មុខវិជ្ចា:សៀវភៅតាមមុខវិជ្ជា
សីលធម៌ធ្លាក់ចុះ
កែប្រែបាតុភាពសង្គមមូយដែលបានកើតឡើងគឺមិនមែនជារឿងចៃដន្យទេ ដូចជា ៩០ មក ៦៨ យើងអាចសិក្សាបាតុភាពនេះតាមទ្រឹស្តីសង្គមវិជ្ជា យើងសាកល្បងពិចាណារ ។ និន្នាការផ្តល់តម្លៃលើសំបកខាងក្រៅនៃសង្គមខ្មែរ ។ នៅក្នុងសង្គមខ្មែរបច្ចុប្បន្ន មនុស្សនាំគ្នាឲ្យតម្លៃទៅលើរូបភាពច្រើនជាងខ្លឹមសារ ។ និន្នាការនេះកើតមានគ្រប់ទីកន្លែង និង គ្រប់វិស័យ ។ មិនថាក្នុងវិស័យនយោបាយ សេដ្ឌកិច្ច សង្គមកិច្ច ឬជីវិតរស់នៅប្រចាំថ្ងៃឡើយ ។ ក្រុមអ្នកវិភាគសង្គមខ្មែរបានមើលឃើញថា នៅពេលដែលមនុស្សទូទៅហាក់ដូចជានាំគ្នាផ្តល់តម្លៃទៅលើរូបភាព តែភ្លេចគិតពីខ្លឹមសារ សង្គមអាចបាត់បង់និរន្តភាព និងភាពរឹងមាំទៅថ្ងៃអនាគត ។ នេះជាបញ្ញាដែលមិនអាចមេីលរំលងបាន ។សង្គមខ្មែរមានការផ្លាស់ប្តូរគួរឲ្យកត់សំគាល់បន្ទាប់ពីបានឆ្លងផុតពីសម័យកាលសង្រ្គាមមកកាន់សន្តិភាពវិញ ។ ពីសង្គមមួយដែលរស់ក្នុងរបាំងប្រពៃណីតឹងរឹងមកជាសង្គមបើកទូលាយ ។ ពីសង្គមមួយដែលអ្នកនយោបាយផ្តួលរំលំគ្នា ដោយប្រើអាវុធមកជាសង្គមដែលប្រើការបោះឆ្នោត និង ពីសង្គមដែលហែកហួរដោយសង្គ្រាមស៊ីវិល មកជាសង្គមសន្តិភាព ។ ទាំងនេះ គឺជាការវិវឌ្ឍន៍ដែលមានលក្ខណៈជ្រាលជ្រៅនិងហាក់ដូចជាគួរឲ្យមានមោទនៈ ។ ក៏ប៉ុន្តែការវិវឌ្ឍន៍មួយចំនួនបានឈានទៅរកទិសអវិជ្ជមានដ៏គ្រោះថ្នាក់ ។ ចំណុចលេចធ្លោមួយក្នុងចំណោមនោះគឺនិន្នាការនៃការផ្តល់តម្លៃលើរូបភាពខាងក្រៅច្រើនជាងខ្លឹមសារ ។
ជាការពិត បម្រែបម្រួលសង្គមពីសម័យកាលមួយទៅសម័យមួយ គឺជាចលនាដែលមិនអាចទប់បាន បុ៉ន្តែគេអាចតម្រង់ទិសវាបានប្រសិនបើគេបានគិតគូរជាមុន។នៅកម្ពុជានិន្នារនៃការផ្តល់តំលៃ មនុស្សដោយផ្អែកលើសម្បកក្រៅហាក់កំពង់តែដណ្តើមទីតាំងឈរជើងកាន់តែរឹងមាំឡើងជាលំដាប់ពីមួយឆ្នាំទៅមួយឆ្នាំ។បច្ចុប្បន្នគេហាក់ដូចជាគោរពកោតខ្លាចមនុស្សដែលមានទ្រព្យសម្បត្តិ បុណ្យ សក្តិដែលគេមើលឃើញភ្លាមៗ។ទស្សនះបែបហាក់បាននិងកំពុងអូសទាញមនុស្សឲ្យរត់តាមកាន់តែច្រើនឡើង។ជាក់ស្តែងអ្នករៀនសូត្រមួយចំនួនចង់បានសញ្ញាបត្របង្អួតគេ ជាជាងការចង់បាន ចំណេះដឹងពិតប្រាកដ។អ្នកមានលុយទទួលបានការគេារពទោះបីជាលុយនោះបានមកពីប្រភពណាក៏ដោយ។ប្រហែលជារត់តាមនិន្នាការនេះមន្រ្តីរាជការមួយចំនួនមានរថយន្តទំនេីប និងផ្ទះសម្បែង តម្លៃខ្ពស់ហួសពីប្រាក់ខែរបស់ខ្លួន។ −នៅក្នុងទិដ្ឌភាពនយោបាយវិញក៏ដូចគ្នា÷ទ្រឹស្តីប្រជាធិបតេយ្យបានរីកដុះដាលដល់គ្រប់មជ្ឈដ្ឌាន ពោលគឺមនុស្សគ្រប់គ្នាហាក់បានស្គាល់ពាក្សប្រជាធិបតេយ្យ បុ៉ន្តែថាតេីគេត្រូវអនុវត្តរបេៀបណាដេីម្បី ឲ្យប្រជាធិប្យតេយ្យប្រព្រឹត្តទៅដោយត្រឹមត្រូវតាមន័យពិតប្រាកដរបស់វា សំណួរនេះអាចឆ្លុះបពាា្ចំងបានពីភាពប្រទាំងប្រទេីសនៃការអនុវត្តប្រជាធិបតេយ្យនៅកម្ពុជាបច្ចុប្បន្ន។ដោយសារតែមនុស្ស ហាក់ឲ្យតម្លៃទៅលេីរូបភាពសំខាន់ជាងខ្លឹមសារនេះហេីយបានជាពា្្ញឹកពា្ញយ អ្នកនយោបាយតែងតែបំភ្លេចខ្លឹមសារប្រជាធិបតេយ្យដោយផ្តោតតែលើរូបភាពសំបកក្រៅ។ទីបំផុតប្រជាពលរដ្ឌជាអ្នកវង្វេង ហើយជាពា្ញឹកពា្ញយពួកគេបានក្លាយជាអ្នកទទួលរងគ្រេាះព្រេាះភាពមិនច្បាស់លាស់របស់អ្នកនយោបាយ។
នៅក្នុងបរិបទសង្គមទូទៅវិញ
កែប្រែការផ្តល់តម្លៃទៅលើរូបភាពសំបកក្រៅបាននិងកំពង់ធ្វេីឲ្យមនុស្សកាន់តែភ្លេចសីលធម៌និងគុណធម៌របស់មនុស្សដែលជាទូទៅគេមិនអាចមេីលឃេីញភ្លាមៗនេាះឡេីយ។ មនុស្សខ្លះមានគុណធម៌និងចំណេះដឹងខ្ពង់ខ្ពស់ប៉ុន្តែគ្មានទ្រព្យសម្បត្តិហុឺហាដូចគេក៏ត្រូវគេបំភ្លេចចេាលមិនឲ្យតម្លៃ។អ្នកអង្គុយស្រាវជ្រាវសរសេរសេៀវភៅច្រេីនជាអ្នកដែលគ្មានទ្រព្យពីព្រេាះសង្គមមិន ឲ្យតម្លៃដល់ការងាររបស់ពួកគេ។គ្រេាះថ្នាក់សង្គមនៅត្រង់ថា សំបកក្រៅមិនបពា្ជាាក់អំពីតម្លៃពិតប្រាកដរបស់មនុស្ស ឬវត្ថុអ្វីមួយនេាះឡើយ។ការផ្តល់តម្លៃលើទិដ្ឌភាពខាងក្រៅងាយធ្វើឲ្យមនុស្សយល់ ច្រឡំនៅក្នុងការសម្រេចចិត្ត ម្យ៉ាងទេៀតការឲ្យតម្លៃទៅលេីសម្ភារនិយមដែលជាគ្រេឿងបន្លំភ្នែកបានធ្វេីឲ្យរិចរឹលដល់ការងារជាច្រើនដែលមានប្រយេាជន៏សម្រាប់សង្គមេហីយវាបានធ្វើឲ្យមនុស្សជាច្រេីន បាក់ទឹកចិត្ត។ ជាងនេះទៅទេៀតគេហ៊ាន និយាយពាក្ស ត្រូវការមនុស្សធនធាន មិនត្រូវការធនធានមនុស្សទេ េនះជាកត្តាមួយ ៩០ មក ៦៨។ ់
ការបំរើសេវាជូនប្រជាជនរបស់មន្ត្រី
កែប្រែភាពក្រអឹតក្រទមដល់ប្រជាជនដែលមកសំុសេវាមកពីមន្រ្តីគេជាឯកឧត្តម េបីមិនអេានលំទោននិងការងារក្រេាមតុកំុសង្ឃឹម េដាយហេតុថាពេលនេះហើយជាពេលលុយមកដល់ដើម្បីការមានបានរបស់គេមិនមែនគេទទួល
បេៀវត្សពីប្រជាជនត្រូវបំរើប្រជាជនវិញទេ។តើក្អែលកខ្វក់នេះលាងជ្រះទេ។
មន្រ្តីក្រេាមអំណាចត្រូវតែសាច់ញាតិរបស់គេ ពីព្រេាះពេលប្រជាជនមករកសេវាបំរើត្រូវទៅជួបមន្រ្តីក្រេាមដេីម្បីនិយាយពីក្រេាមតុជំនួសគេ ទោះជាប្រជននេាះក្រីក្រក៏ដោយ គ្មានទេមនសិការការងារ
មន្រ្តីក្រេាមអំណាចត្រូវតែេចះឪនលំទោន ឬេធ្វីជាទាសាទាសីទើបរស់នៅសុខក្នុងមុខតំណែង ទេាះជាអ្នកជំនាញការងារក៏ដេាយ ពាក្សគួរឲ្យឈឺចាប់គឺគ្មានអ្នក ការងារនៅតែធម្មតាបានផលយ៉ាងណា
ក៏គេមិនខ្វល់ដែរ ពីព្រេាះខុសយ៉ាងណាឲ្យតែមានលុយជូនផ្នាក់លេី គេនៅរក្សាមុខតំណែងគេដ៏ដែល។ពួកគេគិតតែពីស្វែងរកផលប្រយេាជន៏ផ្ទាល់ខ្លួនដេីម្បីបង្កើនទ្រព្យធនយ៉ាងសម្បូរបែបក្នុងខណះ ដែលជីវភាពប្រជាជន និង សេដ្ឌកិច្ចជាតិស្ដិតក្នុងស្ដានភាពក្រីក្រនៅឡើយ កត្តាទាំងនេះធ្វើឲ្យមានគម្លាតគ្នាយ៉ាងខ្លាំងរវាងអ្នកមាននិងអ្នកក្រ ធ្វើឲ្យមានការបែងចែកវណ្ណះក្នុងសង្គម ធ្វើឲ្យមានភាព ច្រណែនគ្នាក្នុងសង្គម ដែលជាហេតុនាំឲ្យមានទំនាស់សង្គម ចង់មិនចង់អ្នកខ្សោយត្រូវតែគាំទ្រការឃោសនាទោះជាពិតឬមិនក្លាយជាការពិតដែលអ្នកឃោសនានោះអះអាងថាគេនិងបំបាត់ស្ដានភាព នេះបាន។ ខ្លាំងជាងនេះ ពេលដែលការដាក់ចេញវិធានការបំបាត់ភាពមិនប្រក្រតីក្នុងសង្គមរបស់ថ្នាក់លើែលែងមានប្រសិទ្ទភាព ភាពទទួលខុសត្រូវការងារចំពោះមុខងាររបស់មន្រ្តីដែលទទួលភារកិច្ច លែងមានក្នុងរបាយការណ៏ មានតែពាក្សបពេា្ជារលើកជើង ស្ដានភាពនេះអ្នកឆ្លេៀតឧ៍កាសកេងចំណេញងាយស្រួលក្នុងការទទួលផល នេះជាកត្តាមួយ ៩០ មក ៦៨។
ការបន្តវេនក្នុងសង្គមកម្ពុជានាពេលបច្ចុប្បន្ន
កែប្រែក្រោយថ្ងៃរំដោះ៧មករា១៩៧៩ កម្ពុជាបានជួបនូវវិបត្តិដ៏ធំជាច្រើនសម្រាប់សង្គមកម្ពុជា ក្រោយពេលដែលខ្មែរក្រហមបានកម្ទេចចោលនូវធនធានមនុស្សព្រមទាំងហេដ្ឋារចនាសម្ព័ន្ធរូបវ័ន្តនិងកម្មសិទ្ធិបុគ្គលនានាចោលស្ទើតែទាំងអស់ ការកសាងពីចំណុចសូន្យក្នុងការបណ្តុះបណ្តាលធនធានមនុស្សត្រូវបានចាប់ផ្តើមសារជាថ្មី វាប្រៀបដូចជាការកសាងធនធានមនុស្សពីយុគសម័យបុរេប្រវត្តិឡើងវិញដោយអនុវត្តនូវទ្រឹស្តីមួយ អ្នកចេះច្រើនបង្រៀនអ្នកចេះតិច អ្នកចេះតិចបង្រៀនអ្នកមិនចេះ។ ជាភ័ព្វសំណាងនៃសង្គមខ្មែរហាក់កំពុងស្គាល់ការផ្លាស់ប្តូរមួយគួរឲ្យកត់សំគាល់នាតំណាក់កាលអំឡុងពាក់កណ្តាលទស្សវត្ស៨០និងបន្តមកចុងទសវត្ស៩០ និងបន្តហក់ងើបយ៉ាងខ្លាំងក្លានៅដើមសហវត្សថ្មីនេះ ធនធានមនុស្សដែលជាយុវជនបានបណ្តុះបណ្តាលតាមរយៈគ្រឹស្ថានរដ្ឋនិងឯកជនបានបន្តហូរចូលយ៉ាងច្រើនក្នុងសង្គមកម្ពុជា យុវជនកំពុងបង្ហាញពីតួនាទីកាន់តែសំខាន់ឡើងក្នុងសង្គមប៉ុន្តែ ការបន្តរវេនមនុស្សជំនាន់ចាស់និងយុវជនស្រករក្រោយហាក់កំពុងជួបវិបត្តិមួយពិបាកដោះស្រាយ ។ ការតភ្ជាប់ជំនាន់មនុស្សពីមួយទៅមួយគឺពីមនុស្សចាស់ទៅយុវជនស្រករក្រោយដែលគេហៅថា ជាការបន្តវេននោះកំពុងជួបឧបសគ្គធំធេង។ មនុស្សចាស់មួយចំនួនប្រកាន់គំនិតអភិរក្សហួសហេតុដោយមិនចង់ប្រគល់ ការងារឱ្យក្មេងស្រករក្រោយឡើយ រីឯយុវជនជំនាន់ក្រោយខ្លះដែលអាងលើសញ្ញាបត្រ ហាក់ដូចជាមើលស្រាលមនុស្សចាស់ដែលគ្មានសញ្ញាបត្រស្មើនឹងខ្លួន ការមិនចុះសម្រុងគ្នានេះត្រូវគេមើលឃើញថាជាវិបត្តិធំធេងសម្រាប់សង្គមខ្មែរដែលត្រូវតែដោះស្រាយ។ មិនថានៅតាមមន្ទីរក្រសួងសាធារណះ ឬក៏នៅតាមកន្លែងធ្វើការផ្សេងទៀតឡើយមនុស្សជំនាន់ចាស់ និងមនុស្សស្រករក្រោយហាក់កំពុងបង្ហាញគម្លាតគ្នាគួរឲ្យកត់សម្គាល់។ បញ្ហានេះមានសភាពកាន់តែធ្ងន់ធ្ងរនៅក្នុងរដ្ឋបាលសាធារណៈនិងនៅតាមមន្ទីរក្រសួងជាច្រើន មនុស្សចាស់និងយុវជនស្រករក្រោយហាក់មិនអាចធ្វើសមាហរណកម្មផ្នត់គំនិតនិងការងារជាមួយគ្នាទាល់តែសោះ មនុស្សចាស់អាងលើអាយុ អាងលើបទពិសោធន៍ និងអតីតភាពការងារយូរឆ្នាំក៏មើលស្រាលក្មេងៗ ដែលមានបទពិសោធន៏ការងារនៅក្មេងខ្ចី បើទោះពួកគេមានសញ្ញាប័ត្រខ្ពស់ជាងក៏ដោយ។ ចំណែកក្មេងស្រករក្រោយវិញដោយអាងលើសញ្ញាបត្រនិងចំណេះដឹងខាងពត៍មានវិទ្យា និងបច្ចេកវិទ្យាថ្មីខ្លះដែលចាស់គ្មាន ក៏ផ្តើមពើងទ្រូង ហើយមើលស្រាលសមត្ថភាពមនុស្សចាស់វិញ។
