលនោះ រ៉ូមមានកងទ័ពដែលមានជំនាញបំផុត ដែលធ្វើឲ្យប្រទេសផ្សេងៗទៀតមានការខ្លបខ្លាចគ្រប់ៗគ្នា។
តាមរយៈទាហានអាជីពនេះ ចក្រភពរ៉ូម ទាំងនៅក្រោមការដឹកនាំរបស់អធិរាជអូហ្គូស និងអធិរាជក្រោយៗមកទៀត បានទទួលជ័យជម្នះនៅស្ទើរតែគ្រប់សមរភូមិ ហើយច្បាំងវាតទីពង្រីកទឹកដីរបស់ខ្លួន ចាប់តាំងពីអង់គ្លេស និងតំបន់អឺរ៉ុប មកដល់តំបន់ជុំវិញសមុទ្រមេឌីទែរ៉ាណេ ហើយចាក់ចុះទៅទិសខាងកើត រហូតទៅដល់អ៊ីរ៉ាក់បច្ចុប្បន្ន។ ក៏ប៉ុន្តែ ផ្ទុយពីម៉ាសេដ្វាន់ របស់ Alexandre le Grand ចក្រភពរ៉ូមមិនមានមហិច្ឆតាចង់ច្បាំងកាន់កាប់ពិភពលោកទាំងមូលនោះទេ។ ចក្រភពរ៉ូមចេះកម្រិតដែនកំណត់នៃការពង្រីកទឹកដីរបស់ខ្លួន។
ទឹកដីនៃចក្រភពរ៉ូមបានលាតសន្ធឹងដល់កម្រិតអតិបរមា នៅក្នុងអំឡុងសតវត្សរ៍ទី១ និងសតវត្សរ៍ទី២ នៃគ.ស។ នៅពេលនោះ ចក្រភពរ៉ូមមានផ្ទៃដីសរុបរហូតដល់ទៅ ៥លានគីឡូម៉ែត្រក្រឡា ដែលក្នុងសម័យកាលបច្ចុប្បន្ននេះ ត្រូវបានបែងចែកបង្កើតទៅជាប្រទេសប្រមាណជា ៤០ប្រទេសខុសៗ នៅក្នុងតំបន់អឺរ៉ុប អាហ្វ្រិកខាងជើង និងតំបន់មជ្ឈិមបូព៌ា៖ អង់គ្លេស បារាំង ប៊ែលហ្ស៊ិក ប៉ែកខាងត្បូងអាល្លឺម៉ង់ ស្វ៊ីស អេ្សប៉ាញ ព័រទុយហ្កាល់ អ៊ីតាលី អូទ្រីស ហុងគ្រី ក្រូអាស៊ី ស៊ែរប៊ី អាល់បានី បូស្នី ក្រិក ប៊ុលហ្ការី រ៉ូម៉ានី តួកគី ស៊ីរី លីបង់ ប៉ាឡេស្ទីន អ៊ីស្រាអែល ហ្សកដានី អ៊ីរ៉ាក់ អេហ្ស៊ីប លីប៊ី ទុយនីស៊ី អាល់ហ្សេរី និងម៉ារ៉ុក សុទ្ធសឹងតែជាអតីតទឹកដីរបស់ចក្រភពរ៉ូម។
ប្រជាជនសរុបរបស់ចក្រភពរ៉ូម ត្រូវបានគេប៉ាន់ស្មានថា មានចន្លោះពី ៥០លាន ទៅ១០០លាននាក់ ពោលគឺ ប្រមាណជា ១ភាគ៣ នៃប្រជាជនសរុបនៅទូទាំងពិភពលោក នៅក្នុងសម័យកាលនោះ។ នៅជុំវិញចក្រភពរ៉ូម គេឃើញមានប្រជាជនភាគច្រើន គឺជាកុលសម្ព័ន្ធ ដែលបន្តរស់នៅតាមលក្ខណៈបុរេប្រវត្តិ ឬទើបនឹងបោះជំហានចេញពីបុរេប្រវត្តិ មកប្រកបរបរកសិកម្ម តែនៅមិនទាន់បង្កើតជារដ្ឋនៅឡើយ។ លើកលែងតែនៅទិសខាងកើត ដែលគេឃើញមានរដ្ឋ និងអរិយធម៌ធំៗមួយចំនួន រួមមាន ពែរស៍ ចិន និងឥណ្ឌា។
