ទស្សនវិជ្ជារបស់សូក្រាត
តើអ្វីទៅជាទស្សនវិជ្ជារបស់សូក្រាត? សំណួរនេះ បើស្តាប់មួយភ្លែតទៅ គួរតែមិនពិបាកនឹងឆ្លើយនោះទេ ពីព្រោះថា យ៉ាងណា សូក្រាតត្រូវបានគេចាត់ទុកថាជា “បិតានៃទស្សនវិជ្ជា” ដូច្នេះ លោកប្រាកដជាបានបន្សល់ទុកនូវគោលគំនិតខាងទស្សនវិជ្ជាយ៉ាងច្រើនសន្ធឹកសន្ធាប់ដែលអាចឲ្យគេកំណត់បានដោយគ្មានបញ្ហា។ ក៏ប៉ុន្តែ ធាតុពិតជាក់ស្តែង អ្វីៗមិនងាយស្រួលដូចដែលគេគិតនោះទេ។
ភាពស្មុគស្មាញនៅក្នុងការកំណត់អំពីទស្សនវិជ្ជារបស់សូក្រាត គឺស្ថិតនៅត្រង់ចំណុចសំខាន់ពីរ។
ទីមួយ គឺដោយសារតែសូក្រាតខ្លួនឯងផ្ទាល់មិនបានចាត់ទុកខ្លួនឯងថាជាអ្នកចេះដឹង ឬក៏ជាគ្រូដែលមានគោលគំនិតផ្ទាល់ខ្លួនទៅបង្រៀនអ្នកដទៃ ហើយនៅក្នុងការបង្រៀនសិស្សនោះទៀតសោត សូក្រាតក៏មិនបានផ្តោតលើការលើកឡើងនូវគោលគំនិតផ្ទាល់ខ្លួនរបស់លោកប្រាប់ទៅកូនសិស្សនោះដែរ ដោយភាគច្រើនធ្វើការចោទជាសំណួរឲ្យកូនសិស្សស្វែងរកចម្លើយនាំទៅរកការសន្និដ្ឋានផ្ទាល់ខ្លួនឯង។
ទីពីរ គឺដោយសារតែសូក្រាតមិនបានបន្សល់ទុកនូវស្នាដៃជាសំណេរផ្ទាល់ខ្លួន ដែលអាចឲ្យគេកំណត់បាននូវគោលគំនិតរបស់លោក។ ផ្ទុយទៅវិញ ទាំងដំណើរជីវិត និងទស្សនវិជ្ជារបស់សូក្រាត ត្រូវបានរៀបរាប់នៅក្នុងសំណេររបស់អ្នកផ្សេង ជាពិសេស ផ្លាតុង និងអារីស្តូត ដែលជាកូនសិស្ស។ ហេតុដូច្នេះហើយបានជាភាគច្រើន គេពិបាកនឹងធ្វើការបែងចែក រវាងអ្វីដែលជាគោលគំនិតដើមរបស់សូក្រាត ដែលបង្រៀនបន្តទៅកូនសិស្ស និងអ្វីដែលជាការយល់ឃើញរបស់កូនសិស្សខ្លួនឯងផ្ទាល់។ លើសពីនេះទៀត គេសង្កេតឃើញថា អ្វីដែលគេអាចកំណត់បានថាជាគោលគំនិតដើមរបស់សូក្រាតនោះ ក៏អាចមានការប្រែប្រួលខុសៗគ្នាផងដែរ អាស្រ័យទៅលើថា តើគេយោងទៅលើការរៀបរាប់របស់ផ្លាតុង ឬរបស់អារីស្តូត ឬរបស់កូនសិស្សផ្សេងទៀតរបស់សូក្រាត។
ទោះជាយ៉ាងណា គេសង្កេតឃើញមានចំណុចរួមខ្លះ ដែលគេគេអាចកំណត់បានថាជាគោលគំនិតដើមរបស់សូក្រាត ហើយជាទូទៅ គេបានកំណត់ថា ទស្សនវិជ្ជារបស់សូក្រាតផ្តោតជាសំខាន់ទៅលើចំណុចដ៏សំខាន់មួយ គឺ “ចំណេះដឹង”។