ការមិនចុះសម្រុងគ្នានេះបាននិងកំពុងបង្កឱ្យមានគម្លាតដាច់ពីគ្នាកាន់តែឆ្ងាយរវាងជំនាន់មនុស្សមួយទៅមនុស្សមួយទៀត ដែលពិបាកនឹងតភ្ជាប់គ្នា នៅកន្លែងធ្វើការ មនុស្សចាស់ហាក់ព្រួយបារម្ភអំពីមហិច្ឆតាចង់ដណ្តើមកៅអីរបស់់ខ្លួនពីសំណាក់ក្មេងស្រករក្រោយខណៈដែលយុវជនខ្លះវិញមើលស្រាលមនុស្សចាស់ ថា ធ្វើការតាមបែបបុរាណហួសសម័យ ហើយមិនព្រមទទួលស្គាល់សមត្ថភាពក្មេងជំនាន់ក្រោយព្រោះខ្លាចអន់។ ម៉្យាងទៀតមនុស្សចាស់ខ្លះ ក្រាញននៀលនិងតួនាទីមិនព្រមផ្ទេរការងារឲ្យទៅស្រករក្រោយឡើយ បើទោះបីជាដល់អាយុចូលនិវត្តន៏ទៅហើយក្តី ក៏មិនព្រមឈប់ ដែលធ្វើឱ្យអ្នកស្នងការងារបន្តអស់សង្ឃឹម។ ជាការពិតគ្រប់សង្គមនានាលើសកលលោក យុវជនជាអ្នកស្នងបន្តរវេនពីមនុស្សចាស់ ប្រៀបដូចជាទំពាំងស្នងឫស្សី នៅក្នុងសង្គមមួយមនុស្សចាស់ និងមនុស្សជំនាន់ក្រោយជាធាតុផ្សំពីរលក្ខណៈជាវិចារវិទ្យា ដើម្បីបន្តរនិរន្តរភាពនៃការអភិវឌ្ឈប្រទេសជាតិ មនុស្សចាស់ដែលពោពេញដោយបទពិសោធន៏ការងារត្រូវផ្ទេរចំណេះដឹង ចំណេះធ្វើ និងបទពិសោធន៏ទាំងឡាយរបស់ខ្លួនទៅឱ្យកូនចៅ ឬមនុស្សស្រករក្រោយ ហើយរីករាយនិងឃើញពួកគេមានសមត្ថភាពលើសពីអ្វីដែលខ្លួនមាន ចំណែកក្មេងជំនាន់ក្រោយវិញត្រូវត្រៀមខ្លួនទទួលយកបទពិសោធនិងចំណេះដឹងពីមនុស្សចាស់។ នេះជាទស្សនៈជឿនលឿនសម្រាប់គ្រួសារមួយក៏ដូចជាសង្គមមួយដែលមនុស្សគ្រប់គ្នាគួរប្រកាន់យក។ ប៉ុន្តែនៅពេលដែលជំនាន់ទាំងពីរនេះមិនចុះសម្រុងគ្នាហើយចាំតែមើលបំណាំគ្នា បូញមាត់ និងបត់ដំដៃដាក់គ្នា តើអនាគតប្រទេសជាតិនិងទៅជាយ៉ាងណា?។ នៅក្នុងសង្គមកម្ពុជាបច្ចុប្បន្ន សញ្ញាដ៏គ្រោះថ្នាក់នេះហាក់កំពុងកើតឡើងយ៉ាងពេញបន្ទុកដែលជាសញ្ញានៃវិបត្តិសង្គមដ៏ធ្ងន់ធ្ងរមួយប្រៀបបីដូចជាជម្ងឺមហារីក។ នៅតាមកន្លែងធ្វើការនានា គេតែងតែលឺការរអ៊ូរទាំអំពីភាពមិនចុះសំរុងគ្នានេះស្ទើគ្រប់ទីកន្លែង។ ការមិនចុះសម្រុងគ្នាដោយសារបក្ខពួក និងនិន្នាការនយោបាយជារឿងមួយ រីឯការមិនចុះសម្រុងគ្នាដោយសារវ័យ និងរបៀបធ្វើការខុសគ្នាជារឿងមួយទៀត សម្រាប់ក្រសែភ្នែកអ្នកវិភាគសង្គមខ្មែរ មានមូលហេតុច្រើនយ៉ាងដែលនាំឱ្យកើតមានវិបត្តិនេះ។ មូលហេតុទាំងនោះវាផ្តើមចេញពីបម្លាស់ប្តូររបបសង្គម និងនយោបាយជាចម្បង។ កាលពីមុនការឈានទៅកាន់តំណែងតួនាទីក្នុងរដ្ឋាភិបាល ក៏ដូចជាក្នុងសង្គមត្រូវពឹងពាក់លើប្រវត្តិរូបតស៊ូខាងនយោបាយ។ នេះជាហេតុផលដែលមនុស្សចាស់ជាច្រើនមានតំណែងសំខាន់តែគ្មានសញ្ញាបត្រខ្ពស់។ បច្ចុប្បន្នសង្គមបានផ្លាស់ប្តូរ មនុស្សសម័យនេះអាងលើសញ្ញាបត្រ ទោះជាសញ្ញាបត្រខ្លះមិនបញ្ជាក់ពីសមត្ដភាពពិតប្រាកដក៏ដោយ។ ការវិវឌ្ឈន៍ខុសគ្នារវាងសង្គមក្នុងសម័យបច្ចេកវិទ្យាទំនើបបច្ចុប្បន្ន ខុសពីសម័យសង្គមចាស់បុរាណពីមុន ក៏រួមចំណែកធ្វើឱ្យផ្នត់គំនិតមនុស្សផ្លាស់ប្តូរខុសគ្នាដែរ។ មនុស្សសម័យមុនខ្លះបត់បែនមិនទាន់សភាពការណ៏ ខណៈដែលមនុស្សជំនាន់ក្រោយដើរលឿនហួសពេកដែលគេនឹកស្មានមិនដល់ ក្រៅពីនោះបញ្ហាផលប្រយោជន៍ដែលកំពុងគ្របសង្កត់លើផ្នត់គំនិតមនុស្សជាទូទៅបានជម្រុញឱ្យម្នាក់ៗហាក់ដូចជាគិតភាពចង់មានចង់បាន ដោយឱ្យតម្លៃទៅលើសម្ភារៈនិយមជាជាងចំណេះដឹងដែលលប់បាត់លើការអៀនខ្មាស់និងសីលធម៍ សុជីវធម៍ដែលដូនតាបានបន្សល់មកសម្រាប់អនុវត្តក្នុងសង្គម។ តើហេតុផលខាងលើជាបាតុភូត ៩០ មក ៦០ ឬទេ? សម្រួលអត្ថបទពីម្ចាស់ដើម ដោយ virak chy
ព្រះពុទ្ធសាសនាជា«ឃ្លាំងឱសថ»សម្រាប់ព្យាបាលជំងឺសង្គម!
កែប្រែនៅកម្ពុជា ពលរដ្ឋជាង ៩៥ ភាគរយកាន់ព្រះពុទ្ធសាសនា ហើយព្រះពុទ្ធសាសនាត្រូវបានចាត់ទុកជាសាសនារបស់រដ្ឋ។ ប៉ុន្តែ សង្គមមួយនេះបែរជាសម្បូរដោយបញ្ហាចាក់ស្រេះរាប់រយជំពូកដែលបណ្តាលមកពីការស្រុតចុះនៃសីលធម៌សង្គមទៅវិញ។ អំពើហិង្សា ការកេងប្រវ័ញ្ច ការសេពគ្រឿងស្រវឹង និង អំពើអសីលធម៌ជាច្រើនទៀតកើតមានជារៀងរាល់ថ្ងៃ។ នេះសបញ្ជាក់ថា ទស្សនវិជ្ជាព្រះពុទ្ធសាសនាដែលប្រៀបបាននឹង«ឃ្លាំងឱសថ»សម្រាប់ព្យាបាលជំងឺសង្គមនោះមិនទាន់ត្រូវបានប្រើប្រាស់ដើម្បីទាញយកប្រយោជន៍ឲ្យសមស្របនៅឡើយ។ តើហេតុអ្វីបានជាដូច្នេះ? នៅកម្ពុជា មានពិធីបុណ្យបែបព្រះពុទ្ធសាសនាច្រើនណាស់ក្នុងមួយឆ្នាំ។ ពិធីបុណ្យសាសនាធំៗមានដូចជា មាឃបូជា វិសាខបូជា និងភ្ជុំបិណ្ឌ ជាដើម។ ក្រៅពីពិធីបុណ្យធំៗ ប្រជាពុទ្ធបរិស័ទខ្មែរក៏តែងប្រារព្ធពិធីបុណ្យតាមបែបសាសនាជាច្រើនទៀតនៅតាមផ្ទះសម្បែង និងទីវត្តអារាមនានា។
ជាការពិត តម្លៃជាសាកលរបស់ព្រះពុទ្ធសាសនាគឺស្ថិតនៅត្រង់ទស្សនវិជ្ជាដែលបង្កប់ដោយអត្ថន័យ សន្តិភាព និង អហិង្សា។ ការអត់ឱននិងមិនបៀតបៀនគ្នាដែលជាស្នូលនៃទស្សនវិជ្ជាព្រះពុទ្ធសាសនាក៏ជាគោលការណ៍គោរពសិទ្ធិមនុស្សដែលពិភពលោកប្រាថ្នាចង់បាន។ ប៉ុន្តែ បច្ចុប្បន្ននេះ មនុស្សជាច្រើនហាក់ដូចជាគោរពព្រះពុទ្ធសាសនាតែសម្បកក្រៅ តែបែរជាបណ្តោយខ្លួនឲ្យធម៌ប្រមាទដឹកមុខទៅវិញ។
ជាក់ស្តែង អំពើហិង្សា ការសេពគ្រឿងញៀន គ្រឿងស្រវឹង ការឈ្លក់វក់វីនឹងអំណាច បុណ្យស័ក្តិ ទឹកប្រាក់ និងសម្ភារៈនិយមជាដើមកំពុងតែវាយលុកយ៉ាងពេញទំហឹងទៅលើមនុស្សខ្មែរជាច្រើន។ នៅកម្ពុជា ក្នុងចំណោមប្រជាជនសរុបប្រមាណជា ១៥ លាននាក់ មានអ្នកកាន់ព្រះពុទ្ធសាសនាដល់ទៅជាង ៩៥% ។ នៅទូទាំងប្រទេសមានវត្តព្រះពុទ្ធសាសនាសរុបចំនួនជាង ៤ ៣០០ វត្ត និង មានព្រះសង្ឃសរុបប្រមាណជា ៥ ម៉ឺនអង្គ។ ចំនួននេះអាចពន្យល់បានអំពីជំនឿដ៏មុតមាំរបស់ពលរដ្ឋខ្មែរទៅលើព្រះពុទ្ធសាសនាហើយវាក៏ស័ក្តិសមណាស់ដែលប្រទេសនេះចាត់ទុកព្រះពុទ្ធសាសនាជាសាសនារបស់រដ្ឋ។
ប៉ុន្តែ គួរអ្វីដែលគួរកត់សម្គាល់នោះគឺ ទស្សនវិជ្ជាដ៏មានតម្លៃរបស់ព្រះពុទ្ធសាសនាដែលប្រៀបបាននឹង«ឃ្លាំងឱសថ»សម្រាប់ព្យាបាលជំងឺសង្គមនោះមិនទាន់ត្រូវបានប្រើប្រាស់ឲ្យបានត្រឹមត្រូវដើម្បីលើកកម្ពស់សុខមាលភាពសង្គមនៅឡើយទេ។ មនុស្សវ័យចំណាស់មួយចំនួនដែលតាំងខ្លួនជាអ្នកគោរពនិងប្រតិបត្តិព្រះពុទ្ធសាសនាតែបែរជាប្រព្រឹត្តផ្ទុយពីគោលការណ៍សាសនាទៅវិញ ខណៈដែលយុវវ័យជំនាន់ក្រោយភាគច្រើនបែរជាចាត់ទុកព្រះពុទ្ធសាសនាថា«ហួសសម័យ»ឬក៏ជាកិច្ចការរបស់មនុស្សចាស់តែប៉ុណ្ណោះ។
តាមពិតព្រះពុទ្ធសាសនាមានតម្លៃសម្រាប់មនុស្សគ្រប់វ័យនិងគ្រប់ស្រទាប់សង្គម ប៉ុន្តែអ្វីដែលនៅខ្វះគឺវិធីសាស្ត្រដើម្បីទាក់ទាញមនុស្សឲ្យចូលរួមតែប៉ុណ្ណោះ។ ជាក់ស្តែង សមាគមព្រះសង្ឃមួយចំនួនដែលបានអនុវត្តកម្មវិធីអប់រំតាមបែបព្រះពុទ្ធសាសនានៅតាមសាលាក៏បានទាក់ទាញយុវវ័យជាច្រើនឲ្យស្តាប់ព្រះធម៌អប់រំចិត្តផងដែរ។ ដូច្នេះ ទន្ទឹមនឹងការស្តីបន្ទោសយុវវ័យថាមិនចាប់អារម្មណ៍ទៅលើព្រះពុទ្ធសាសនា គេក៏ត្រូវចោទសួរដែរថាតើស្ថាប័នសាសនាបានធ្វើអ្វីខ្លះក្នុងន័យបញ្ជ្រាបការអប់រំទស្សនវិជ្ជាព្រះពុទ្ធសាសនាទៅដល់យុវជនស្រករក្រោយ?
ជាការពិត ព្រះពុទ្ធបរមគ្រូទ្រង់បានឈ្វេងយល់រួចស្រេចទៅហើយថា សាសនារបស់ព្រះអង្គនឹងត្រូវផុតរលត់ត្រឹមរយៈពេល៥០០០ព្រះវស្សា។ ការផុតរលត់នៃព្រះពុទ្ធសាសនាមិនមែនបណ្តាលមកពីសាសនាដទៃណាមកបំផ្លាញឡើយតែគឺដោយសារ«អ្នកគោរពនិងប្រតិបត្តិ»ព្រះពុទ្ធសាសនាខ្លួនឯងដែលជាអ្នកបំផ្លាញ។ បញ្ហាចាក់ស្រេះក្នុងសង្គមដែលកើតមានបច្ចុប្បន្នទំនងជាភស្តុតាងដែលអាចបញ្ជាក់ពីបញ្ហានេះបាន។
យ៉ាងណាក៏ដោយចុះ ការពង្រឹងព្រះពុទ្ធសាសនាគឺជាកិច្ចការដែលមិនអាចមើលរំលងបាន។ ទន្ទឹមនឹងនោះ សំណួរមួយទៀតដែលសំខាន់ហើយត្រូវរកចម្លើយនោះគឺ តើហេតុអ្វីបានជាប្រទេសកាន់ព្រះពុទ្ធសាសនាបែរជាសម្បូរហិង្សានិងអបាយមុខផ្សេងៗទៅវិញ? មូលហេតុគឺមកពី ទាំង«អ្នកកាន់ព្រះពុទ្ធសាសនា»និងទាំងស្ថាប័នគ្រប់គ្រងកិច្ចការសាសនាមិនទាន់ផ្តល់តម្លៃគ្រប់គ្រាន់ដល់សាសនារបស់រដ្ឋនៅឡើយពោលគឺ ពួកគេច្រើនតែធ្វើគម្រប់កិច្ចឬនិយាយតាមបែបផ្សេងចូលចិត្តនិយាយតែមាត់តែមិនអនុវត្តដូចមាត់ថា។