នៅក្នុងអំឡុងពេលនោះ ពែរស៍ គ្រាន់តែជារដ្ឋតូចមួយប៉ុណ្ណោះ លែងជាអាណាចក្រដ៏សម្បើមដូចពីមុនទៀតហើយ។ ឥណ្ឌាវិញ បន្តមានបញ្ហាបាក់បែកផ្ទៃក្នុងច្រើន ក៏ប៉ុន្តែ នៅតែអាចចាប់ផ្តើមពង្រីកឥទ្ធិពលនៃអរិយធម៌របស់ខ្លួន ទៅក្នុងតំបន់អាស៊ីអាគ្នេយ៍ (នគរជ្វា ខ្មែរ ម៉ាឡេ និងចំប៉ា ជាដើម)។ ចំណែកចិន ដែលបានបង្រួបបង្រួមគ្នា ក្រោមការដឹកនាំរបស់រាជវង្សហាន គឺជាអាណាចក្រដ៏សំខាន់មួយដែរ គ្រាន់តែមិនមែនជាមហាអំណាចកម្រិតពិភពលោក ដូចជាចក្រភពរ៉ូម។ អាណាចក្រទាំងពីរ ចិន និងរ៉ូម មានទំនាក់ទំនងជាមួយគ្នាច្រើន ទាំងទំនាក់ទំនងផ្នែកការទូត និងខាងផ្នែកជំនួញ ជាពិសេស ការជួញដូរសូត្រពីចិន។
ចក្រភពរ៉ូម ត្រូវបានគេកត់ត្រាឈ្មោះក្នុងប្រវត្តិសាស្រ្តថា ជាមហាអំណាចដ៏សម្បើមមួយ ក្នុងប្រវត្តិនៃមនុស្សជាតិ។ ជាការពិតថា នៅមុនចក្រភពរ៉ូម ពិភពលោកធ្លាប់បានស្គាល់មហាអំណាចធំៗ ដូចជា ពែរស៍ និងមាសេដ្វាន់របស់ Alexandre le Grand ហើយក្រោយចក្រភពរ៉ូម ក៏មានមហាអំណាចពិភពលោកដ៏សម្បើមផ្សេងទៀត ដូចជា អាណាចក្រម៉ុងហ្គោលរបស់ Gengis Khan និងចក្រភពអង់គ្លេស ជាដើម ដែលខ្លះជាមហាអំណាចដែលមានផ្ទៃដីធំជាងចក្រភពរ៉ូមទៅទៀត ក៏ប៉ុន្តែ មិនមានអាណាចក្រណា ដែលអាចរក្សាភាពរុងរឿងជាមហាអំណាចពិភពលោក បានយូរដូចជាចក្រភពរ៉ូមនោះទេ។
ក៏ប៉ុន្តែ ដូចមេដឹកនាំក្រិក ឈ្មោះ ពេរីគ្លែស (Périclès) ធ្លាប់ឡើង កាលពីប្រមាណជា ២ពាន់ ៥រយឆ្នាំមុនថា អ្វីៗក៏ត្រូវមានទីបញ្ចប់របស់វាដែរ។ យ៉ាងណាមិញ អំណាចរបស់ចក្រភពរ៉ូម បើទោះបីជាធំសម្បើមប៉ុណ្ណា ក៏ត្រូវមានទីបញ្ចប់របស់វាដែរ។
រហូតមកទល់នឹងពេលបច្ចុប្បន្ននេះ អ្នកប្រវត្តិសាស្រ្តនៅតែមិនទាន់មានការឯកភាពគ្នានៅឡើយទេ អំពីដើមហេតុ ដែលនាំឲ្យចក្រភពរ៉ូមធ្លាក់ចុះដុនដាប ហើយពេលវេលាពិតប្រាកដ នៃការបញ្ចប់អំណាចរ៉ូម ក្នុងឋានៈជាមហាអំណាចពិភពលោក ក៏គេពិបាកនឹងកំណត់ឲ្យបានជាក់លាក់ដែរ ដោយសារតែការធ្លាក់ចុះនៃចក្រភពរ៉ូម បានកើតឡើងដោយសន្សឹមៗ ដោយអូសបន្លាយពេលរហូតដល់ទៅរាប់រយឆ្នាំឯណោះ។