តាមទស្សនៈរបស់សូក្រាត “គុណធម៌គឺចំណេះដឹង” ចំណែកឯ “គុណវិបត្តិគឺភាពល្ងង់ខ្លៅ” ហើយ “ចំណេះដឹងដែលសំខាន់ជាងគេ គឺការស្គាល់ពីខ្លួនឯង”។ ការស្គាល់ពីខ្លួនឯង ការត្រិះរិះពិចារណា ការចេះចោទសួរលើគ្រប់បញ្ហា ធ្វើឲ្យមនុស្សចេះទាញហេតុនិងផលដោយខ្លួនឯង ដោយមិនចេះតែជឿតាមគេ ជាពិសេស គឺមិនចេះតែជឿងប់ងល់ទៅលើការបង្រៀនរបស់សាសនា ឬការបង្គាប់បញ្ជារបស់អាជ្ញាធរ។ សូក្រាតខ្លួនឯងផ្ទាល់ធ្លាប់បានបដិសេធមិនធ្វើតាមបញ្ជារបស់អាជ្ញាធរអាថែន ដែលនេះជាទម្រង់មួយនៃអំពើបះបោរដោយអហិង្សា។ ក៏ប៉ុន្តែ ក្នុងពេលជាមួយគ្នា ទាក់ទងនឹងបញ្ហានេះ គេក៏ហាក់ដូចជាសង្កេតឃើញចំណុចផ្ទុយគ្នាមួយដែរ នៅក្នុងដំណើរជីវិតរបស់សូក្រាត ពីព្រោះថា នៅពេលដែលត្រូវបានគេកាត់ទោសប្រហារជីវិត សូក្រាតបានបដិសេធមិនរត់គេចខ្លួន ហើយដាក់ចិត្តដាក់កាយទទួលយកសេចក្តីស្លាប់ បើទោះបីជាដឹងថា ការកាត់ទោសលើរូបលោកនេះ គឺជារឿងដ៏អយុត្តិធម៌។
នៅឆ្នាំ៣៩៩មុនគ.ស សូក្រាតត្រូវបានសភាអាថែនចោទប្រកាន់ពីបទប្រមាថសាសនារបស់រដ្ឋ និងសាបព្រោះចំណេះដឹងខុសឆ្គងធ្វើឲ្យខូចគំនិតក្មេងជំនាន់ក្រោយ។ សភាបានសម្រេចឲ្យសូក្រាតជាប់ពិរុទ្ធទៅតាមការចោទប្រកាន់ ក៏ប៉ុន្តែ បានទុកជម្រើសពីរឲ្យសូក្រាត៖ ឬមួយជ្រើសរើសយកទោសនិរទេសខ្លួន ឬមួយត្រូវប្រហារជីវិត។ ក៏ប៉ុន្តែ សូក្រាតបដិសេធមិនធ្វើការជ្រើសរើស ដោយប្រកាន់នូវជំហរដ៏តឹងរ៉ឹងមួយថា លោកមិនមានទោសដូចជាការចោទប្រកាន់ ដូច្នេះ លោកមិនត្រូវទទួលទោសអ្វីទាំងអស់ ទោះជាប្រហារជីវិត ឬក៏និរទេស។ នៅទីបំផុត សភាបានបោះឆ្នោតអនុម័តឲ្យសូក្រាតជាប់ទោសប្រហារជីវិត ដោយផឹកថ្នាំពុល។
នៅក្នុងពេលដែលសូក្រាតកំពុងជាប់នៅក្នុងមន្ទីរឃុំឃាំង ដើម្បីរង់ចាំការប្រហារជីវិត ផ្លាតុង ព្រមទាំងកូនសិស្ស និងមិត្តភក្តិផ្សេងទៀតរបស់សូក្រាត ដែលយល់ថា ការកាត់ទោសសូក្រាតគឺជារឿងអយុត្តិធម៌ បាននាំគ្នារៀបចំគម្រោងការណ៍ឲ្យសូក្រាតរត់គេចខ្លួន។ ក៏ប៉ុន្តែ សូក្រាតបដិសេធមិនរត់គេចខ្លួន ហើយសុខចិត្តទទួលយកទោសប្រហារជីវិតទៅតាមការសម្រេចរបស់សភា ដោយថែមទាំងបានទទួលយកថ្នាំពុលមកផឹកដោយខ្លួនឯង នៅថ្ងៃប្រហារជីវិត។
យោងតាមសំណេររបស់ផ្លាតុង សូក្រាតបដិសេធមិនរត់គេចពីទោសប្រហារជីវិត ដោយលើកហេតុផលថា គំនិតមានតម្លៃជាងរូបកាយ ហើយចំណេះដឹងនិងគុណធម៌មានតម្លៃជាងជីវិត។ សម្រាប់សូក្រាត ការរត់គេចពីទោសប្រហារជីវិត គឺធ្វើផ្ទុយពីគោលគំនិតរបស់លោក ដែលតែងតែលើកឡើងថា ករណីយកិច្ចដ៏ចម្បងបំផុតរបស់ពលរដ្ឋនៅក្នុងរដ្ឋមួយ គឺចាំបាច់ត្រូវតែគោរពយ៉ាងខ្ជាប់ខ្ជួនតាមច្បាប់របស់រដ្ឋ បើទោះបីជាច្បាប់នោះអយុត្តិធម៌ក៏ដោយ។ យោងតាមសូក្រាត បើសិនជាគេយល់ថាច្បាប់ណាមួយមានភាពអយុត្ថិធម៌ គេត្រូវស្វះស្វែងឲ្យមានការលុបចោល ឬកែប្រែច្បាប់នោះ ក៏ប៉ុន្តែ ដរាបណាច្បាប់នៅជាធរមាន គេចាំបាច់ត្រូវតែគោរពតាម។