ដូច្នេះ អ្នកតម្រង់ទិសសង្គមទាំងឡាយគួរទាញយក«ឱសថ»ចេញពីឃ្លាំងព្រះពុទ្ធសាសនាមកប្រើប្រាស់ឲ្យអស់លទ្ធភាពដើម្បីព្យាបាលជំងឺសង្គមជាពិសេសដើម្បីបន្សាបមេរោគហិង្សានិងការប្រមាទចេញពីមនុស្សខ្មែរគ្រប់គ្នា។ ប្រសិនបើមេរោគទាំងនោះអាចព្យាបាលបានមែន សង្គមខ្មែរនឹងស្គាល់តម្លៃសីលធម៌ឡើងវិញ ហើយប្រទេសជាតិនឹងស្គាល់សុខសន្តិភាពនិងការគោរពសិទ្ធិមនុស្សយ៉ាងពេញលេញជាក់ជាមិនខាន៕
គុណប្រយោជន៍នៃការធ្វើសមាធិ
កែប្រែសមាធិ ជាការអនុវត្ត ដ៏ចំណាស់មួយ ក្នុងពុទ្ធសាសនា។ នៅពេលឮពាក្យថាសមាធិភ្លាម នោះគេនឹកគិតភ្លែតដល់ធម៌ ដល់សាសនា។ ប៉ុន្តែចាប់ពីជាង២០ឆ្នាំចុងក្រោយនេះមក សមាធិ បានទទួលការស្វាគមន៍ពីសំណាក់ពិភពវេជ្ជសាស្ត្រនិងវិទ្យាសាស្ត្រ។ សមាធិ មានគុណប្រយោជន៍ច្រើនណាស់សម្រាប់សុខភាព ប្រសិនយើងអនុវត្តធ្វើជាប្រចាំ រៀងរាល់ថ្ងៃ ពី១០ ទៅ៣០នាទីម្តង និងក្នុងរយៈពេលជាច្រើនឆ្នាំ។ ធ្វើសមាធិ អាចពន្យឺតភាពចាស់ទ្រុឌទ្រោមនៃខួរក្បាល និងជួយឱ្យខួរក្បាលមានសមត្ថភាពប្រសើរឡើង ព្រមទាំងអាចជួយគ្រប់គ្រងអារម្មណ៍បានទៀត កាត់បន្ថយអារម្មណ៍ឡើងស្ត្រេស និងសម្រួលដំណេក។
នៅពេលឮពាក្យថា សមាធិ យើងនឹងនឹកគិតដល់ភ្លាម ដល់ការប្រារព្ធសាសនា ប៉ុន្តែតាំងពីឆ្នាំ១៩៧០មក គ្រូពេទ្យឯកទេសផ្នែកចិត្តសាស្ត្រជាតិអាមេរិក បានប្រែក្លាយសមាធិជាវិធីសាស្ត្រព្យាបាលសម្រួលផ្លូវចិត្ត អារម្មណ៍ ដែលលែងមានលក្ខណៈសាសនា។ នៅឆ្នាំ១៩៧៩ សាស្ត្រាចារ្យវេជ្ជសាស្ត្រ Jon Kabat-Zinn បានសម្រេចរៀបចំជាកម្មវិធីសិក្សាសមាធិរយៈពេល ៨ សប្តាហ៍មានឈ្មោះ ថា MBSR "Mindfulness based stress reduction" ដែលប្រែតាមពាក្យមួយបានថា កាត់បន្ថយស្ត្រេសទាំងនៅមានស្មារតីពេញ។
តាំងពីនោះមក ការធ្វើសមាធិបានក្លាយជាជម្រើសកាន់តែច្រើនឡើងៗរបស់ពិភពវេជ្ជសាស្ត្រ ! ក្រុមគ្រូពេទ្យអាមេរិក បានចាប់ផ្តើមមុនគេ បន្ទាប់មកគឺបារាំង។ សមាធិទំនងជាផ្តល់ប្រយោជន៍ច្រើនដល់សុខភាព និងផ្តល់ឥទ្ធិពលល្អដល់ខួរក្បាល ដូចជា លើកទឹកចិត្ត កាត់បន្ថយស្ត្រេស បង្កើនការផ្តុំអារម្មណ៍ បំភ្លេចការឈឺចុកចាប់រ៉ាំរ៉ៃ និងជួយសម្រួលដំណេក។
សមាធិបច្ចេកទេសប្រឆាំងនឹងស្ត្រេស
ជាច្រើនឆ្នាំចុងក្រោយមកនេះ សមាធិលែងមានរូបភាពជាសាសនាទៀតហើយ ! សមាធិត្រូវបានគេរាប់ជាបច្ចេកវិទ្យាប្រយុទ្ធប្រឆាំងនឹងការឡើងស្ត្រេស និងជំងឺគេងមិនលក់ទៅវិញ ដ៏ពេញនិយម។ នៅអឺរ៉ុប ជាក់ស្តែងនៅបារាំង គេអាចរករៀនធ្វើសមាធិ នៅតាមមជ្ឈមណ្ឌលសម្រាកលំហែ មិនមែននៅតែតាមទីវត្តអារាម ឬទីសាសនាទេ។ សមាធិ គឺជាការផ្តល់ពេលវេលាឱ្យខ្លួនឯង អង្គុយនិងអង្កេតមើលស្ថានភាពអារម្មណ៍ ស្វែងរក ភាពស្ងប់ និងភាពធូរស្បើយ ឆ្ងាយពីភាពពុះកញ្ជ្រោល សំឡេង សម្ពាធ ពីថ្ងៃ។ នៅពេលអារម្មណ៍បានស្ងប់ មូលល្អ នោះស្ត្រេសក៏ធ្លាក់ចុះ ហើយការងងោគងងុយនឹងលេចឡើង ដំណេកក៏បានស្ងប់ល្អដែរ។
បង្កើតឱកាសស្ងប់ល្អ ចេះស្តាប់អារម្មណ៍និងសរីរាង្គខ្លួនប្រាណ ផ្តោតឬផ្តុំអារម្មណ៍ទៅលើចលនាដង្ហើម ទៅលើពេលវេលាជាក់ស្តែង នេះហើយជាកម្មវត្ថុនៃហាត់រៀនធ្វើសមាធិ ដែលតែងអាចប្រព្រឹត្តជាក្រុម (១ម្តងមួយម៉ោង) ដោយម្នាក់ឯង។ ស្តាប់ទៅងាយទេ តែជាលំហាត់ដ៏លំបាក។
ក្រៅអំពីជាលំហាត់សម្រាកលំហែអារម្មណ៍ ការធ្វើសមាធិ ពិភពវេជ្ជសាស្ត្របានងាកមកជ្រើសរើសប្រើជាវិធីសាស្ត្រព្យាបាលទប់ស្កាត់ការលាប់ជំងឺធ្លាក់ទឹកចិត្ត ឬហៅថាវិធីសាស្ត្រព្យាបាលអារម្មណ៍ទាំងនៅមានស្មារតីពេញលេញ។ ដើម្បីប្រឈមរស់ជាមួយនឹងជំងឺមហារីក គ្រូពេទ្យឯកទេសនៅប្រទេសលោកខាងលិចក៏បានស្នើឱ្យ អ្នកមានផ្ទុកជំងឺមហារីក អ្នកកំពុងទទួលការព្យាបាល ឬអ្នកទើបងើបពីឈឺ ប្រតិបត្តិការធ្វើសមាធិ ជាប្រចាំ។
សមាធិកាត់បន្ថយភាពចាស់ជរា
ស្រទាប់ប្រព័ន្ធប្រសាទដ៏ក្រាស់ក្នុងលលាដក្បាលមនុស្ស មាននិន្នាការស្រកចុះទៅតាមភាពចាស់ជរារបស់យើង។ ការធ្វើសមាធិ ពន្យឺតការស្រកស្រទាប់ប្រព័ន្ធប្រសាទផង និងទន្ទឹមពេលជាមួយគ្នានោះ វាក៏អាចបន្ថយល្បឿននៃភាពចាស់ទ្រុឌទ្រោមរបស់ខួរក្បាលផង។ ការសិក្សាលើខួរក្បាលអ្នកធ្វើសមាធិ ជាច្រើនឆ្នាំ និងជាច្រើន ម៉ោង (ចាប់ពី ១៥០០០ ទៅ៣ម៉ឺនម៉ោង) សមាធិ ចាប់មានឥទ្ធិពល និងចាប់មានប្រសិទ្ធភាពលើខួរក្បាល មិនឱ្យចាស់ជរាទៅតាមអាយុ ពោលគឺបើតាមរូបភាពស្កាន អ្នកធ្វើសមាធិ រក្សាម៉ាសមាឌខួរក្បាលបានល្អជាង និងស្រកចុះតិចជាង អ្នកមិនធ្វើសមាធិ ដែលមានវ័យស្របាលគ្នា។
ជាធម្មតា ខ្លួនប្រាណមនុស្សយើងមានអារម្មណ៍ មានញាណទទួលដឹងអ្វីៗសព្វយ៉ាង គឺដោយសារតែការផ្តល់សញ្ញា ផ្តល់ព័ត៌មាន ប្រទាក់គ្នាឆ្លងពីប្រព័ន្ធប្រសាទមួយទៅប្រព័ន្ធប្រសាទមួយទៀត។ ហើយការធ្វើសមាធិនឹងសម្រួលឱ្យប្រព័ន្ធប្រសាទមានចំណងប្រទាក់ភ្ជាប់គ្នាថ្មីៗបន្ថែមទៀត។ មានន័យថា បុគ្គលណាបានធ្វើសមាធិ ងាយនឹងចងចាំ ទទួលយក និងឆាប់ចេះ នូវអ្វីដែលថ្មី ព្រោះខួរក្បាលមានដំណើរការល្អ។ ម្យ៉ាងវិញ ការធ្វើសមាធិទំនងជាបានមនុស្សយើងឱ្យងាយសម្របខ្លួននៅនឹងស្ថានការណ៍ ព្រមទាំងមានទឹកចិត្តស្រស់ថ្លាប្រសើរឡើង។
ការសិក្សា ថ្មីបន្ថែម នឹងអាចវាយតម្លៃអំពីឥទ្ធិពលនៃការធ្វើសមាធិចំពោះការវិវឌ្ឍនៃទំហំខួរក្បាល ដែលចេះតែរួញទៅ ទៅតាមវ័យចំណាស់របស់មនុស្ស និងដែលធ្វើមនុស្សចាស់បាត់បង់បន្តិចម្តងការយល់ដឹង និងការចងចាំ។ គ្រូពេទ្យឯកទេសមនុស្សចាស់ ចាប់អារម្មណ៍ខ្លាំងណាស់ នឹងវិធីសាស្ត្រធ្វើសមាធិ ទាំងនៅមានស្មារតីពេញលេញ។ ស្ត្រេស មានកង្វល់ និងធ្លាក់ទឹកចិត្ត សុទ្ធសឹងជាកត្តាដែលនាំឆាប់កើត ឆាប់មានការវិវត្តជំងឺវង្វេងវង្វាន់ ហើយអ្នកស្រាវជ្រាវលើកឃើញ សមាធិ ជាវិធីសាស្ត្រមួយសម្រាប់ទប់ស្កាត់ ឬកំរិតផលវិបាកនៃសង្គមព្រោះជំងឺវង្វេងវង្វាន់។ អ្នកស្រាវជាវ ជាតិបារាំង បែលហ្សិក អង់គ្លេស អាល្លឺម៉ង់ ស្វីស អេស្ប៉ាញ កំពុងសិក្សារួមគ្នាលើមនុស្សចាស់ចាប់អាយុ៦៥ឆ្នាំឡើងទៅ អំពីឥទ្ធិពលនៃការធ្វើសមាធិ និងការសិក្សាភាសាបរទេស ចំពោះភាពចាស់នៃខួរក្បាល ដែលនឹងអាចផ្តល់លទ្ធផលនៅក្នុងពេលឆាប់ៗខាងមុខ។
សមាធិសម្រួលការគ្រប់គ្រងអារម្មណ៍
ឥទ្ធិពលមួយទៀតរបស់សមាធិ គឺឥទ្ធិពលទៅលើអារម្មណ៍ ! ខួរក្បាលមនុស្សមានពីរភាគ អារម្មណ៍វិជ្ជមាននៅភាគខាងឆ្វេង និងអារម្មណ៍អវិជ្ជមាននៅខួរក្បាលផ្នែកខាងស្តាំ។ ចំពោះអ្នកធ្វើសមាធិ ដែនអារម្មណ៍វិជ្ជមាននឹងរីករាលឆ្លងទៅស៊ីខូងចូលដល់ក្នុងដែនអារម្មណ៍អវិជ្ជមាន។ ដោយសារតែមូលហេតុនេះហើយ ទើបនៅប្រទេសលោកខាងលិច មានអ្នកចូលចិត្តធ្វើសមាធិកាន់តែច្រើនឡើងៗ។ ថ្វីបើការធ្វើសមាធិ បាននាំឱ្យយើងមានភាពធូរស្បើយក្នុងអារម្មណ៍មែន ប៉ុន្តែសមាធិគ្មានលទ្ធិពលលើអាកប្បកិរិយារបស់យើងទេ។ នេះបើគេជឿតាមការសិក្សាវិទ្យាសាស្ត្រចំនួន២០ ដែលបានវិភាគឃើញថា ការធ្វើសមាធិ បាននាំឱ្យបុគ្គលអ្នកធ្វើនោះ ស្រស់ស្រាយ ចេះយោគយល់ចិត្ត អារម្មណ៍ល្អ បាត់ទុក្ខកង្វល់ ធ្លាក់ស្ត្រេសមែន តែមានកំរិតបំផុតចំពោះអត្តចរិក អាកប្បកិរិយាពីកំណើត។
ប៉ុន្តែសូមចងចាំថា ទោះធ្វើសមាធិជាវិធីសាស្ត្រព្យាបាលជំងឺ ឬដើម្បីបន្ធូរអារម្មណ៍ក្តី ក៏សមាធិអាចមានប្រសិទ្ធភាពល្គិកណាតែអ្នកអនុវត្តធ្វើជាប្រចាំ ដោយញឹកញាប់ ឬប្រសើរបំផុតត្រូវធ្វើជារៀងរាល់ថ្ងៃ។ ប៉ុន្តែមិនមែនដាច់ខាតត្រូវទៅធ្វើនៅមជ្ឈមណ្ឌល ឬមណ្ឌលសាសនាទេ មានវិធីរៀនធ្វើសមាធិច្រើនបែបច្រើនយ៉ាងណាស់ និងធ្វើនៅតែផ្ទះ តែម្នាក់ឯងក៏បាន។ អ្វីដែលចាំបាច់ម្យ៉ាង គឺភាពស្ងប់ស្ងាត់ ! ហើយបើអ្នកគ្មានពេលទំនេរទេ ១០នាទីក្នុងមួយថ្ងៃ គឺគ្រប់គ្រាន់ហើយសម្រាប់ធ្វើសមាធិ។
សូមចាប់ផ្តើមថ្ងៃនេះ ជាមួយយើងខ្ញុំ
ជ្រើសរើសទីស្ងប់ស្ងាត់ គ្មានទូរទស្សន៍ គ្មានទូរស័ព្ទ … សូមស្តាប់និងនៅជាមួយខ្លួនអ្នក …អង្គុយក៏បាន ទម្រេខ្លួនក៏បាន តែកុំគេង … ដកដង្ហើមមួយៗ ស្រូបខ្យល់ចូល ដកដង្ហើមចេញ …. ផ្តោតអារម្មណ៍តែទៅលើចលនាដង្ហើម ….ស្តាប់សភាពរាងកាយ ហើយបន្ធូរអារម្មណ៍ … បន្តដកដង្ហើមវែងៗមួយៗ ហើយរាប់ដង្ហើមចេញរាប់ដង្ហើមចូលរបស់អ្នក … តាមដានដំណើរខ្យល់ដងដង្ហើមរបស់អ្នកដែលចូលតាមរន្ធច្រមុះ រួចធ្លាក់ចុះទៅក្នុងពោះ …ប្រសិនបើអ្នកបែកអារម្មណ៍ គិតដល់រឿងអ្វីផ្សេងសូមមើលបញ្ហានោះ... រួចងាកមកគិតអំពី ចលនាដង្ហើមរបស់អ្នកវិញ បន្តស្រូបចូល និងដកដង្ហើមចេញវែងៗ ... សូមកុំចុះចាញ់នៅពេលបែកអារម្មណ៍... ដាស់ស្មារតីត្រលប់ស្តាប់ដង្ហើមវិញ...