នៅក្នុងការសិក្សាអំពីដើមហេតុ ដែលនាំឲ្យចក្រភពរ៉ូមធ្លាក់ដុនដាប អ្នកប្រវត្តិសាស្រ្តច្រើននាំគ្នាផ្តោតទៅលើកត្តាធំៗមួយចំនួន ដូចជា វិបត្តិសេដ្ឋកិច្ច និងសង្គម បូករួមជាមួយនឹងវិបត្តិនយោបាយ ដែលកើតពីជម្លោះដណ្តើមស្នងតំណែង នៅក្រោយការស្លាប់របស់អធិរាជរ៉ូមម្តងៗ និងការវាយប្រហារពីកុលសម្ព័ន្ធខាងក្រៅ។
នៅចុងសតវត្សរ៍ទី៣ នៃគ.ស ចក្រភពរ៉ូមត្រូវបានគេពុះចែកជាពីរចំណែក គ្រប់គ្រងដោយអធិរាជពីរផ្សេងគ្នា៖ ចក្រភពរ៉ូមខាងកើត និងចក្រភពរ៉ូមខាងលិច។ ចាប់ពីពេលនោះមក ស្ថាប័ននយោបាយ និងកងទ័ពរ៉ូម បានចាប់ផ្តើមបាត់បង់ស្ថិរភាពបន្តិចម្តងៗ។ ជម្លោះផ្ទៃក្នុងរ៉ូមចេះតែបន្តកើតមានឥតឈប់ឈរ។ ក្នុងពេលដែលរ៉ូមកំពុងជួបនឹងអស្ថិរភាពផ្ទៃក្នុង ក្រុមកុលសម្ព័ន្ធពីខាងក្រៅ ជាពិសេស ក្រុមកុលសម្ព័ន្ធមកពីអាល្លឺម៉ង់ និងតួកគី បានបង្កើនការវាយប្រហារកាន់តែខ្លាំង ទៅលើចក្រភពរ៉ូម។
នៅដើមសតវត្សរ៍ទី៥ ចក្រភពរ៉ូមក៏ចាប់ផ្តើមបាត់បង់ទឹកដីបន្តិចម្តងៗ ទៅក្នុងដៃពួកកុលសម្ព័ន្ធ ដោយចាប់ផ្តើមពីទឹកដីអង់គ្លេស នៅអំឡុងឆ្នាំ៤១០នៃគ.ស អេស្ប៉ាញ និងអាហ្វ្រិកខាងជើង នៅឆ្នាំ៤៣០ ហ្គោល (បារាំង) នៅឆ្នាំ៤៥០ ហើយនៅឆ្នាំ៤៧៦ ក្រុមកុលសម្ព័ន្ធមកពីអាល្លឺម៉ង់បានវាយលុកចូលកាន់កាប់អ៊ីតាលី រួចហើយទម្លាក់អធិរាជនៃចក្រភពរ៉ូមខាងលិចពីអំណាច។
ថ្វីដ្បិតតែចក្រភពរ៉ូមមិនទាន់ដួលរលំទាំងស្រុង ដោយនៅសល់ចក្រភពរ៉ូមខាងកើតមួយទៀត ដែលគេច្រើនហៅថា ចក្រភពប៊ីហ្សង់តាំង (Byzantin) ក៏ប៉ុន្តែ រ៉ូម ជាមហាអំណាចពិភពលោកបានឈានដល់ទីបញ្ចប់ នៅត្រឹមឆ្នាំ៤៧៥នេះ។
អាណាចក្រប៊ីហ្សង់តាំង ដែលមានរាជធានី នៅកុងស្តង់ទីណូប (Constantinoble) គឺនៅត្រង់ទីក្រុងអ៊ីស្តង់ប៊ុល ប្រទេសតួកគីបច្ចុប្បន្ន បានបន្តអំណាចរ៉ូម រហូតដល់សតវត្សរ៍ទី១៥នៃគ.ស។ នៅឆ្នាំ១៤៥៣ តួកគីបានវាយលុកកាន់កាប់ទីក្រុងកុងស្តង់ទីណូប ផ្ដួលរលំចក្រភពប៊ីហ្សង់តាំង ហើយបង្កើតជាចក្រភពភពថ្មីមួយទៀត គឺចក្រភពអូតូម៉ង់ (ឬចក្រភពតួកគី)៕
គ្រឹស្តសាសនា៖ ចំណុចចាប់ផ្តើមនៃសករាជថ្មី គឺគ្រឹស្តសករាជ