សូក្រាតប្រកាន់ជំហរយ៉ាងច្បាស់ថា ការកាត់ទោសប្រហារជីវិតរូបលោក គឺជារឿងដ៏អយុត្តិធម៌ ក៏ប៉ុន្តែ លោកក៏បានប្រកាន់ជំហរយ៉ាងច្បាស់ផងដែរថា ការរត់គេចពីទោស គឺជាអំពើល្មើសច្បាប់ ហើយខុសពីគោលគំនិតរបស់លោក ដូច្នេះ វាក៏ជាទង្វើអយុត្តិធម៌មួយដែរ។ សូក្រាតយល់ថា គេមិនត្រូវឆ្លើយតបទៅនឹងអំពើអយុត្តិធម៌ ដោយអំពើអយុត្តិធម៌ដែរនោះទេ។
នៅក្នុងឆ្នាំដែលសូក្រាតត្រូវប្រហារជីវិត ក្រិកកំពុងតែឆ្លងកាត់នូវកលយុគនយោបាយយ៉ាងធ្ងន់ធ្ងរ។ សង្រ្គាមស៊ីវិលដ៏រ៉ាំរ៉ៃរយៈពេល ៣០ឆ្នាំ ដែលគេឲ្យឈ្មោះថា “សង្រ្គាមប៉េឡូប៉ូនែស” ទើបនឹងបានបិទបញ្ចប់ កាលពី ៥ឆ្នាំមុន។ អាថែន ដែលចាញ់សង្រ្គាម ត្រូវវិនាសហិនហោច ហើយរបបប្រជាធិបតេយ្យត្រូវដួលរលំ។ ក៏ប៉ុន្តែ ក្នុងពេលជាមួយគ្នា បក្សសម្ព័ន្ធរបស់ស្ប៉ាត ដែលជាអ្នកឈ្នះសង្រ្គាម ក៏បានជួបប្រទះនឹងភាពក្រីក្រនៅស្ទើរតែគ្រប់ទីកន្លែងដែរ។
នៅទីបំផុត សង្រ្គាមប៉េឡូប៉ូនែសក៏បានធ្វើឲ្យភាពរុងរឿងនៃមហាអំណាចក្រិកត្រូវបញ្ចប់ជាស្ថាពរ ហើយមិនយូរប៉ុន្មាន អតីតមហាអំណាចមួយនេះក៏ត្រូវធ្លាក់ក្រោមការត្រួតត្រារបស់មហាអំណាចថ្មីមួយទៀត គឺអាណាចក្រម៉ាសេដ្វាន (Macédoine) ដឹកនាំដោយអធិរាជដ៏ល្បីល្បាញមួយរូប គឺ អាឡិចសង់ឡឺក្រង់ (Alexandre le Grand ឬតាមភាសាអង់គ្លេស Alexander the Great)។
ផ្ទុយពីនេះទៅវិញ ទស្សនវិជ្ជារបស់សូក្រាតមិនបានរលត់រលាយទៅតាមអាណាចក្រក្រិកនោះទេ។ សេចក្តីបង្រៀនរបស់សូក្រាតត្រូវបានគេយកទៅបង្រៀនបន្តទៅអ្នកជំនាន់ក្រោយជាបន្តបន្ទាប់ គឺផ្លាតុង ដែលជាកូនសិស្សរបស់សូក្រាត បានបង្រៀនបន្តទៅអារីស្តូត ហើយអារីស្តូត គឺជាគ្រូរបស់អធិរាជអាឡិចសង់ឡឺក្រង់។ នៅពេលដែលអាឡិចសង់ឡឺក្រង់វាយទីពង្រីកដែនដីអាណាចក្រម៉ាសេដ្វានទៅស្ទើរតែពាសពេញពិភពលោក ទស្សនវិជ្ជារបស់សូក្រាតក៏បានរីកសាយភាយទៅតាមនោះដែរ ហើយបន្តមានឥទ្ធិពលទៅលើអរិយធម៌លោកខាងលិចរហូតមកដល់នឹងពេលបច្ចុប្បន្ន ដោយឆ្លងកាត់តាមសម័យកាលចក្រភពរ៉ូម៕