គម្លាតកាន់តែឆ្ងាយរវាងអ្នកមាន និងអ្នកក្រក្នុងសង្គមខ្មែរ
កែប្រែការរីកដុះដាលព្រោងព្រាតនៃក្លឹបរាត្រី ខារ៉ាអូខេ និងក្លឹបកម្សាន្តសប្បាយផ្សេងៗទៀតនៅក្នុងរាជធានី និងទីប្រជុំជនមួយចំនួននៅទូទាំងប្រទេសជាសក្ខីភាពនៃតម្រូវការសប្បាយចាយលុយមិនចេះអស់របស់ពួកអ្នកមាន។
នៅជ្រុងម្ខាងទៀត ពលរដ្ឋខ្មែរមួយចំនួនដើរត្រាច់រង្គាត់គ្រប់ច្រកល្ហកដើម្បីស្វែងរកអាហារបំពេញក្រពះដោយលំបាក។ អ្នកខ្លះត្រូវប្រថុយជីវិតឆ្លងដែនខុសច្បាប់ទៅស្វែងរកការងារធ្វើនៅប្រទេសជិតខាងរហូតត្រូវគេបាញ់សម្លាប់យ៉ាងអយុត្តិធម៌ក៏មាន។ ទាំងនេះជាសក្ខីភាពនៃភាពក្រីក្រតោកយ៉ាករបស់ជនជាតិខ្មែរមួយចំនួន។ ដោយមិនរាប់បញ្ចូលអ្នកមានជីវភាពមធ្យម ទិដ្ឋភាពទាំងពីរដូចបានរៀបរាប់ខាងលើកំពុងផុសត្រដែតឡើងហើយញែកពលរដ្ឋខ្មែរទាំងពីរក្រុមឲ្យឃ្លាតពីគ្នាកាន់តែឆ្ងាយទៅៗរហូតហៅគ្នាមិនឮ។
ជាការពិតណាស់ ក្នុងសង្គមមនុស្សតែងមានអ្នកមាននិងអ្នកក្រជារឿងធម្មតា។ គ្មានសង្គមណាមួយនៅលើលោកយើងនេះដែលមនុស្សរស់នៅស្មើភាពគ្នានោះឡើយ។ ការស្រមើស្រមៃចង់កសាងសង្គមមួយស្មើភាពរបស់ពួកខ្មែរក្រហមដែលមេដឹកនាំក្រុមនេះឈឺចាប់ដោយសារវណ្ណៈសង្គមនោះ ទីបំផុតបាននាំប្រទេសជាតិឲ្យធ្លាក់ក្នុងវាលពិឃាតដ៏វិនាសកម្មមួយ។
ដូច្នេះ អ្នកមាននិងអ្នកក្រគឺជាធម្មជាតិរបស់មនុស្សដែលមិនអាចចៀសវាងបាន។ ប៉ុន្តែ អ្វីដែលគួរឲ្យកត់សម្គាល់សម្រាប់សង្គមខ្មែរបច្ចុប្បន្ននោះគឺនៅត្រង់ថា ក្រោយសម័យប៉ុលពតខ្មែររាល់រូបបានចាប់ផ្តើមកសាងជីវភាពគ្រួសារពីបាតដៃទទេដូចៗគ្នា។ ប៉ុន្តែ ជាង៣ទសវត្សរ៍ក្រោយមក គម្លាតរវាងអ្នកមាននិងអ្នកក្របានចែកភពពីរឲ្យនៅឆ្ងាយពីគ្នាស្រឡះ។ មានហេតុផលច្រើនយ៉ាងដែលអាចលើកមកពន្យល់បញ្ហានេះបានដោយមានទាំងកត្តាចៃដន្យ កត្តាសង្គម និងកត្តានយោបាយ។
ពិតហើយថា មានគ្រួសារខ្មែរជាច្រើនបានក្លាយខ្លួនជាអ្នកមានដោយមិនដឹងខ្លួនដោយសារអចលនទ្រព្យដូចជាដីធ្លីឬផ្ទះសម្បែងជាដើមដែលពួកគេទទួលបានទទេក្រោយពីរបបខ្មែរក្រហមជាពិសេសអ្នកដែលមានផ្ទះសម្បែង ក្នុងទីក្រុងភ្នំពេញតែម្តង។ ក្រៅពីនោះ អ្នកដែលពូកែខាងធ្វើជំនួញក៏អាចក្លាយជាថៅកែបានយ៉ាងស្រួលដោយសារតែក្រោយរបបខ្មែរក្រហម ខ្មែរដែលចេះធ្វើជំនួញពិតប្រាកដ មានចំនួនតិចតួចប៉ុណ្ណោះ។ ប៉ុន្តែ នៅក្នុងវិស័យជំនួញនេះក៏មានអ្នកជំនួញខ្លះប្រព្រឹត្តទុច្ចរិតដោយឆ្លៀតឱកាសដែលសង្គមមានអំណោយផលដល់អ្នកមានលុយកាក់ដើម្បីរកផលប្រយោជន៍ផ្ទាល់ខ្លួនដោយមិនខ្ចីគិតគូរពីផលវិបាកដល់សង្គមឡើយ។
នៅមិនទាន់អស់ទេ អ្វីដែលជាកត្តាធំបំផុតមួយទៀត នោះគឺការប្រើប្រាស់ឥទ្ធិពលនៃអំណាចរបស់ខ្លួន ឬរបស់សាច់ញាតិខ្លួនដើម្បីរកផលប្រយោជន៍ដែលគ្មានអ្នកណាហ៊ានប៉ះពាល់។ កត្តាចុងក្រោយនេះបានធ្វើឲ្យមនុស្សជាច្រើនក្លាយជាអ្នកមានដោយស្រួលបំផុតហើយបានបន្តភាពមានបានរបស់ខ្លួនរហូតមកទល់នឹងបច្ចុប្បន្ន។ ដោយសារតែទ្រព្យសម្បត្តិបានមកដោយស្រួលបែបនេះហើយ បានជាពួកគេចាយវាយដោយគ្មានញញើតដៃឡើយ។
ចំណែកឯអ្នកក្រីក្រវិញ ពួកគេអាចកសាងជីវភាពគ្រួសារឲ្យរីកចម្រើនទៅមុខដោយលំបាកពីព្រោះតែសង្គមហាក់ដូចជាអំណោយផលសម្រាប់តែអ្នកមានច្រើនជាងអ្នកក្រ។ នៅពេលមានបញ្ហាធំៗកើតឡើងដូចជាជំងឺឈឺថ្កាត់ជាដើម អ្នកក្រីក្រគ្មានអ្វីក្រៅពីលក់ទ្រព្យសម្បត្តិបន្តិចបន្តួចដូចជាគោក្របី ឬស្រែចម្ការដើម្បីដោះស្រាយបញ្ហានោះឡើយ។ ការសិក្សាជាច្រើនបង្ហាញថាបញ្ហាសុខភាពគឺជាមូលហេតុដ៏សំខាន់មួយនៃភាពក្រីក្រក្នុងសង្គមខ្មែរ។
ដូច្នេះ រដ្ឋាភិបាលគួរយកចិត្តទុកដាក់ឲ្យបានខ្លាំងលើការពង្រឹងប្រព័ន្ធសុខាភិបាលដែលមានគុណភាពនិងតម្លៃថោកសម្រាប់ពលរដ្ឋរបស់ខ្លួន។ ក្រៅពីនោះការបែងចែកភាគផលនៃកំណើនសេដ្ឋកិច្ចដោយសមភាព ពោលគឺការធ្វើឲ្យសង្គមមានអំណោយផលចំពោះមនុស្សទូទៅជាពិសេសចំពោះអ្នកក្រីក្រគឺជាអ្វីដែលត្រូវធ្វើឲ្យបាន។
ប្រសិនបើមិនដូច្នោះទេ គម្លាតសង្គមដែលកាន់តែឆ្ងាយទៅៗរវាងអ្នកមាននិងអ្នកក្រនឹងបង្កផលវិបាកធំធេងទៅថ្ងៃអនាគត។ ផលវិបាកដែលកើតចេញពីការឈឺចាប់ដោយសារវណ្ណៈសង្គមនេះឯង៕
សិល្បៈនៃការចែករំលែកមានតម្លៃធំធេងក្នុងការជួយគ្នារវាងខ្មែរ និងខ្មែរ
កែប្រែគ្រាន់តែ ក្នុងរយៈពេលប៉ុន្មានថ្ងៃប៉ុណ្ណោះ ប្រាក់ជាច្រើនលានដុលា្លរ ត្រូវគេប្រមូលបានសម្រាប់ជួយគ្រួសារអ្នកដែលបានស្លាប់ នៅក្នុងមហាសោកនាដកម្មលើស្ពានពេជ្រ។ មហាជនខ្មែរគ្រប់ ទិសទីបានសស្រាក់ សស្រាំចូលវិភាគទានដោយជ្រះថ្លាបំផុត ដើម្បីជួយជនរួមជាតិរបស់ខ្លួន ដែលបានទទួលរងគ្រោះ។
នេះជាព្រឹត្តិការណ៍ទី២ ក្នុងរយៈពេល២ឆ្នាំចុងក្រោយនេះ ដែលបង្ហាញពីមហាចលនាសាមគ្គីគ្នាក្នុងចំណោមពលរដ្ឋខ្មែរ តាមរយៈការបរិច្ចាគភោគផលដែលខ្លួនមាន ដើម្បីជួយជនរួមជាតិរបស់ខ្លួន។ ព្រឹត្តិការណ៍ទី១ គឺរលកចលនាជាតិនិយមដ៏ធំមួយដែលបានកើតឡើង កាលពីអំឡុងឆ្នាំ២០០៨បន្ទាប់ពីទាហានថៃចូលឈ្លានពានប្រាសាទព្រះវិហារ។ កាលណោះ ពលរដ្ឋខ្មែរបានសស្រាក់សស្រាំក្នុងការជួយឧបត្ថម្ភកងទ័ពសមរភូមិមុខក៏ដូចជាជួយកសាងសមិទ្ធផលនានា ដូចជាផ្លូវឡើងទៅកាន់ប្រាសាទព្រះវិហារជាដើម។
តាមពិត នេះមិនមែនជាបាតុភូតថ្មី សម្រាប់សង្គមខ្មែរឯណា។ សង្គមខ្មែរធ្លាប់មានសាមគ្គីភាពរឹងមាំតាំងពីដូនតាមកម៉្លេះ។ ប៉ុន្តែ ឆ្លងកាត់របត់សង្គមដ៏វិនាសហិនហោច ប្រកបដោយការកាប់សម្លាប់គ្នា គ្មានត្រាប្រណី រយៈពេលជិតបីទសវត្សរ៍ ជនជាតិខ្មែរបានទទួលរងនូវវិនាសកម្មយ៉ាងដំណំបំផុត ទាំងទ្រព្យសម្បត្តិនិងស្មារតី។
ទាំងនេះ ជាដើមហេតុនាំឲ្យមនុស្សខ្មែរជាច្រើន ក្រោយសម័យសង្គ្រាមហាក់បានផ្លាស់ប្តូរផ្នត់គំនិត ពោលគឺម្នាក់ៗហាក់ដូចជាគិតតែពីរកវិធីរស់តែរៀងៗខ្លួន ដោយមិនសូវជាអើពើចំពោះអ្នកដទៃឡើយ។ គំនិតសួនតួនិយមនេះឯងដែលបង្កើតឲ្យមានគម្លាតកាន់តែឆ្ងាយទៅៗរវាងអ្នកមាននិងអ្នកក្រ។ អ្នកក្រត្រដររស់ រីឯអ្នកមានខ្ពស់ៗ ហួសពីការស្មាន។
យ៉ាងណាក៏ដោយ ផ្នត់គំនិតសាមគ្គីភាព និងឯកភាពជាតិមិនបានទៅណាឆ្ងាយពីមនុស្សខ្មែរឡើយ។ ប៉ុន្តែ អ្វីដែលខ្វះខាតនោះ គឺប្រហែលជាការផ្តួចផ្តើមគំនិតតែប៉ុណ្ណោះ។ តាមរយៈមូលនិធិនានាដែលបានបំផុសចលនាមហាជនឲ្យរួបរួមសាមគ្គីគ្នា និងជួយគ្នាទៅវិញ ទៅមក ក្នុងមហាសោកនាដកម្មលើស្ពានពេជ្រ គេអាចមើលឃើញយ៉ាងច្បាស់ថា តម្លៃនៃវប្បធម៌ចែករំលែកដែលជាដួងព្រលឹងនៃសង្គមខ្មែរពិតជាមិនបានបាត់បង់ទៅណាឡើយ។
ជាការពិតណាស់ «សាមគ្គីជាកម្លាំង» ឬ«ជួយគ្នាក្នុងគ្រាក្រ» សុទ្ធសឹងជាទ្រឹស្តីដែលពលរដ្ឋខ្មែរគ្រប់គ្នាបានស្គាល់ទាំងអត្ថន័យ និងអត្ថរស។ ប៉ុន្តែតម្លៃនៃទស្សនៈវិជ្ជារបស់វា ច្រើនតែត្រូវបានគេបំភ្លេច នៅក្នុងយុគសម័យដែលសង្គមហាក់ដូចជាពឹងផ្អែកយ៉ាងខ្លាំងទៅលើជំនួយបរទេស។ ពិតហើយថា ជំនួយបរទេសមានសារៈសំខាន់ណាស់សម្រាប់ការស្តារឡើងវិញ នូវសង្គមមួយដ៏ខ្ទេចខ្ទាំដូចជាប្រទេសកម្ពុជានេះជាដើម។
ប៉ុន្តែ ពេលខ្លះការផ្តេកផ្តួលទៅលើជំនួយពីខាងក្រៅខ្លាំងពេក បានធ្វើឲ្យយើងភ្លេចប្រើប្រាស់សិល្បៈដ៏មានតម្លៃដែលមានស្រាប់ក្នុងសង្គមរបស់ខ្លួន នោះគឺសិល្បៈនៃការចែករំលែកនេះឯង។ គឺចែករំលែកក្នុងទស្សនៈ«ខ្មែរជួយខ្មែរ» ក្នុងនាមជាជនជាតិដែលមានឈាមជ័រដូចគ្នា។ ក្នុងន័យនេះ ខ្មែរអ្នកមានដែលបានទទួលភាគផលច្រើនពីកំណើនសេដ្ឋកិច្ចរបស់ប្រទេស នៅក្រោយសង្គ្រាម គួរតែក្រឡេកថយក្រោយទៅមើលជនរួមឈាមរបស់ខ្លួន មួយចំនួនដែលកំពុងស្រេកឃ្លាន ឬកំពុងដេកឈឺដោយគ្មានប្រាក់ព្យាបាលជំងឺ ឬកំពុងរងទុក្ខដោយប្រការផ្សេងទៀត។
តាមរយៈកម្លាំងសាមគ្គី និងការចែករំលែកដើម្បីជួយគ្នា គេប្រាកដជាអាចជួយរំលែកទុក្ខគ្រួសារខ្មែរជាច្រើន។ ប៉ុន្តែ ដើម្បីឲ្យមានចលនាសស្រាក់សស្រាំនៃការជួយគ្នានេះវាទាមទារឲ្យមានការផ្តួចផ្តើមពីសំណាក់អ្នកមានឥទ្ធិពលក្នុងសង្គម និងការធ្វើជាគំរូពីសំណាក់អ្នកដឹកនាំ និងអ្នកមានទ្រព្យសម្បត្តិស្តុកស្តម្ភទាំងឡាយ។
ម្យ៉ាងទៀត សិល្បៈនៃការចែករំលែកនេះគួរតែត្រូវធ្វើឲ្យក្លាយជាមហាចលនាសង្គមទូទាំងប្រទេសមួយនៅក្នុងបរិបទដែលប្រជាពលរដ្ឋខ្មែរជាច្រើនរស់នៅក្រោមបន្ទាត់នៃភាពក្រីក្រនៅឡើយ។
ការបង្កើតមូលនិធិសង្គ្រោះនានាសម្រាប់ជួយជនក្រីក្រ ពិតជាមានតម្លៃទាំងផ្លូវលោក និងផ្លូវធម៌ ហើយវិធីនេះពិតជាអាចជួយសង្គ្រោះពលរដ្ឋខ្មែរជាច្រើនឲ្យរួចផុតពីទុក្ខលំបាក ឬក៏ពីសោកនាដកម្មផ្សេងៗទៀត៕
សម្ភារៈនិយមកំពុងតែអូសទាញប្រជាពលរដ្ឋខ្មែរ ឲ្យបំភ្លេចពីគុណតម្លៃរបស់មនុស្សម្នាក់ៗ
កែប្រែ-បើទោះបីជាសេដ្ឋកិច្ចប្រទេសកម្ពុជាមានការរីកចម្រើនពីមួយឆ្នាំទៅមួយឆ្នាំក៏ដោយ ក៏ប៉ុន្តែប្រទេសកំពុងតែអភិវឌ្ឍមួយនេះ ទៅមិនទាន់អាចជៀសផុតពីការហៅថាជាប្រទេសក្រីក្រមួយនៅក្នុងតំបន់អាស៊ីនោះទេ។ ប៉ុន្តែបើគេក្រលេកមើលការប្រើប្រាស់សម្ភារៈរបស់ប្រជាជននៅក្នុងទីក្រុងភ្នំពេញដ៏តូចមួយ ធៀបនឹងទីក្រុងនានាក្នុងតំបន់នោះវិញ គឺជារឿងមួយដ៏គួរឲ្យភ្ញាក់ផ្អើល។ ភ្ញាក់ផ្អើលដោយសារតែ រថយន្តសេរីថ្មីតម្លៃរាប់សិបម៉ឺនដុល្លារ មានខ្លះរហូតដល់ជិតលានដុល្លារ ទូរសព្ទដៃទំនើបៗជាច្រើន ត្រូវបានប្រើប្រាស់យ៉ាងព្រោងព្រាតនៅក្នុងទីក្រុងរបស់ប្រទេសកម្ពុជា ដែលត្រូវបានពិភពលោកចាត់ទុកជាប្រទេសក្រីក្រ។ ដោយសារតែកត្តាសម្ភារៈនិយមអស់ទាំងនោះហើយ ទើបធ្វើឲ្យខ្មែរមួយចំនួន ភ្លេចគិតពីគុណតម្លៃរបស់មនុស្សម្នាក់ៗ។
សំលៀកបំពាក់ថ្លៃៗ ទូរសព្ទដៃទំនើបៗ រថយន្តសេរីថ្មី បានក្លាយទៅជារបស់មួយដែលប្រជាពលរដ្ឋខ្មែរ អោយតម្លៃចំពោះមនុស្សដែលមានសម្ភារៈអស់ទាំងនោះប្រើប្រាស់ ដោយភេ្លចគិតថាតើពួកគេបានវាមកដោយរបៀបណា និងប្រើវាដោយរបៀបណា និងទាញប្រយោជន៍ពីរបស់របរអស់ទាំងនោះដោយរបៀបណា?
ហើយប្រសិនបើអ្នកចេះដឹង ឬក៏អ្នកមានមួយចំនួន ដែលដាក់ខ្លួនមិនប្រើប្រាស់សម្ភារៈអស់ទាំងនេះ ដោយជិះត្រឹមតែឡាន ម៉ូតូ កង់ និងស្លៀកសំលៀកបំពាក់ធម្មតាៗវិញនោះ ហាក់បីដូចជាមិនសូវទទួលបានការគោរពនិងអោយតម្លៃនោះទេ។ អ្នកដែលដាក់ខ្លួនបែបនេះ ពេលណាខ្លះមិនត្រូវបានស្វាគមន៍ពីម្ចាស់ហាងនានាប៉ុន្មាននោះទេ ហើយអ្នកខ្លះទៀត សូម្បីតែម៉ូតូឌុប ក៏មិនចង់ឌុបដែរ ព្រោះមើលទៅការតែងខ្លួនរបស់ពួកគេនោះ មិនដូចជាអ្នកដែលមានលុយនោះទេ។
កន្លងមកលោករដ្ឋមន្ត្រីក្រសួងមហាផ្ទៃ ស ខេង ធ្លាប់បានចេញបញ្ជាឲ្យប៉ូលិសចរាចរណ៍ទាំងអស់ហ៊ានធ្វើការផាកពិន័យ ចំពោះម្ចាស់រថយន្តសេរីទំនើបថ្លៃៗ ដែលបើកបរល្មើសនិងច្បាប់ចរាចរណ៍។ ព្រោះថាកន្លងមកសូម្បីតែប៉ូលិសចរាចរណ៍ ក៏មិនហ៊ានផាកពិន័យម្ចាស់រថយន្តអស់ទាំងនោះដែរ បើទោះបីជាប្រព្រឹត្តខុសច្បាប់ក៏ដោយ។ ទាំងអស់នេះក៏ដោយសារតែអំណាចនៃការប្រើប្រាស់សម្ភារៈផងដែរ។
«ប្រើរបស់ថ្លៃ ប៉ុន្តែចរិកវិញធូរថ្លៃ!» ឃ្លានេះ ត្រូវបានប្រជាពលរដ្ឋខ្មែរមួយចំនួនប្រើប្រាស់ ហើយក៏កំពុងតែពេញនិយមផងដែរនៅពេលបច្ចុប្បន្ននេះ។ ព្រោះថាមានអ្នកជិះឡានថ្លៃ និងទំនើបៗមួយចំនួន មិនគោរពច្បាប់ចរាចរណ៍ បើកបំពានភ្លើងសញ្ញាចរាចរណ៍ ឬក៏ភ្លើងស្តុប។ ចូលញ៉ាំអាហារនៅហាងថ្លៃៗ ប៉ុន្តែនិយាយពាក្យទ្រគោះបោះបោកទៅកាន់បុគ្គលិកបម្រើការងារនៅក្នុងហាងជាដើម។
ជាការពិតសម្រាប់ប្រជាពលរដ្ឋមួយចំនួន គ្មានអ្នកណាដឹង ក្រៅពីខ្លួនឯងដែលកំពុងតែដេកព្រួយ និងរិះរកវិធីថាត្រូវរកលុយមកពីណាខ្លះ ដើម្បីយកមកសងធនាគារ ឬក៏ម្ចាស់បំណុល បន្ទាប់ពីខ្លួនបានទៅខ្ចីបុលយកទៅទិញសម្ភារៈដែលខ្លួនត្រូវការ ទាំងដែលមិនទាន់មានលទ្ធភាពគ្រប់គ្រាន់។
ការបង់រំលោះជារឿងមួយល្អ និងថ្មីសម្រាប់ប្រជាពលរដ្ឋខ្មែរនៅប៉ុន្មានឆ្នាំចុងក្រោយនេះ បន្ទាប់ពីវិស័យធនាគារនិងមីក្រូហិរញ្ញវត្ថុបានកំពុងរីកចម្រើននៅកម្ពុជា។ ប៉ុន្តែវាក៏ជារឿងមួយមិនល្អទៅវិញដែរ នៅពេលដែលប្រជាពលរដ្ឋប្រើប្រាស់សេវាប្រាក់កម្ចីមិនចំគោលដៅនោះ។ ព្រោះថាកន្លងមកមានប្រជាពលរដ្ឋជាច្រើនបានបាត់បង់ផ្ទះសម្បែង និងដីធ្លីស្រែចំការ ដោយសារតែជំពាក់បំណុល។
មួយវិញទៀតឪពុកម្តាយក៏បានបង្កភាពកាន់តែងាយស្រួលដល់កូនៗរបស់ខ្លួនក្នុងការប្រើប្រាស់សម្ភារៈថ្លៃ ដោយពួកគេមិនដឹងថាតើឪពុកម្តាយត្រូវខំរកប្រាក់លំបាកយ៉ាងណា ដើម្បីទិញសម្ភារៈអស់ទាំងនេះសម្រាប់ពួកគេ។ ម៉ូតូទំនើប និងទូរសព្ទដៃស្មាតហ្វូនស៊េរីថ្មីត្រូវបានក្រុមយុវវ័យកាន់ប្រើប្រាស់គ្រប់ដៃ នៅក្នុងហាងកាហ្វេ ដែលមានយីហោល្បីៗនៅក្នុងទីក្រុងភ្នំពេញ។ ប៉ុន្តែគេមិនសូវឃើញយុវវ័យខ្មែរ ទៅចូលបណ្តាល័យ ឬក៏ហាងកាហ្វេណាដែលមានភាពស្ងៀមស្ងាត់ ដើម្បីអានសៀវភៅនោះទេ។
ដើម្បីចូលរួមដោះស្រាយបញ្ហានៅក្នុងសង្គមដែលកំពុងតែកើតមាននៅពេលបច្ចុប្បន្ននេះ រដ្ឋាភិបាលផ្ទាល់គួរតែមានគោលការណ៍លើកកម្ពស់អ្នកមានចំណេះដឹងពិតប្រាកដ។ ហើយមន្ត្រីរាជការដែលជាថ្នាក់ដឹកនាំជាន់ខ្ពស់ក៏ត្រូវតែធ្វើជាគំរូដល់ប្រជាពលរដ្ឋរបស់ខ្លួន តាមរយៈសកម្មភាពអប់រំនានា។
ដូច្នេះ ប្រសិនបើសង្គមខ្មែរបន្តលើកស្ទួយអ្នកពូកែ និងអ្នកសាងអំពើល្អ ឲ្យបានច្រើនថែមទៀត ក្នុងគ្រប់វិស័យនិងស្មើភាពគ្នា ប្រទេសកម្ពុជាច្បាស់ជាសម្បូរអ្នកចេះដឹង សម្បូរមនុស្សពូកែ រីឯសីលធម៌សង្គមខ្មែរក៏ត្រូវបានលើកកម្ពស់ដើម្បីក្លាយជាប្រទេសស៊ីវិល័យមួយជាក់ជាមិនខាន៕
វប្បធម៌លើកតម្កើងបុគ្គល នៅតែមានឥទ្ធិពលក្នុងសង្គមកម្ពុជា!