យើងដឹងហើយថា ប្រជាជនជ្វីហ្វ ដែលជាប្រទេសតូចមួយ នៅតំបន់មេឌីទែរ៉ាណេ ត្រង់ដែនដីប៉ាឡេស្ទីន និងអ៊ីស្រាអែលសម័យកាលបច្ចុប្បន្ន គឺជាប្រជាជន ដែលបានបង្កើតមុនគេ នូវមនោគមន៍វិជ្ជាសាសនាដ៏ថ្មីស្រឡាងមួយ ដោយមានមូលដ្ឋានលើជំនឿថា ព្រះពិតមានតែមួយ គឺព្រះជាម្ចាស់ ដែលបានបង្កើត និងមានអំណាចលើអ្វីៗទាំងអស់នៅលើចក្រវាលទាំងមូល។ មនោគមន៍វិជ្ជាសាសនារបស់ពួកជ្វីហ្វនេះ គេឲ្យឈ្មោះថា “សាសនាយូដា”។
ក៏ប៉ុន្តែ កាលពី២ពាន់ឆ្នាំមុន សាសនាយូដានេះបានបែកមែកធាង ទៅជាសាសនាថ្មីមួយទៀត គឺ គ្រឹស្តសាសនា។
យូដា និងគ្រឹស្តសាសនា៖ ដំណើររឿងរួម
សាសនាយូដា របស់ជនជាតិជ្វីហ្វ និងគ្រឹស្តសាសនា ដែលជាសាសនាគោរពដោយប្រជាជនភាគច្រើនលើសលុប នៅលើពិភពលោកនាពេលបច្ចុប្បន្ន តាមពិតមានដំណើររឿងដើមរួមគ្នា គឺដំណើររឿង ដែលមានកត់ត្រាទុកនៅក្នុងសញ្ញាចាស់នៃគម្ពីរប៊ីប ឬគម្ពីរតូរ៉ារបស់ពួកជ្វីហ្វ។
សាសនាយូដា និងគ្រឹស្តសាសនាមានជំនឿដូចគ្នាភាគច្រើន ដូចជា ជំនឿទៅលើព្រះតែមួយ ដែលបង្កើតគ្រប់អ្វីៗទាំងអស់។ ជំនឿបែបសុទិដ្ឋិនិយមថា ថ្ងៃអនាគតអ្វីៗអាចនឹងប្រសើរឡើង ហើយមនុស្សជាតិចាំបាច់ត្រូវតែខិតខំប្រឹងប្រែង ដើម្បីឲ្យស្ថានភាពរបស់ខ្លួនបានប្រសើរឡើង។ មនុស្សចាំបាច់ត្រូវតែចេះងើបឡើងរើបម្រះពីការជិះជាន់ ដោយមិនត្រូវដេករង់ចាំវាសនា ឬផ្តេកផ្តួលទទួលភាពអយុត្តិធម៌ ដោយចាត់ទុកថា ជាផល ដែលបានមកពីកម្ម ដែលខ្លួនបានធ្វើពីមុន។ ទាំងសាសនាយូដា ទាំងគ្រឹស្តសាសនា សុទ្ធតែមានជំនឿដូចគ្នាថា ព្រះបានបង្កើតមនុស្សទាំងអស់ឲ្យមានសិទ្ធិស្មើគ្នា មិនថាស្រី មិនថាប្រុស មិនថាជាតិសាសន៍ ឬពណ៌សម្បុរអ្វីនោះទេ ដែលនេះគឺជាចំណុចចាប់ផ្តើម ដែលឈានទៅបង្កើតទស្សនាទាននៃសិទ្ធិមនុស្សជាសកល ក្នុងពេលបច្ចុប្បន្ន។
ក៏ប៉ុន្តែ សាសនាយូដា និងគ្រឹស្តសាសនា បានដើរមកដល់ផ្លូវបំបែក ជាមួយនឹងការចាប់កំណើតរបស់ព្រះយេស៊ូវ នៅស្រុកណាសារ៉ែត ដែនដីអ៊ីស្រាអែល។ ការចាប់កំណើត ដែលជាចំណុចចាប់ផ្តើមនៃសករាជថ្មី ក្នុងប្រតិទិនរបស់ពិភពលោកបច្ចុប្បន្ន គឺ “គ្រឹស្តសករាជ”។
យូដា និងគ្រឹស្តសាសនា៖ ផ្លូវបំបែក