កែប្រែ-វប្បធម៌លើកតម្កើងបុគ្គល នៅតែមានឥទ្ធិពលនៅក្នុងសង្គមកម្ពុជា។ មន្ដ្រីរាជការគ្រប់ជាន់ថ្នាក់ ជាពិសេសនៅក្នុងជួររដ្ឋាភិបាលតែម្ដង បានប្រណាំងគ្នាបង្ហាញគាំទ្រនិងលើកតម្កើងថ្នាក់ដឹកនាំរបស់ខ្លួនយ៉ាងលើសលុប។ មែនទែនទៅ ការលើកតម្កើងបុគ្គលណាមួយ មិនមែនជារឿងខុសឆ្គងទេ។ ប៉ុន្តែប្រសិនបើការលើកតម្កើងនោះខ្ពង់ខ្ពស់ហួសជ្រុលពេក វានឹងបំផ្លាញបុគ្គលដែលត្រូវបានលើកតម្កើងនោះទៅវិញ។
ពាក្យថា វប្បធម៌លើកតម្កើងបុគ្គល ឬ Culture of Personality ថ្វីត្បិតតែត្រូវបានគេប្រើប្រាស់នៅក្នុងអំឡុងឆ្នាំ១៨០០ក្នុងប្រទេសបារាំងនិងអាឡឺម៉ង់ក៏ពិតមែន ប៉ុន្តែប្រទេសនានាលើលោករួមទាំងកម្ពុជាផង បានប្រតិបត្តិទម្លាប់នេះតាំងពីបុរាណកាលមកហើយ។ នៅក្នុងប្រវត្តិសាស្ត្រកម្ពុជា ជនជាតិខ្មែរមានទម្លាប់លើកតម្កើងព្រះមហាក្សត្រ ថាជាអាទិទេព ជាព្រះពុទ្ធ ជាបុគ្គលមានបារមីស័ក្តិសិទ្ធិ ជាម្លប់ដ៏ត្រជាក់ត្រជុំនៃប្រទេស។ ក្រោយៗមក នៅពេលដែលប្រទេសប្ដូររបបនយោបាយ ថ្នាក់ដឹកនាំប្រទេសត្រូវបានគេគោរពលើកតម្កើងជំនួសវិញ។
នៅក្នុងរបបសាធារណរដ្ឋខ្មែរ លោកសេនាប្រមុខ លន់ នល់ ត្រូវបានគេចាត់ទុកថាជាវីរជនដ៏ឆ្នើមបំផុត។ នៅក្នុងរបបកម្ពុជាប្រជាធិបតេយ្យ គេបានប្រើប្រាស់ពាក្យ អង្គការមហាលោតផ្លោះ មហាអស្ចារ្យ ដើម្បីហៅថ្នាក់ដឹកនាំជាន់ខ្ពស់នៃរបបនេះ។ ក្រោយៗមកទៀត នៅក្នុងសម័យព្រះរាជាណាចក្រកម្ពុជាទី២ ថ្នាក់ដឹកនាំ ជាទូទៅ ត្រូវបានមន្ដ្រីថ្នាក់ក្រោម អ្នកគាំទ្រ ក៏ដូចជាបណ្ដាញសារព័ត៌មានមួយចំនួន ចាត់ទុកជាបុគ្គលដ៏ខ្ពង់ខ្ពស់។ ការចូលរួមនៅក្នុងពិធីណាមួយ គឺជាអធិបតីដ៏ខ្ពង់ខ្ពស់។ ការនិយាយជាសាធារណៈ គឺជាអនុសាសន៍ដ៏ខ្ពង់ខ្ពស់។ សូម្បីតែហត្តលេខា ក៏គេចាត់ទុកថាជាហត្តលេខាដ៏ខ្ពង់ខ្ពស់ដែរ។ នៅតាមបណ្ដាញផ្សព្វផ្សាយមួយចំនួន តាំងពីកម្មវិធីព័ត៌មាន រហូតដល់កម្មវិធីកម្សាន្ត សកម្មភាពរបស់ថ្នាក់ដឹកនាំត្រូវបានផ្សព្វផ្សាយភ្ជាប់ជាមួយដោយសារលើកតម្កើងពីគុណបំណាច់ ការតស៊ូ និងការលះបង់នានា ដើម្បីសុខសន្តិភាពរបស់ប្រទេស។
ជាការពិតហើយថា ការលើកតម្កើងបុគ្គលណាមួយ មិនមែនជារឿងខុសឆ្គងទេ។ ប៉ុន្តែប្រសិនបើការលើកតម្កើងនោះខ្ពង់ខ្ពស់ហួសជ្រុលពេក មិនឆ្លុះបញ្ចាំងពីការពិត វានឹងត្រឡប់ទៅបំផ្លាញមេដឹកនាំដែលត្រូវបានលើកតម្កើងនោះទៅវិញ។ ជាទូទៅ នៅក្នុងសង្គមដែលប្រកាន់យកវប្បធម៌លើកតម្កើងបុគ្គល គេច្រើនតែសង្កេតឃើញថា ថ្នាក់ដឹកនាំមានអំណាចខ្លាំង ក្នុងការបង្គាប់បញ្ជាមន្ដ្រីថ្នាក់ក្រោម។ ការអនុវត្តរបៀបនេះក្លាយជាទម្លាប់ រហូតធ្វើឲ្យមន្ដ្រីថ្នាក់ក្រោមក្លាយជាខ្ជិលច្រអូស មិនទទួលខុសត្រូវលើការងាររបស់ខ្លួន ទាល់តែមានបញ្ជាពីថ្នាក់លើ។ ទាំងនេះបានធ្វើឲ្យបញ្ហាតូចប្រមូលផ្ដុំក្លាយជាបញ្ហាធំ និងចាក់ស្រែះពិបាកដោះ ស្រាយ។
រដ្ឋាភិបាលគណបក្សប្រជាជនកម្ពុជា ដែលមានវប្បធម៌លើកតម្កើងថ្នាក់ដឹកនាំ ធ្លាប់ទទួលបានមេរៀនជូរចត់ និងច្បាស់លាស់ណាស់ តាមរយៈការស្រុតចុះប្រជាប្រិយភាពយ៉ាងខ្លាំងក្នុងការបោះឆ្នោតសភាចុងក្រោយនេះ។ មេរៀននេះ គួរតែមានន័យគ្រប់គ្រាន់ក្នុងការកែលម្អស្ថានការណ៍ឡើងវិញ។ ប៉ុន្តែ បើទោះជាយ៉ាងនេះក៏ដោយ ក៏វប្បធម៌លើកតម្កើង ដើម្បីផ្គាប់ថ្នាក់លើច្រើនជាងផ្គាប់ចិត្តពលរដ្ឋម្ចាស់ឆ្នោត នៅតែមិនទាន់ថមថយនៅឡើយទេ។ សព្វថ្ងៃ គេនៅតែប្រទះឃើញ សារជូនពរតាមបណ្ដាញផ្សព្វផ្សាយនានាសម្រាប់បុគ្គលណាម្នាក់ ជាពិសេសថ្នាក់ដឹកនាំ នៅក្នុងឱកាសខួបកំណើត ឬក្នុងឱកាសតែងតាំងឋានៈថ្មីណាមួយ។
យ៉ាងណាក៏ដោយ គេពិបាកនឹងបន្ទោស មន្ដ្រីថ្នាក់ក្រោមចំពោះការលើកតម្កើងមេកើយយ៉ាងដូច្នេះណាស់។ ពិបាកបន្ទោស ព្រោះការប្រតិបត្តរបៀបនេះ កើតមានតាំងពីបុរាណកាល ហើយបន្តកើតមានកាន់តែច្រើនឡើងៗនាពេលបច្ចុប្បន្ន។ អ្នកលើកតម្កើងគេមួយចំនួន មិនត្រឹមតែចង់ទំយើថ្នាក់ដឹកនាំរបស់ខ្លួនតាមទម្លាប់ប៉ុណ្ណោះទេ ពួកគេក៏ចង់បានមកវិញដែរនូវឥទ្ធិពលនិងផលប្រយោជន៍។ដូច្នេះ ការបញ្ចប់វប្បធម៌លើកតម្កើងបុគ្គលដែលជាមេកើយនេះ ទំនងមិនអាចទៅរួចទេ ប្រសិនបើគេរង់ចាំតែការអនុវត្តពីមន្ដ្រីថ្នាក់ក្រោមតែម្ខាង។ មន្ដ្រីថ្នាក់លើ ដែលត្រូវគេលើកតម្កើង ត្រូវទទួលស្គាល់ថា ការប្រព្រឹត្តរបៀបនេះ កំពុងតែបង្កើតជាបញ្ហា។ ហើយត្រូវបង្កើតទម្លាប់ថ្មី ដែលថ្នាក់ក្រោមអាចសរសើរ ព្រមទាំងរិះគន់ស្ថាបនាមន្ដ្រីថ្នាក់លើ ដោយផ្អែកលើតថភាពជាក់ស្ដែង។ មានតែទម្លាប់ថ្មីដូច្នេះទេ ទើបអាចផ្ដួលរំលំនូវការធ្វើនយោបាយបែបអំណាចប្រមូលផ្ដុំ ឈានទៅដោះស្រាយបញ្ហានានានៅក្នុងសង្គមជាតិបានពិតប្រាកដ៕
យុវជនគួររិះគន់ដោយមានមូលដ្ឋាន
កែប្រែ-សិទ្ធិនៃការបញ្ចេញមតិ សរសើរ និងរិះគន់ គឺជារឿងសាមញ្ញធម្មតាសម្រាប់ប្រទេសដែលប្រកាន់យករបបប្រជាធិបតេយ្យដូចកម្ពុជា។ រឿងដែលមិនធម្មតា និងគួរឲ្យបារម្ភនោះគឺ យុវជនកម្ពុជាមួយចំនួន ចាប់ផ្ដើមប្រើសិទ្ធិនេះ ដោយគ្មានមូលដ្ឋាននិងខ្វះការទទួលខុសត្រូវ។ តើការរិះគន់ដោយគ្មានមូលដ្ឋានរបស់យុវជនខ្មែរមួយចំនួន ផ្ដល់ផលអាក្រក់អ្វីខ្លះ?
គ្មាននរណាអាចប្រកែកបានឡើយអំពីសេរីភាពនៃការបញ្ចេញមតិតាមរយៈប្រព័ន្ធអ៊ីនធឺណែត និងបណ្ដាញសង្គមនៅកម្ពុជា។ ប្រជាពលរដ្ឋខ្មែរ១ភាគ៣ ជាពិសេសយុវជនតែម្ដង មានសកម្មភាពផុសផុលខ្លាំងណាស់នៅលើបណ្ដាញសង្គម។ ពួកគេថតវីដេអូ និងសរសេរសំណេរបញ្ចេញមតិទៅលើប្រធានបទសំខាន់ៗ ទាំងបញ្ហាសង្គម និងបញ្ហានយោបាយ។ នេះគឺជារឿងល្អ ដែលគួរឲ្យលើកទឹកចិត្ត។
ប៉ុន្តែ ទន្ទឹមគ្នានេះ គេសង្កេតឃើញផងដែរថា អ្នកប្រើប្រាស់អ៊ីនធឺណែតមួយចំនួន ជាពិសេសយុវជន បានប្រើប្រាស់ Facebook ដើម្បីរិះគន់ ដើម្បីជេរប្រមាថ ឬដើម្បីបរិហារកេរ្តិ៍។ អ្នកខ្លះ ប្រើប្រាស់បណ្ដាញសង្គមដោយបង្ហោះរូបភាពកាត់តអាសអាភាស ឬរូបភាពកាត់តអសីលធម៌ផ្សេងទៀត ដែលធ្វើឲ្យប៉ះពាល់ដល់កេរ្តិ៍ឈ្មោះ កិត្តិយសរបស់អ្នកដទៃ។ អ្នកខ្លះទៀត បង្ហោះឬចែកចាយព័ត៌មានមិនពិត ដោយមិនបានផ្ទៀងផ្ទាត់ជាមុន បង្កជាភាពចលាចល។ ហើយអ្វីដែលគេតែងតែឃើញជារៀងរាល់ថ្ងៃនោះ គឺការប្រើប្រាស់បណ្ដាញសង្គមដោយអារម្មណ៍ជ្រុលនិយម ដោយកំរោល ដោយកំហឹង ដោយគ្មានមូលដ្ឋាន និងក្រមសីលធម៌ បង្កើតឲ្យមានជម្លោះបែកផ្សែងតាមបណ្ដាញសង្គម។
មានឧទាហរណ៍ថ្មីៗចំនួនពីរ ដែលឆ្លុះបញ្ចាំងឲ្យឃើញយ៉ាងច្បាស់អំពីទម្លាប់របស់យុវជនមួយចំនួន ដែលនិយមប្រើប្រាស់បណ្ដាញសង្គមដើម្បីរិះគន់ដោយគ្មានមូលដ្ឋាន។ ដំបូងនិយាយពីវីដេអូរបស់អ្នកប្រើប្រាស់បណ្ដាញសង្គមនៅកម្ពុជាម្នាក់ ដែលមានខ្លឹមសាររិះគន់ការដាក់តាំងរូបថតថ្នាក់ដឹកនាំនៃប្រទេសវៀតណាម ទន្ទឹមនឹងព្រះឆាយាលក្ខណ៍ព្រះមហាក្សត្រខ្មែរ។ សំណួរនិងការរិះគន់តាមការយល់ឃើញ ដោយគ្មានអំណះអំណាងគាំទ្រនេះ នៅទីបំផុត ត្រូវបានអ្នកប្រើប្រាស់បណ្ដាញសង្គមចែករំលែកតៗគ្នា ដោយអ្នកខ្លះសម្ដែងមតិហួសចិត្ត និងខ្លះទៀតសរសេរសារណែនាំម្ចាស់វីដេអូអំពីបែបបទការទូតនិងពិធីការផ្លូវរដ្ឋ និងស្នើឲ្យធ្វើការសិក្សាស្រាវជ្រាវជាមុនសិន សឹមធ្វើការរិះគន់។
រឿងមួយទៀត ជុំវិញការរិះគន់ដោយគ្មានមូលដ្ឋាននេះដែរ។ កាលពីពេលកន្លងទៅថ្មីៗនេះ បណ្ដាញសង្គមនៅកម្ពុជាបានកក្រើករញ្ជួយ នៅពេលដែលយុវជនខ្មែរនាំគ្នាចែករំលែកតៗគ្នានូវព័ត៌មានដែលថា ថៃដាក់បញ្ចូលទម្រង់ល្ខោនខូន ទៅក្នុងបញ្ជីបេតិកភណ្ឌវប្បធម៌អរូបី នៃអង្គការយូណេស្កូ។ យុវជនខ្មែរបានប្រើពាក្យឌឺដង បន្ទាបតម្លៃល្ខោនខូនរបស់ថៃ និងថា ទម្រង់នៃល្ខោនពាក់របាំងមុខនេះ គឺជារបស់ខ្មែរ មិនមែនជារបស់ថៃទេ។ ជាការពិត នេះគឺជាសិទ្ធិសេរីភាពនៃការបញ្ចេញមតិរបស់ពលរដ្ឋកម្ពុជា។ ប៉ុន្តែការបញ្ចេញមតិតាមអារម្មណ៍យ៉ាងដូច្នេះ បានធ្វើឲ្យប៉ះពាល់ដល់រូបភាព និងកិត្យានុភាពរបស់កម្ពុជា នៅលើឆាកអន្ដរជាតិ ។
ប្រទេសថៃ បានស្រង់យកការរិះគន់ប្រមាថល្ខោនខូនដែលយុវជនខ្មែរមួយចំនួនសរសេរលើបណ្ដាញសង្គម ទៅផ្សព្វផ្សាយតាមទូរទស្សន៍ និងកាសែតជាដើម។ ទាំងប្រជាពលរដ្ឋ និងសាស្ត្រាចារ្យប្រវត្តិសាស្ត្រថៃ សុទ្ធតែបានទទួលស្គាល់ថា ល្ខោនពាក់មុខរបស់ថៃ មានដើមកំណើតមកពីខ្មែរ។ និងថា ប្រសិនបើអង្គការយូណេស្កូ ដាក់បញ្ចូលល្ខោនខោលរបស់ខ្មែរទៅក្នុងបញ្ជីបេតិកភណ្ឌអរូបី អ្វីដែលប្រជាជាតិថៃត្រូវធ្វើមុនគេបង្អស់ គឺសម្ដែងការអបអរចំពោះកម្ពុជា។
តាមរយៈឧទាហរណ៍ដែលលើកឡើងនេះ គេអាចសរុបបានថា ការរិះគន់គឺជាផ្នែកមួយនៃការបញ្ចេញមតិក៏ពិតមែន ប៉ុន្តែប្រសិនបើការរិះគន់នោះ ធ្វើឡើងតាមតែអារម្មណ៍ ដោយគ្មានមូលដ្ឋានឬអំណះអំណាងណាមួយគាំទ្រទេ វានឹងជះឥទ្ធិពលអាក្រក់ត្រឡប់មកវិញជាក់ជាមិនខាន។ ដំបូងបង្អស់ ចំពោះអ្នកដែលត្រូវគេរិះគន់ តិចឬច្រើន ផ្លូវចិត្តក៏ដូចជាអារម្មណ៍របស់ពួកគេត្រូវបានវាយប្រហារ។ ដោយឡែក សម្រាប់អ្នករិះគន់អ្នកដទៃដោយគ្មានមូលដ្ឋាន។ ការរិះគន់របៀបនោះបានបង្ហាញឲ្យឃើញអំពីកម្រិតនៃចំណេះដឹង ក៏ដូចជានិន្នាការរបស់ពួកគេ។ ហើយតាមរយៈការបញ្ចេញមតិដោយគ្មានមូលដ្ឋានដដែលនេះ ជាតិសាសន៍ដទៃដែលធ្លាប់មើលមកកម្ពុជាថាជាប្រទេសខ្ពង់ខ្ពស់ដោយអរិយធម៌ ក៏អាចនឹងផ្លាស់ប្ដូរការគិតរបស់គេផងដែរ។
ដូច្នេះ អ្នកប្រើប្រាស់បណ្ដាញសង្គមត្រូវតែពិចារណាឲ្យច្បាស់ មុននឹងបញ្ចេញមតិ ឬធ្វើការរិះគន់ណាមួយនៅលើបណ្ដាញសង្គម។ ប្រសិនបើមានការយល់ឃើញផ្ទុយពីគ្នា គេគួររិះគន់គ្នាដោយគំនិតដែលមានមូលដ្ឋានគាំទ្ររឹងមាំ មិនត្រូវវាយប្រហារដោយការរិះគន់ជេរប្រមាថដោយគ្មានមូលដ្ឋានតាមតែអារម្មណ៍ណាមួយទេ៕
វប្បធម៌អានសៀវភៅគួរត្រូវបានបណ្តុះក្នុងសង្គមកម្ពុជា
កែប្រែពលរដ្ឋខ្មែរត្រូវគេសង្កេតឃើញជាទូទៅមិនសូវចូលចិត្តអានសៀវភៅឬសារព័ត៌មានឡើយ។ កង្វះទម្លាប់អានសៀវភៅគឺជាចំណុចអវិជ្ជមានដ៏ធំធេងមួយរបស់សង្គមកម្ពុជា។ ទម្លាប់នេះបានបន្តពីជំនាន់មួយទៅជំនាន់មួយដោយសារតែឪពុកម្តាយមិនបង្ហាញគំរូដល់កូនចៅជំនាន់ក្រោយ និងក៏ដូចជាសង្គមមិនទាន់ឲ្យតម្លៃពិតប្រាកដទៅលើអ្នកចេះដឹង។ ទម្លាប់មិនអានសៀវភៅឬអានសារព័ត៌មានជាទម្លាប់មិនល្អដែលគួរផ្លាស់ប្តូរជាចាំបាច់ដោយត្រូវជំនួសវិញនូវការបណ្តុះវប្បធម៌នៃការអានក្នុង ចំណោមពលរដ្ឋខ្មែរ ជាពិសេសក្នុងចំណោមកុមារតែម្តង។
នៅក្នុងបណ្តាប្រទេសជឿនលឿន និងស៊ីវិល័យទាំងឡាយក្នុងលោក ប្រជាពលរដ្ឋរបស់គេចាត់ទុកសៀវភៅ ឬសារព័ត៌មានជារបស់ចាំបាច់មួយដូចជាចំណីអាហារប្រចាំថ្ងៃដូច្នោះដែរ។នៅគ្រប់ទីកន្លែង និងគ្រប់ពេលវេលាដែលមានពេលទំនេរពីការងារ ពួកគេតែងអានសៀវភៅឬកាសែតជាប្រចាំ មានន័យថា ការអានគឺជាទម្លាប់ប្រចាំថ្ងៃមិនអាចខ្វះបាន។
ងាកមកមើលប្រទេសកម្ពុជាវិញ ពលរដ្ឋភាគច្រើនលើសលប់មានទម្លាប់តិចតួចឬអ្នកខ្លះគ្មានទម្លាប់ទាល់តែសោះក្នុងការអានសៀវភៅ។ កង្វះទម្លាប់អានសៀវភៅគឺជាគុណវិបត្តិធំធេងរបស់ពលរដ្ឋកម្ពុជាដែលត្រូវកែប្រែជាចាំបាច់ដោយហេតុថាគ្មានសង្គមណាមួយអាចអភិវឌ្ឍន៍ទៅមុខបានលឿនខណៈដែលពលរដ្ឋក្នុងសង្គមនោះមិនអានសៀវភៅទាល់តែសោះនោះឡើយ។ ប្រទេសជប៉ុនបានងើបឡើងយ៉ាងឆាប់រហ័សពីគំនរផេះផង់នៃសង្គ្រាមលោកលើកទី២ហើយបានក្លាយជាប្រទេសដ៏មានឥទ្ធិពលខាងសេដ្ឋកិច្ចវិញក៏ដោយសារតែពលរដ្ឋជប៉ុនជាមនុស្សឧស្សាហ៍ព្យាយាម និងចូលចិត្តអានសៀវភៅ...!
ជាការពិតណាស់ គ្រួសារខ្មែរច្រើនឲ្យតម្លៃទៅលើមាសប្រាក់ គ្រឿងអលង្ការ ឬសម្ភារៈប្រើប្រាស់ទំនើបៗ ដូចជារថយន្ត ម៉ូតូ ឬទូរស័ព្ទដៃប្រភេទថ្មី ដែលជាវត្ថុលម្អរខាងក្រៅជាជាងសៀវភៅដែលជាវត្ថុលម្អខាងក្នុង គឺលម្អក្នុងចិត្ត ក្នុងសតិបញ្ញា និងស្មារតី។ មានគ្រួសារខ្មែរតិចតួចប៉ុណ្ណោះដែលមានសៀវភៅតាំងនៅក្នុងផ្ទះ។ ជាទូទៅ គេច្រើនសម្អាងថា មកពីជីវភាពក្រីក្រ គ្មានប្រាក់ទិញសៀវភៅ និងគ្មានពេលសម្រាប់អាន។ ហេតុផលនេះមិនខុសទេ ប៉ុន្តែ វាក៏មិនគ្រប់គ្រាន់សម្រាប់ធ្វើជាអំណះអំណាងនេះដែរ។ ជីវភាពក្រីក្រជារឿងមួយ ប៉ុន្តែ ការខ្វះទម្លាប់អានជារឿងមួយទៀត។ នៅពេលដែលពលរដ្ឋមិនឲ្យតម្លៃសៀវភៅ និងមិននាំគ្នាស្វែងយល់ព័ត៌មាន តើគេអាចអភិវឌ្ឍន៍ប្រទេសមួយឲ្យជឿនលឿនបានយ៉ាងដូចម្តេច?
ក្នុងន័យនេះ វប្បធម៌អានសៀវភៅគួរត្រូវបានបណ្តុះជាចាំបាច់មិនអាចខ្វះបាននៅក្នុងសង្គមកម្ពុជា។ មានមធ្យោបាយច្រើនយ៉ាងដើម្បីបណ្តុះទម្លាប់នៃការអាននិងការឲ្យតម្លៃទៅលើសៀវភៅ។ ចំណុចចាប់ផ្តើមជាបឋមគឺ សង្គមទាំងមូលត្រូវឲ្យតម្លៃទៅលើអ្នកចេះដឹង។ នៅពេលដែលអ្នករៀនសូត្រទទួលបានការគោរពនិងការទទួលស្គាល់ពីសង្គមស័ក្តិសមនឹងការខិតខំរបស់ពួកគេ ពេលនោះ មនុស្សនឹងចាប់ផ្តើមឲ្យតម្លៃលើការរៀនសូត្រ ក៏ដូចជាលើសៀវភៅដែលជាយាននាំពួកគេទៅរកភាពជោគជ័យក្នុងជីវិត។
បន្ទាប់មកទៀត ឪពុកម្តាយដែលជាអ្នកដឹកនាំគ្រួសសារគួរតែបណ្តុះទម្លាប់ស្រឡាញ់សៀវភៅដល់កូនចៅដោយឧស្សាហ៍នាំពួកគេទៅបណ្តាល័យដើម្បីអានសៀវភៅ ឬទៅបណ្ណាគារដើម្បីទិញសៀវភៅជាជាងនាំទៅទិញវត្ថុផ្សេងៗដែលមិនបម្រើឲ្យការសិក្សា។ ឪពុកម្តាយ ឬសាច់ញាតិគួរបង្កើតទម្លាប់ផ្តល់អំណោយជាសៀវភៅឲ្យកុមារនៅពេលពួកគេរៀនពូកែឬនៅក្នុងឱកាសណាមួយផ្សេងៗទៀតដែលគេត្រូវផ្តល់រង្វាន់លើកទឹកចិត្ត។ ក្រៅពីនោះ ឪពុកម្តាយក៏គួរធ្វើគំរូដល់កូនចៅតាមរយៈការអានសៀវភៅផងដែរ។ ប្រសិនបើឪពុកម្តាយមិនដែលកាន់សៀវភៅសោះ តើឲ្យកូនចេះស្រឡាញ់សៀវភៅយ៉ាងដូចម្តេចនឹងកើត?
ម្យ៉ាងទៀត សាលារៀនគួរជំរុញវប្បធម៌អានសៀវភៅដល់កុមារជាចាំបាច់តាមរយៈការលើកទឹកចិត្តដល់សិស្សដែលអានសៀវភៅច្រើន។ មានវិធីច្រើនយ៉ាងដែលគេអាចធ្វើបានដូចជាការបញ្ចូលមុខវិជ្ជាអានសៀវភៅទៅក្នុងតារាងផ្តល់ពិន្ទុ ឬការបង្កើតឲ្យមានការប្រណាំងប្រជែងគ្នាអានសៀវភៅនៅក្នុងថ្នាក់រៀនជាដើម។ វិធីទាំងនេះចាំបាច់ណាស់ដើម្បីបណ្តុះវប្បធម៌អានសៀវភៅដល់កូនខ្មែរតាំងពីតូចៗឲ្យហើយ។
សរុបមកវិញ គ្រួសារខ្មែរ គួរតែមានគំរោងចំណាយសម្រាប់ទិញសៀវភៅសម្រាប់ខ្លួនឯងឬសម្រាប់កូនៗជាចាំបាច់ទៅតាមលទ្ធភាពរបស់ខ្លួន។ នៅបណ្តាប្រទេសជឿនលឿនក្នុងលោក គេផ្តល់អំណោយសៀវភៅឬប្រដាប់ប្រដាសិក្សាដល់កុមារដោយចាត់ទុកជាអំណោយដ៏មានតម្លៃ ប៉ុន្តែ នៅកម្ពុជា មនុស្សជាច្រើនគិតថា ការទិញសៀវភៅជាកាដូ(អំណោយ)សម្រាប់កុមារឬមិត្តភក្តិហាក់ដូចជារឿងគួរឲ្យអៀនខ្លួនទៅវិញ។ ផ្នត់គំនិតបែបនេះគួរតែត្រូវបានកែប្រែជាចាំបាច់។
ចូរកុំភ្លេចថា នៅក្នុងលោកនេះ គ្មានសង្គមណាមួយដែលស្គាល់ការអភិវឌ្ឍន៍ជឿនលឿនប្រកបដោយនិរន្តរភាពដោយខ្វះធនធានខាងបញ្ញាបានឡើយ។ ជាពិសេសបច្ចុប្បន្ននេះ គឺជាយុគសម័យនៃការអភិវឌ្ឍន៍ដោយផ្អែកលើចំណេះដឹង។ ដូច្នេះ សង្គមកម្ពុជាមិនអាចស្គាល់ការអភិវឌ្ឍជឿនលឿនដូចគេឯងបានទេដរាបណាពលរដ្ឋខ្មែរនៅតែខ្វះវប្បធម៌អានសៀវភៅ៕
លើកស្ទួយវិស័យអប់រំ ត្រូវផ្តើមពីការលើកស្ទួយជីវភាពគ្រូ! [កែប្រែ] វិស័យអប់រំត្រូវបានចាត់ទុកជាវិស័យអាទិភាពមួយ ដើម្បីជំរុញការអភិវឌ្ឍប្រទេស ជាពិសេសនៅក្នុងយុគសម័យបច្ចុប្បន្ន ដែលការអភិវឌ្ឍត្រូវផ្អែកលើធនធានបញ្ញា។ ក្នុងអាណត្តិរបស់លោក ហង់ជួន ណារ៉ុន ក្រសួងអប់រំកំពុងប្រកាសសង្គ្រាមប្រឆាំងអំពើពុករលួយ និងភាពមិនប្រក្រតីផ្សេងៗ ដែលតែងកើតឡើង នៅពេលប្រឡង។ វិធានការ ដែលត្រូវបានចាត់ឡើង ក្នុងពេលប្រឡងសញ្ញាបត្រមធ្យមសិក្សាទុតិយភូមិ (បាក់ឌុប) រយៈពេលពីរថ្ងៃកន្លងទៅនេះ គឺជាចំណុចចាប់ផ្តើមដ៏ល្អមួយ ប៉ុន្តែ ដើម្បីលើកស្ទួយវិស័យអប់រំ នៅកម្ពុជា គេក៏ប្រាកដជាមិនអាចមើលរំលងជីវភាពគ្រូបង្រៀនបានឡើយ។
ការសូកប៉ាន់ ការបែកធ្លាយវិញ្ញាសា ការលួចចម្លង... ដែលតែងបង្កភាពអនាធិបតេយ្យ នៅរាល់ពេលប្រឡងម្តងៗ និងដែលបានធ្វើឲ្យវិស័យអប់រំកម្ពុជាអាប់ឱនជាយូរណាស់មកហើយនោះ ហាក់បានស្ងប់ស្ងាត់គួរឲ្យកត់សម្គាល់សម្រាប់ការប្រឡង «បាក់ឌុប» ឆ្នាំនេះ។ ស្ងប់ស្ងាត់ ពីព្រោះតែក្រសួងអប់រំក្រោមអាណត្តិរបស់លោករដ្ឋមន្ត្រី ហង់ជួន ណារ៉ុន បានចាត់វិធានការតឹងតែងដើម្បីប្រយុទ្ធប្រឆាំងនឹងអំពើពុករលួយនិងភាពមិនប្រក្រតីទាំងឡាយនោះ។
ចំណាត់ការនេះបានទទួលការសាទរជាទូទៅ ប៉ុន្តែ និយាយពីកំណែទម្រង់វិស័យអប់រំកម្ពុជា មានកិច្ចការច្រើនណាស់ដែលត្រូវធ្វើក្នុងនោះការលើកស្ទួយជីវភាពគ្រូបង្រៀនគឺជាអាទិភាពដែលមិនអាចមើលរំលងបានឡើយ។ នៅក្នុងសង្គមខ្មែរ គ្រូគឺជាគម្រូ ជាអ្នកមានគុណ ជាឳពុកម្តាយទី២ និងជាមនុស្សជាទីគោរពនៃអ្នកផងទាំងពួង។ គុណសម្បត្តិដ៏លើសលប់របស់គ្រូត្រូវបានជាជនជាតិខ្មែរឲ្យតម្លៃយ៉ាងខ្លាំង។ អ៊ីចឹងហើយបានជាខ្មែរយើងតែងហៅមនុស្សដែលខ្លួនគិតថាជាអ្នកចេះដឹងថា«លោកគ្រូ» បើទោះបីជាអ្នកនោះមិនប្រកបរបរជាគ្រូបង្រៀនក៏ដោយ។ ពាក្យថា«លោកគ្រូ»គឺជាតំណាងនៃការគោរពនិងផ្តល់តម្លៃដល់មនុស្សក្នុងសង្គម។
ប៉ុន្តែ ជាច្រើនទសវត្សរ៍ចុងក្រោយនេះ គុណតម្លៃរបស់គ្រូបង្រៀនបានទទួលរងការប៉ះពាល់អវិជ្ជមានយ៉ាងខ្លាំងដោយសារតែជីវភាពខ្សត់ខ្សោយរបស់ពួកគេ។ មុខរបរគ្រូបង្រៀនដែលធ្លាប់តែជាជម្រើសទី១និងជាទីកោតស្ញប់ស្ញែងរបស់មនុស្សទូទៅបានក្លាយជាជម្រើសបន្ទាប់បន្សំ ឬ ជាជម្រើសចុងក្រោយបំផុតសម្រាប់អ្នកស្វែងរកការងារធ្វើ។ សូម្បីតែកូនសិស្សមួយចំនួនក៏មិនសូវគោរពគ្រូនិងមិនសូវស្តាប់បង្គាប់គ្រូទៀតដែរ។ ការស្រុតចុះសីលធម៌សង្គមជារឿងមួយ ប៉ុន្តែ ជីវភាពខ្សត់ខ្សោយរបស់គ្រូគឺជាចំណែកដែលធ្វើឲ្យពួកគេបាត់បង់តម្លៃនៅចំពោះមុខសិស្ស។
ពិតហើយថា គ្រូបង្រៀនមិនមែនសុទ្ធតែដូចគ្នាទាំងអស់នោះទេ។ ពិតជាមានគ្រូពូកែៗ និងនៅរក្សាបានភាពជាគំរូដ៏គួរឲ្យគោរព។ លោកគ្រូ អ្នកគ្រូមួយចំនួនអាចរកប្រាក់បានពីអាជីពរបស់ខ្លួន តាមរយៈការបង្រៀនក្រៅម៉ោងឬបង្រៀននៅសាលាឯកជន។ ប៉ុន្តែ គ្រូបង្រៀនជាច្រើន កំពុងជួបប្រទះបញ្ហាជីវភាពដោយសារតែប្រាក់បៀវត្សរ៍មិនអាចអនុញ្ញាតឲ្យពួកគេផ្គត់ផ្គង់ជីវភាពឲ្យសមរម្យបានទេ។
ដើម្បីបង្គ្រប់ជីវភាព លោកគ្រូ អ្នកគ្រូជាច្រើនបានឆ្លៀតពេលរកប្រភពចំណូលបន្ថែមបើទោះបីជាពួកគេដឹងថា របរខ្លះប៉ះពាល់ដល់សេចក្តីថ្លៃថ្នូរបស់ខ្លួនក៏ដោយ។ លោកគ្រូ អ្នកគ្រូ ខ្លះទៀតឆ្លៀតរត់ម៉ូតូឌុប ឬប្រកបរបរកំប៉ិកកំប៉ុកតាមលទ្ធភាពដែលអាចធ្វើទៅបាន ដើម្បីដោះស្រាយជីវភាពប្រចាំថ្ងៃ។ បើទោះបីជារស់ក្នុងស្ថានភាពលំបាកលំបិនយ៉ាងណាក៏ដោយ ក៏លោកគ្រូអ្នកគ្រូនៅតែតស៊ូ អត់ធ្មត់ដើម្បីបំពេញការងាររបស់ខ្លួនដោយឥតរួញរា។ ជាលទ្ធផល សិស្ស និងនិស្សិត រាប់សែននាក់បានបញ្ចប់ការសិក្សាជារៀងរាល់ឆ្នាំ។
ជាការពិតណាស់ បច្ចុប្បន្ននេះ គុណភាពនៃធនធានមនុស្សគឺជាបញ្ហាស្លាប់រស់សម្រាប់ប្រទេសនីមួយ។ ដោយឡែក កម្ពុជាដែលនៅដាច់យ៉ាងឆ្ងាយពីគេឯងដោយសារតែរបបខ្មែរក្រហមរឹតតែត្រូវការធនធានមនុស្សជាចាំបាច់លើសពីអ្វីទាំងអស់។ នៅក្នុងបរិបទនេះ ការលើកស្ទួយវិស័យអប់រំគឺជាអាទិភាពចម្បងជាងគេបំផុត។
ដើម្បីធ្វើកិច្ចការនេះ គេត្រូវផ្តើមពីការលើកតម្លៃគ្រូបង្រៀនជាចាំបាច់។ ពិតហើយថា ស្ថានភាពសេដ្ឋកិច្ចប្រទេសជាតិមិនអនុញ្ញាតឲ្យរដ្ឋដំឡើងប្រាក់ខែគ្រូបង្រៀនឲ្យបានសមរម្យ ប៉ុន្តែ ហេតុអ្វីក៏មន្ត្រីរដ្ឋាភិបាលជាច្រើនមានជីវភាពខុសស្រឡះពីគ្រូបង្រៀន? នេះជាសំណួរដែលសបញ្ជាក់ថារដ្ឋាភិបាលអាចបង្កើនជីវភាពគ្រូបានល្អប្រសើរជាងនេះប្រសិនបើការគ្រប់គ្រងចំណូលថវិកាជាតិបានល្អ។
សរុបមកវិញ ការលើកស្ទួយវិស័យអប់រំគឺជាកិច្ចការសំខាន់មិនអាចខ្វះបានសម្រាប់ប្រទេសកម្ពុជា។ ដើម្បីរៀបចំថ្នាលបណ្តុះធនធានមនុស្សឲ្យបានល្អ ការលុបបំបាត់អំពើពុករលួយនិងការលើកស្ទួយជីវភាពគ្រូគឺជាកិច្ចការសំខាន់ពីរជាអាទិភាពមុននឹងនិយាយពីកំណែទម្រង់ផ្សេងទៀតពីព្រោះសូមកុំភ្លេចថា ប្រសិនបើគ្រូរវល់គិតគូរតែជីវភាពរបស់ខ្លួនធំជាងកិច្ចការបង្រៀន និងប្រសិនបើការសូកប៉ាន់ដើម្បីទទួលបានសញ្ញាបត្រនៅតែមានប្រសិទ្ធភាព គេប្រាកដជាមិនអាចនិយាយពីគុណភាពនៃវិស័យអប់រំបានឡើយ៕
លើកស្ទួយវិស័យអប់រំ ត្រូវផ្តើមពីការលើកស្ទួយជីវភាពគ្រូ!