សម្រាប់អ្នកកាន់គ្រឹស្តសាសនា គេមានជំនឿថា ព្រះយេស៊ូវ គឺជាព្រះសង្រ្គោះ (ដែលគេហៅថា “យេស៊ូវគ្រីស្ត”) ដែលមកជួយរំដោះមនុស្សពីអំពើបាប និងពីទំនៀមទម្លាប់ដ៏ចាស់គំរឹល និងដ៏តឹងតែងរបស់សាសនាយូដា ដូចជា ការកាត់ស្បែក និងការហាមឃាត់មិនឲ្យទទួលទានសាច់នេះ ឬសាច់សត្វនេះ ឬសត្វនោះ ជាដើម។ ម្យ៉ាងទៀត តាមសេចក្តីបង្រៀនរបស់ព្រះយេស៊ូវ ព្រះជាម្ចាស់ទ្រង់គឺជាវិញ្ញាណ ដែលមានវត្តមាន នៅគ្រប់ទីកន្លែងទាំងអស់ មិនមែននៅតែក្នុងវិហារនោះទេ។ ដូច្នេះ មនុស្សគ្រប់គ្នាទាំងអស់អាចអធិស្ថានទៅព្រះ ពីគ្រប់ទីកន្លែងទាំងអស់ ហើយអាចទាក់ទងដោយផ្ទាល់ជាមួយនឹងព្រះជាម្ចាស់ ដោយមិនចាំបាច់ឆ្លងកាត់តាមមន្រ្តីសង្ឃ ដូចជាទំនៀមទម្លាប់របស់សាសនាយូដានោះទេ។
ការបង្រៀនទាំងអស់នេះហើយ ដែលធ្វើឲ្យមន្រ្តីសង្ឃនៃសាសនាយូដា ដែលមិនត្រឹមតែបដិសេធមិនទទួលស្គាល់ព្រះយេស៊ូវថាជាព្រះសង្រ្គោះនោះទេ ក៏ប៉ុន្តែ ថែមទាំងចាត់ទុកព្រះអង្គថាជាអ្នកបះបោរប្រឆាំងនឹងសាសនាយូដាទៀតផង។ ដូច្នេះហើយបានជាពួកគេចាប់បញ្ជូនព្រះអង្គទៅឲ្យអាជ្ញាធររ៉ូមប្រហារជីវិត នៅលើឈើឆ្កាង។
សាវ័ករបស់ព្រះយេស៊ូវ ដែលមានជំនឿថា ព្រះអង្គបានរស់ពីសុគតឡើងវិញ នៅថ្ងៃទីបី បាននាំគ្នាបន្តចែកចាយសេចក្តីបង្រៀនរបស់ព្រះអង្គ ទៅដល់មនុស្សគ្រប់គ្នា ហើយបានបង្កើតជាវិហារ ឬក្រុមជំនុំ និងសហគមន៍ ដែលគេហៅថា គ្រីស្ទាន គឺអ្នកដែលមានជំនឿលើព្រះយេស៊ូវគ្រីស្ត។ សហគមន៍ដែលបានរីកសាយកាន់តែធំឡើងៗ រហូតទៅស្ទើរតែពាសពេញពិភពលោក។
គ្រឹស្តសាសនា និងចក្រភពរ៉ូម
នៅក្នុងពេលបច្ចុប្បន្ននេះ គ្រឹស្តសាសនា គឺជាសាសនា ដែលមានអ្នកគោរពច្រើនជាងគេបង្អស់ នៅលើពិភពលោក។ បើគិតជាសរុប គ្រប់ក្រុម និងនិកាយទាំងអស់ គ្រឹស្តសាសនិកជននៅទូទាំងពិភពលោក មានចំនួនជាង ២ពាន់លាននាក់ ធៀបនឹងអ្នកកាន់សាសនាអ៊ីស្លាម ដែលមានប្រមាណជា ១ពាន់ ៥រយលាននាក់ និងអ្នកកាន់ពុទ្ធសាសនា ប្រមាណជា ១ពាន់ ២រយលាននាក់។