កែប្រែវិស័យអប់រំត្រូវបានចាត់ទុកជាវិស័យអាទិភាពមួយ ដើម្បីជំរុញការអភិវឌ្ឍប្រទេស ជាពិសេសនៅក្នុងយុគសម័យបច្ចុប្បន្ន ដែលការអភិវឌ្ឍត្រូវផ្អែកលើធនធានបញ្ញា។ ក្នុងអាណត្តិរបស់លោក ហង់ជួន ណារ៉ុន ក្រសួងអប់រំកំពុងប្រកាសសង្គ្រាមប្រឆាំងអំពើពុករលួយ និងភាពមិនប្រក្រតីផ្សេងៗ ដែលតែងកើតឡើង នៅពេលប្រឡង។ វិធានការ ដែលត្រូវបានចាត់ឡើង ក្នុងពេលប្រឡងសញ្ញាបត្រមធ្យមសិក្សាទុតិយភូមិ (បាក់ឌុប) រយៈពេលពីរថ្ងៃកន្លងទៅនេះ គឺជាចំណុចចាប់ផ្តើមដ៏ល្អមួយ ប៉ុន្តែ ដើម្បីលើកស្ទួយវិស័យអប់រំ នៅកម្ពុជា គេក៏ប្រាកដជាមិនអាចមើលរំលងជីវភាពគ្រូបង្រៀនបានឡើយ។
ការសូកប៉ាន់ ការបែកធ្លាយវិញ្ញាសា ការលួចចម្លង... ដែលតែងបង្កភាពអនាធិបតេយ្យ នៅរាល់ពេលប្រឡងម្តងៗ និងដែលបានធ្វើឲ្យវិស័យអប់រំកម្ពុជាអាប់ឱនជាយូរណាស់មកហើយនោះ ហាក់បានស្ងប់ស្ងាត់គួរឲ្យកត់សម្គាល់សម្រាប់ការប្រឡង «បាក់ឌុប» ឆ្នាំនេះ។ ស្ងប់ស្ងាត់ ពីព្រោះតែក្រសួងអប់រំក្រោមអាណត្តិរបស់លោករដ្ឋមន្ត្រី ហង់ជួន ណារ៉ុន បានចាត់វិធានការតឹងតែងដើម្បីប្រយុទ្ធប្រឆាំងនឹងអំពើពុករលួយនិងភាពមិនប្រក្រតីទាំងឡាយនោះ។
ចំណាត់ការនេះបានទទួលការសាទរជាទូទៅ ប៉ុន្តែ និយាយពីកំណែទម្រង់វិស័យអប់រំកម្ពុជា មានកិច្ចការច្រើនណាស់ដែលត្រូវធ្វើក្នុងនោះការលើកស្ទួយជីវភាពគ្រូបង្រៀនគឺជាអាទិភាពដែលមិនអាចមើលរំលងបានឡើយ។ នៅក្នុងសង្គមខ្មែរ គ្រូគឺជាគម្រូ ជាអ្នកមានគុណ ជាឳពុកម្តាយទី២ និងជាមនុស្សជាទីគោរពនៃអ្នកផងទាំងពួង។ គុណសម្បត្តិដ៏លើសលប់របស់គ្រូត្រូវបានជាជនជាតិខ្មែរឲ្យតម្លៃយ៉ាងខ្លាំង។ អ៊ីចឹងហើយបានជាខ្មែរយើងតែងហៅមនុស្សដែលខ្លួនគិតថាជាអ្នកចេះដឹងថា«លោកគ្រូ» បើទោះបីជាអ្នកនោះមិនប្រកបរបរជាគ្រូបង្រៀនក៏ដោយ។ ពាក្យថា«លោកគ្រូ»គឺជាតំណាងនៃការគោរពនិងផ្តល់តម្លៃដល់មនុស្សក្នុងសង្គម។
ប៉ុន្តែ ជាច្រើនទសវត្សរ៍ចុងក្រោយនេះ គុណតម្លៃរបស់គ្រូបង្រៀនបានទទួលរងការប៉ះពាល់អវិជ្ជមានយ៉ាងខ្លាំងដោយសារតែជីវភាពខ្សត់ខ្សោយរបស់ពួកគេ។ មុខរបរគ្រូបង្រៀនដែលធ្លាប់តែជាជម្រើសទី១និងជាទីកោតស្ញប់ស្ញែងរបស់មនុស្សទូទៅបានក្លាយជាជម្រើសបន្ទាប់បន្សំ ឬ ជាជម្រើសចុងក្រោយបំផុតសម្រាប់អ្នកស្វែងរកការងារធ្វើ។ សូម្បីតែកូនសិស្សមួយចំនួនក៏មិនសូវគោរពគ្រូនិងមិនសូវស្តាប់បង្គាប់គ្រូទៀតដែរ។ ការស្រុតចុះសីលធម៌សង្គមជារឿងមួយ ប៉ុន្តែ ជីវភាពខ្សត់ខ្សោយរបស់គ្រូគឺជាចំណែកដែលធ្វើឲ្យពួកគេបាត់បង់តម្លៃនៅចំពោះមុខសិស្ស។
ពិតហើយថា គ្រូបង្រៀនមិនមែនសុទ្ធតែដូចគ្នាទាំងអស់នោះទេ។ ពិតជាមានគ្រូពូកែៗ និងនៅរក្សាបានភាពជាគំរូដ៏គួរឲ្យគោរព។ លោកគ្រូ អ្នកគ្រូមួយចំនួនអាចរកប្រាក់បានពីអាជីពរបស់ខ្លួន តាមរយៈការបង្រៀនក្រៅម៉ោងឬបង្រៀននៅសាលាឯកជន។ ប៉ុន្តែ គ្រូបង្រៀនជាច្រើន កំពុងជួបប្រទះបញ្ហាជីវភាពដោយសារតែប្រាក់បៀវត្សរ៍មិនអាចអនុញ្ញាតឲ្យពួកគេផ្គត់ផ្គង់ជីវភាពឲ្យសមរម្យបានទេ។
ដើម្បីបង្គ្រប់ជីវភាព លោកគ្រូ អ្នកគ្រូជាច្រើនបានឆ្លៀតពេលរកប្រភពចំណូលបន្ថែមបើទោះបីជាពួកគេដឹងថា របរខ្លះប៉ះពាល់ដល់សេចក្តីថ្លៃថ្នូរបស់ខ្លួនក៏ដោយ។ លោកគ្រូ អ្នកគ្រូ ខ្លះទៀតឆ្លៀតរត់ម៉ូតូឌុប ឬប្រកបរបរកំប៉ិកកំប៉ុកតាមលទ្ធភាពដែលអាចធ្វើទៅបាន ដើម្បីដោះស្រាយជីវភាពប្រចាំថ្ងៃ។ បើទោះបីជារស់ក្នុងស្ថានភាពលំបាកលំបិនយ៉ាងណាក៏ដោយ ក៏លោកគ្រូអ្នកគ្រូនៅតែតស៊ូ អត់ធ្មត់ដើម្បីបំពេញការងាររបស់ខ្លួនដោយឥតរួញរា។ ជាលទ្ធផល សិស្ស និងនិស្សិត រាប់សែននាក់បានបញ្ចប់ការសិក្សាជារៀងរាល់ឆ្នាំ។
ជាការពិតណាស់ បច្ចុប្បន្ននេះ គុណភាពនៃធនធានមនុស្សគឺជាបញ្ហាស្លាប់រស់សម្រាប់ប្រទេសនីមួយ។ ដោយឡែក កម្ពុជាដែលនៅដាច់យ៉ាងឆ្ងាយពីគេឯងដោយសារតែរបបខ្មែរក្រហមរឹតតែត្រូវការធនធានមនុស្សជាចាំបាច់លើសពីអ្វីទាំងអស់។ នៅក្នុងបរិបទនេះ ការលើកស្ទួយវិស័យអប់រំគឺជាអាទិភាពចម្បងជាងគេបំផុត។
ដើម្បីធ្វើកិច្ចការនេះ គេត្រូវផ្តើមពីការលើកតម្លៃគ្រូបង្រៀនជាចាំបាច់។ ពិតហើយថា ស្ថានភាពសេដ្ឋកិច្ចប្រទេសជាតិមិនអនុញ្ញាតឲ្យរដ្ឋដំឡើងប្រាក់ខែគ្រូបង្រៀនឲ្យបានសមរម្យ ប៉ុន្តែ ហេតុអ្វីក៏មន្ត្រីរដ្ឋាភិបាលជាច្រើនមានជីវភាពខុសស្រឡះពីគ្រូបង្រៀន? នេះជាសំណួរដែលសបញ្ជាក់ថារដ្ឋាភិបាលអាចបង្កើនជីវភាពគ្រូបានល្អប្រសើរជាងនេះប្រសិនបើការគ្រប់គ្រងចំណូលថវិកាជាតិបានល្អ។
សរុបមកវិញ ការលើកស្ទួយវិស័យអប់រំគឺជាកិច្ចការសំខាន់មិនអាចខ្វះបានសម្រាប់ប្រទេសកម្ពុជា។ ដើម្បីរៀបចំថ្នាលបណ្តុះធនធានមនុស្សឲ្យបានល្អ ការលុបបំបាត់អំពើពុករលួយនិងការលើកស្ទួយជីវភាពគ្រូគឺជាកិច្ចការសំខាន់ពីរជាអាទិភាពមុននឹងនិយាយពីកំណែទម្រង់ផ្សេងទៀតពីព្រោះសូមកុំភ្លេចថា ប្រសិនបើគ្រូរវល់គិតគូរតែជីវភាពរបស់ខ្លួនធំជាងកិច្ចការបង្រៀន និងប្រសិនបើការសូកប៉ាន់ដើម្បីទទួលបានសញ្ញាបត្រនៅតែមានប្រសិទ្ធភាព គេប្រាកដជាមិនអាចនិយាយពីគុណភាពនៃវិស័យអប់រំបានឡើយ៕
ខ្មែរ៖ មោទនភាពនិងស្នេហាជាតិតែបបូរមាត់!
កែប្រែ- ទឹកចិត្តស្នេហាជាតិ និងមានមោទនភាពចំពោះជាតិសាសន៍ខ្លួន គឺជារឿងសាមញ្ញធម្មតាណាស់សម្រាប់ប្រជាជាតិទាំងអស់ ទូទាំងសកលលោក។ ខ្មែរក៏ដូចគ្នា។ ប្រជាជនខ្មែរ ជាពិសេសក្នុងសម័យបច្ចុប្បន្ន មានមោទនភាពយ៉ាងខ្លាំងដែលបានកើតមកជាកូនខ្មែរ។ មានមោទនភាព ព្រោះខ្មែរជាពូជអ្នកសាងអង្គរ និងជាជាតិសាសន៍ដែលធ្លាប់មានអារ្យធម៌ដ៏ខ្ពង់ខ្ពស់មួយនៅអាស៊ី។
ប្រជាជាតិខ្មែរ និយមនិយាយពីភាពរុងរឿងនៃសម័យអង្គរ ប្រាប់ជាតិសាសន៍ដទៃ។ ប៉ុន្តែគេភ្លេចលើកឡើងពីសង្គ្រាមបង្ហូរឈាមរវាងខ្មែរនឹងខ្មែរ ដែលធ្វើឲ្យអាណាចក្រអង្គររួមតូចដូចសព្វថ្ងៃ។ ប្រាសាទព្រះវិហារ ដែលជាមោទនភាពជាតិ និងដែលប្រទេសដទៃចិញ្ចឹមចិត្តចង់បាន ត្រូវបានលើកឡើងជាប្រចាំ។ ប៉ុន្តែមានកូនខ្មែរតិចតួចណាស់ដែលអាចរៀបរាប់ពីប្រវត្តិនៃការកកើត និងភាពវិសេសវិសាលនៃប្រាសាទដ៏ស្កឹមស្កៃនេះបាន។
ប្រាក់រៀល រូបិយវត្ថុជាតិ គឺមោទនភាពជាតិដែរ! ប៉ុន្តែនៅកម្ពុជា ប្រជាជនខ្មែរដែលស្នេហាជាតិ បែរជានិយមចាយរូបិយប័ណ្ណបរទេស។ និយាយពីទំនៀមទម្លាប់វប្បធម៌និងសិល្បៈវិញ អ្វីៗទាំងអស់ដែលល្អ គឺជារបស់ខ្មែរផ្ដាច់មុខ។ សិល្បៈ វប្បធម៌ និងអរិយធម៌ណា ដែលមានសណ្ឋានដូចឬស្រដៀងនឹងខ្មែរ គឺសុទ្ធសឹងតែជាការលួចចម្លងពីខ្មែរទាំងអស់។
នេះគឺជាជំងឺ ដែលកើតឡើងនៅពេលដែលខ្មែរមិនបានចោទសួរ ឬស្វែងយល់ឲ្យបានជ្រៅពីឫសគល់នៃជាតិសាសន៍របស់ខ្លួនឯង។ តើខ្មែរមានដើមកំណើតពីណា? តើខ្មែរទទួលរងឥទ្ធិពលពីប្រទេសណា? តើប្រទេសដទៃពិតជាលួចចម្លងសិល្បៈ វប្បធម៌ខ្មែរ ឬថាពួកគេទាំងនោះ ទទួលរងឥទ្ធិពលពីប្រទេសផ្សេងដូចខ្មែរដែរ?