មានអ្នកខ្លះបានចោទជាសំណួរឡើងថា តើហេតុអ្វីបានជាគ្រឹស្តសាសនាអាចពង្រីកឥទ្ធិពលរបស់ខ្លួន រហូតក្លាយទៅជាសាសនាដ៏ធំបំផុតនៅលើពិភពលោក នាពេលបច្ចុប្បន្ននេះ? សម្រាប់អ្នកកាន់គ្រឹស្តសាសនា ចម្លើយ គឺសាមញ្ញបំផុត៖ ដោយសារតែនេះជាសាសនានៃសេចក្តីពិត ជឿទៅលើព្រះពិត ដែលមានតែមួយ។ សម្រាប់អ្នកប្រវត្តិសាស្រ្តខ្លះទៀត គេបានព្យាយាមបកស្រាយតាមបែបប្រវត្តិសាស្រ្ត ដោយគេគិតថា ការរីកសាយភាយនៃគ្រឹស្តសាសនា ក៏មិនខុសពីការរីកសាយភាយនៃអរិយធម៌ក្រិកដែរ គឺមានកត្តាចម្បងដូចគ្នា នោះគឺចក្រភពរ៉ូម។
ចក្រភពរ៉ូម ដែលពីដំបូងបានធ្វើការបៀតបៀន ធ្វើទុក្ខបុកម្នេញ ពួកអ្នកកាន់គ្រឹស្តសាសនា បានក្លាយបន្តិចម្តងៗទៅជាចក្រភពនៃគ្រឹស្តសាសនា។ នៅសតវត្សរ៍ទី៤គ.ស អធិរាជនៃចក្រភពរ៉ូម ឈ្មោះ កុងស្តង់តាំង (Constantin) ដែលកាន់អំណាចពីឆ្នាំ៣០៦ ដល់ឆ្នាំ៣៣៧គ.ស បានប្រែខ្លួនជាគ្រឹស្តសាសនិកជន ហើយបានកំណត់ឲ្យចក្រភពរ៉ូមយកគ្រឹស្តសាសនា ជាសាសនារបស់រដ្ឋ ហើយឥទ្ធិពលនៃគ្រឹស្តសាសនាក៏បានរីកសាយភាយ ទៅតាមអំណាចនៃចក្រភពរ៉ូម។
ក៏ប៉ុន្តែ ដោយសារតែចក្រភពរ៉ូមត្រូវបានពុះចែកជាពីរ គឺចក្រភពរ៉ូមខាងលិច មានរាជធានី នៅរ៉ូម និងចក្រភពរ៉ូមខាងកើត មានរាជធានីនៅកង់ស្តង់ទីណូប អាជ្ញាធរគ្រប់គ្រងវិហារគ្រឹស្តសាសនានៃចក្រភពរ៉ូមក៏មានការបែងចែកជាពីរដែរ គឺខាងកើត និងខាងលិច។
គ្រឹស្តសាសនា៖ កាតូលិក និងអ័រតូដុក្ស៍
នៅពេលដែលចក្រភពរ៉ូមត្រូវដួលរលំ នៅឆ្នាំ៤៧៦ គ្រឹស្តសាសនាខាងកើត និងខាងលិច ក៏ត្រូវស្ថិតក្រោមអំណាចនយោបាយដាច់ពីគ្នាស្រឡះ ហើយគ្រឹស្តសាសនាទាំងពីរក៏ចាប់ផ្តើមដើរតាមគន្លងផ្លូវផ្សេងគ្នាបន្តិចម្តងៗ រហូតដល់ឆ្នាំ១០៥៤ ក៏បែកទៅជានិកាយពីរដាច់ពីគ្នាស្រឡះ គឺគ្រឹស្តសាសនានៃអតីតចក្រភពរ៉ូមខាងលិច បង្កើតទៅជានិកាយរ៉ូម៉ាំងកាតូលិក ដែលមានសម្តេចប៉ាប នៅបុរីវ៉ាទីកង់ គឺជាប្រមុខដឹកនាំ ហើយគ្រឹស្តសាសនានៃចក្រភពរ៉ូមខាងកើត (ប៊ីហ្សង់តាំង) បង្កើតទៅជានិកាយអ័រតូដុក្ស៍ (Orthodox) ដែលបច្ចុប្បន្នមានវត្តមានច្រើននៅតាមបណ្តាប្រទេសអឺរ៉ុបខាងកើត និងនៅតំបន់មជ្ឈិមបូព៌ា។
នៅដើមសតវត្សរ៍ទី១៦ គ្រឹស្តសាសនានិកាយរ៉ូម៉ាំងកាតូលិកក៏បានបែកទៅជានិកាយថ្មីមួយទៀត ដែលជានិកាយធំទី៣ នៃគ្រឹស្តសាសនាបច្ចុប្បន្ន គឺនិកាយប្រូតេស្តង់៕