ប្រជាជាតិខ្មែរ ស្រឡាញ់ជាតិ និងមានមោទនភាពជាតិខ្ពស់។ គេបាននិពន្ធបទចម្រៀង និងសរសេរពាក្យពេចន៍ឃោសនាស្រាបៀរជាច្រើន ដើម្បីផ្សារភ្ជាប់នឹងឧត្តមគតិនេះ។ ប៉ុន្តែក្រៅពីសម្ដីអស់ទាំងនេះ មនុស្សខ្មែរហាក់ដូចជាមិនបានសម្ដែងកាយវិការណាមួយ ដើម្បីឆ្លុះបញ្ចាំងឲ្យបានពិតប្រាកដអំពីទឹកចិត្តនៃមនោសញ្ចេតនាស្នេហាជាតិរបស់ខ្លួនឡើយ។
គេថា គេមានមោទនភាពដែលបានកើតជាខ្មែរ។ គេថា គេស្នេហាជាតិ! ប៉ុន្តែភាសានិងអក្សរខ្មែរ ហាក់ដូចជាត្រូវពលរដ្ឋខ្មែរមើលរំលង ទៅហើយ។ យុវជនមួយចំនួន មិនសូវប្រើប្រាស់និងឲ្យតម្លៃអក្សរនិងភាសាខ្មែរនោះទេ។ ពួកគេនិយមចូលចិត្តយកអក្សរនិងភាសាបរទេសមក ប្រើប្រាស់ប្រចាំថ្ងៃទៅវិញ។ នេះគឺជាគ្រោះថ្នាក់មួយដ៏ធំធេង ដែលអាចសម្លាប់អត្តសញ្ញាណជាតិខ្មែរបាន។
គេថា គេមានមោទនភាពដែលបានកើតជាខ្មែរ។ គេថា គេស្នេហាជាតិ! ប៉ុន្តែទម្រង់សិល្បៈបុរាណរបស់ខ្មែរ មិនត្រូវបានគាំទ្រ និងលើកតម្កើងដូចសិល្បៈបរទេសដែលហូរចូលមកក្នុងប្រទេសខ្មែរឡើយ។ សិល្បករខ្មែរដែលស្រឡាញ់និងត្រដរថែរក្សាទម្រង់សិល្បៈបុរាណរបស់ខ្មែរ ត្រូវបង្ខំចិត្តរស់ក្នុងជីវភាពយ៉ាងលំបាក។
គេថា គេមានមោទនភាពដែលបានកើតជាខ្មែរ។ គេស្រឡាញ់ខ្មែរ និងចង់ឃើញខ្មែរមានសន្តិភាព។ ប៉ុន្តែខ្មែរនៅតែបន្តឈ្លោះគ្នាដណ្ដើមអំណាច ជាជាងចាប់ដៃគ្នាធ្វើការដើម្បីផលប្រយោជន៍ជាតិ។
ទាំងនេះជាអ្វីដែលគេហៅថា ស្នេហានិងមោទនភាពជាតិ។ ជាការពិត វាជាមោទនភាពជាតិ ជាស្នេហាជាតិ ដែលមានត្រឹមតែបបូរមាត់ ខ្វះការអនុវត្តជាក់ស្ដែង! វាជាស្នេហានិងមោទនភាពក្លែងក្លាយ ដែលមិនត្រឹមតែមិនជួយឲ្យជាតិរីកចម្រើនទេ វាថែមទាំងអាចបំផ្លាញជាតិឲ្យវិនាសហិនហោចថែមទៀតផង។
ជាតិសាសន៍ណាក៏ដូចជាតិសាសន៍ណាដែរ ប្រទេសមួយអាចរីកចម្រើននិងអភិវឌ្ឍយ៉ាងពិតប្រាកដបាន លុះត្រាតែមានការរួមចំណែកចូលរួមពីសំណាក់ប្រជាពលរដ្ឋទូទៅ។ វាពុំមែនកើតឡើងដោយការបង្ខិតបង្ខំណាមួយទេ ប៉ុន្តែវាផុសចេញពីទឹកចិត្តស្រឡាញ់ និងចង់រួមចំណែកក្នុងការថែរក្សានិងអភិវឌ្ឍប្រទេសជាតិ។ ស្នេហាជាតិ មោទនភាពជាតិ មិនមែនស្ថិតនៅលើបបូរមាត់នោះទេ។ វាគឺជាការរួមចំណែករបស់ពលរដ្ឋម្នាក់ៗ ដែលផ្ដល់ប្រយោជន៍ចំពោះសង្គមជាតិ តាមលទ្ធភាពដែលអាចធ្វើទៅបាន៕
យុវជនគួរកុំបណ្ដោយឲ្យខ្លួនឯងក្លាយជាឧបករណ៍បម្រើនយោបាយ!
កែប្រែ-ចាប់តាំងពីការបោះឆ្នោតជាតិចុងក្រោយនៅឆ្នាំ២០១៣ សន្ទុះយុវជនដែលចូលរួមនៅក្នុងឆាកនយោបាយមានចំនួនកើនឡើងគួរឲ្យកត់សម្គាល់។ ការចូលរួមរបស់យុវជននៅក្នុងវិស័យនយោបាយនេះ គឺជាកត្តាដ៏សំខាន់និងចាំបាច់ ក្នុងការរួមចំណែកអភិវឌ្ឍប្រទេសជាតិ។ ប៉ុន្តែយ៉ាងណាក៏ដោយ នៅក្នុងការចូលប្រឡូកក្នុងវិស័យនយោបាយ អ្នកជំនាញបានស្នើឲ្យយុវជនធ្វើការសម្រេចចិត្តដោយប្រយ័ត្នប្រយែង ធ្វើយ៉ាងណាកុំបណ្ដោយឲ្យខ្លួនឯង ក្លាយទៅជាឧបករណ៍បម្រើនយោបាយឲ្យសោះ!
ក្នុងចំណោមប្រជាជនសរុបនៅកម្ពុជាប្រមាណ១៥លាននាក់ មានជិត៧០ភាគរយដែលមានអាយុក្រោម៣០ឆ្នាំ។ ដោយឡែក នៅក្នុងការបោះឆ្នោតជាតិអាណត្តិទី៥ យុវជនដែលមានអាយុពី១៨ឆ្នាំដល់៣០ឆ្នាំ មានចំនួនជាង៥២ភាគរយនៃចំនួនអ្នកចុះឈ្មោះបោះឆ្នោតទាំងអស់ប្រមាណ៩លាន៦សែននាក់។
ចាប់តាំងពីការបោះឆ្នោតតំណាងរាស្ត្រចុងក្រោយរហូតមក ការចូលរួមរបស់យុវជនខ្មែរនៅក្នុងឆាកនយោបាយមានលក្ខណៈសកម្មជាងពេលណាៗទាំងអស់។ យុវជនចាប់ផ្ដើមស្គាល់តម្លៃនៃសន្លឹកឆ្នោតរបស់ខ្លួន។ ពួកគេចូលរួមបោះឆ្នោត ចុះផ្លូវធ្វើបាតុកម្មតវ៉ា តាមដាននិងនាំគ្នាជជែកពីបញ្ហានយោបាយតាមប្រព័ន្ធផ្សព្វផ្សាយនានា។ និន្នាការនៃការចូលរួមរបស់យុវជននៅក្នុងវិស័យនយោបាយ ទំនងជាបន្តកើនឡើងទៀត ដោយសារតែការយល់ដឹងពីសិទ្ធិ ក៏ដូចជាស្ថានភាពអំណោយផលនៃបណ្ដាញផ្សព្វផ្សាយសង្គម Facebook។
ដោយសារតែយុវជនជាបុគ្គលមានសក្តានុពលខ្លាំងទាំងផ្នែកចំណេះដឹង ការចូលរួមក្នុងសកម្មភាពសង្គមនិងនយោបាយ ពួកគេបានក្លាយខ្លួនទៅជាផ្ទាំងស៊ីប ជាគោលដៅរបស់អ្នកនយោបាយ ក្នុងការស្វែងរកសំឡេងគាំទ្រ។ នៅក្នុងបរិបទបែបនេះ អ្នកជំនាញមួយចំនួនបានផ្ដល់យោបល់ឲ្យយុវជនសម្រេចចិត្តដោយប្រុងប្រយ័ត្ន ធ្វើយ៉ាងណាកុំបណ្ដោយឲ្យខ្លួនឯង ក្លាយទៅជាឧបករណ៍បម្រើនយោបាយឲ្យសោះ។
សម្រាប់អ្នកជំនាញ យុវជនគួរតែចូលប្រឡូកក្នុងវិស័យនយោបាយដោយ ឃ្លាំមើលការអនុវត្តនយោបាយក្រោយការបោះឆ្នោត ថាការសន្យារបស់គណបក្សនយោបាយទាំងនោះ ត្រូវបានបំពេញក្នុងកម្រិតណា? ហើយប្រសិនបើគណបក្សនយោបាយមិនបានបំពេញតាមអ្វីដែលបានសន្យាទេ នោះយុវជនអាចពិចារណាឡើងវិញនៅពេលបោះឆ្នោតលើកក្រោយទៀត។ យុវជនគួរតែជជែកដេញដោលគ្នាអំពីគោលនយោបាយរបស់គណបក្សនយោបាយ ដែលពាក់ព័ន្ធនឹងបញ្ហាជាតិសំខាន់ៗ ដើម្បីអាចសម្រេចចិត្តបានថា តើត្រូវជ្រើសរើសគណបក្សមួយណាឲ្យឡើងកាន់អំណាច។
ការសម្រេចចិត្តរបស់យុវជន ដើម្បីគាំទ្រ ចូលរួម ឬបម្រើគណបក្សនយោបាយណាមួយ គឺជារឿងសំខាន់បំផុត។ យុវជន គួរពិចារណាទៅលើគោលនយោបាយនិងការអនុវត្តរបស់គណបក្ស ជាជាងជឿជាក់យ៉ាងផ្កាប់មុខទៅលើគណបក្សណាមួយ។ ការជឿជាក់ផ្កាប់មុខដោយឥតពិចារណាចំពោះគណបក្សណាមួយ អាចធ្វើឲ្យយុវជនធ្លាក់ខ្លួនទៅជាឧបករណ៍នយោបាយ ដែលងាយស្រួលអនុញ្ញាតឲ្យគណបក្សនោះ បង្វិល ពង្វក់ និងបញ្ជាតាមអំពើចិត្ត។
វាជារឿងល្អ ប្រសិនបើគណបក្សដែលយុវជនជឿជាក់នោះ គិតគូរពីផលប្រយោជន៍ប្រទេសជាតិ ហើយពង្វក់ឲ្យយុវជនងប់ងល់ក្នុងការងារបម្រើប្រទេសជាតិ។ ផ្ទុយទៅវិញ ប្រសិនបើយុវជនធ្លាក់ខ្លួនជឿលើប្រជាភិថុតិរបស់អ្នកនយោបាយទុច្ចរិត នោះវិបត្តិសង្គមអាចនឹងកើតមានឡើងក៏ថាបាន។ ព្រោះសូមកុំភ្លេចថា យុវជន ជាជំពូកមនុស្សដែលមានសក្តានុពលខ្លាំង នៅក្នុងគ្រប់ការងារទាំងអស់ដែលពួកគេសម្រេចចិត្តចូលប្រឡូក។ កម្លាំងនិងថាមពលរបស់យុវជន ដែលបម្រើបក្សនយោបាយទុច្ចរិត មិនត្រឹមតែមិនបានរួមចំណែកអភិវឌ្ឍប្រទេសជាតិទេ វាថែមទាំងរុញឲ្យប្រទេសធ្លាក់ចូលទៅក្នុងភាពវឹកវរទៀតផង។
សរុបមកវិញ យុវជនត្រូវពិនិត្យពិចារណាឲ្យបានម៉ត់ចត់ មុនពេលសម្រេចចិត្តគាំទ្រ ចូលរួម ឬបម្រើគណបក្សនយោបាយណាមួយ។ ការសម្រេចចិត្តគួរធ្វើឡើងដោយផ្អែកទៅលើគោលនយោបាយនិងការអនុវត្តរបស់គណបក្សនោះផ្ទាល់ ចៀសវាងសម្រេចចិត្តផ្អែកតាមអារម្មណ៍ ឬការជឿជាក់ទៅលើការឃោសនាប្រជាភិថុតិ។ យុវជនគឺជាសសរទ្រូងនៃប្រទេសជាតិ ជាទំពាំងស្នងឫស្សី និងជាកម្លាំងចលករដ៏សំខាន់ក្នុងការចូលរួមសម្រេចជោគវាសនារបស់ប្រទេសជាតិ។ ការសម្រេចចិត្តត្រឹមត្រូវ នឹងនាំឲ្យជាតិរុងរឿង។ ខណៈការសម្រេចចិត្តខុសរបស់យុវជន អាចធ្វើឲ្យប្រទេសជាតិធ្លាក់ទៅក្នុងគ្រោះមហន្តរាយ។ ទន្ទឹមនឹងការចូលរួមក្នុងវិស័យនយោបាយ យុវជនខ្លួនឯងត្រូវព្យាយាមពង្រឹងនិងពង្រីកសមត្ថភាពរបស់ខ្លួនបន្ថែមទៀត ដើម្បីរួមចំណែកកសាងជាតិឲ្យមានលូតលាស់ទៅមុខប្រកបដោយវឌ្ឍនភាព៕
បដិវត្តបារាំងឆ្នាំ ១៧៨៩
កែប្រែនៅឆ្នាំ១៧៨៩ បារាំង ដែលជាមហាអំណាចមួយនៅអឺរ៉ុប ត្រូវប្រឈមមុខនឹងហេតុការណ៍ដ៏ធំមួយ ដែលនឹងនាំមកនូវការផ្លាស់ប្តូរក្នុងប្រវត្តិសាស្រ្តបារាំងនិងអឺរ៉ុប នោះ គឺបដិវត្តន៍របស់ប្រជាជន ប្រឆាំងនឹងរបបរាជានិយម។
នៅក្នុងអំឡុងពេលនោះ បារាំងស្ថិតក្រោមការដឹកនាំរបស់ ព្រះបាទ ល្វីស ទី១៦ (Louis XVI) ដែលជាព្រះមហាក្សត្រគ្រងរាជ្យ ហើយកាន់អំណាច តាមបែបរាជានិយមផ្តាច់ការ។ របបរាជានិយមបារាំងពេលនោះ មានសភា ដែលចែកចេញជា ៣ផ្នែក គឺសភាតំណាងបុព្វជិតកាតូលិក (le clergé) សភាតំណាងអ្នកមានវណ្ណៈខ្ពង់ខ្ពស់ (la noblesse) និងសភាតំណាងប្រជាជនសាមញ្ញធម្មតា (tiers état) ដែលនេះជាការឆ្លុះបញ្ចាំងអំពីការបែងចែកវណ្ណៈ នៅក្នុងសង្គមបារាំង នាសម័យកាលនោះ។
នៅចុងសតវត្សរ៍ទី១៨ ដោយសារតែការចំណាយយ៉ាងច្រើនសន្ធឹកសន្ធាប់ នៅក្នុងសង្រ្គាម ដើម្បីជួយសហរដ្ឋអាមេរិកទាមទារឯករាជ្យពីអង់គ្លេសផង និងដោយសារតែការចាយវាយខ្ជះខ្ជាយរបស់ព្រះបាទល្វីសទី១៦ផង បារាំងត្រូវប្រឈមមុខនឹងបញ្ហាថវិកាដ៏ធ្ងន់ធ្ងរ រហូតស្ទើរតែត្រូវក្ស័យធន។
នៅចុងឆ្នាំ១៧៨៦ រដ្ឋាភិបាលបារាំងបានរៀបចំគម្រោងធ្វើកំណែទម្រង់ផ្នែកសារពើពន្ធ ដោយដំឡើងពន្ធ និងបង្កើតពន្ធថ្មីៗ ដើម្បីបង្កើនចំណូលរដ្ឋ។ ព្រះបាទល្វីសទី១៦ ក៏បានកោះប្រជុំសភាទាំង៣ ដើម្បីអនុម័តគម្រោងដំឡើងពន្ធនេះ។
កិច្ចប្រជុំពេញអង្គនៃសភាទាំង៣ ដែលគេហៅថា “Les états-généraux” បានបើកធ្វើ នៅថ្ងៃទី៥ ខែឧសភា ឆ្នាំ១៧៨៩ នៅព្រះបរមរាជវាំង Versailles ជាយក្រុងប៉ារីស។ ក៏ប៉ុន្តែ នៅពេលបើកកិច្ចប្រជុំ បញ្ហាដ៏ចម្រូងចម្រាសមួយបានកើតឡើង រវាងសភាទាំង៣។ សភាតំណាងប្រជាជនធម្មតាបានទាមទារឲ្យធ្វើការកែប្រែប្រព័ន្ធបោះឆ្នោតជាមុន មុននឹងឈានទៅធ្វើការប្រជុំអនុម័តកំណែទម្រង់ស្នើឡើងដោយរដ្ឋាភិបាល។
តាមទម្លាប់ គិតមកទល់នឹងពេលនោះ សភានីមួយៗត្រូវធ្វើការបោះឆ្នោតដាច់ៗពីគ្នាជាមុន ទើបធ្វើការអនុម័ត នៅក្នុងកិច្ចប្រជុំពេញអង្គ (états généraux) ជាក្រោយ។ នៅក្នុងកិច្ចប្រជុំពេញអង្គនៃសភាទាំង៣នេះ សភានីមួយៗមានមួយសំឡេងស្មើៗគ្នា ដែលមានន័យថា សភាតំណាងប្រជាជនធម្មតា ដែលតំណាងប្រជាជនរហូតដល់ទៅប្រមាណជា ៩៨% នៅទូទាំងប្រទេស អាចនឹងក្លាយជាសំឡេងភាគតិច ប្រសិនបើសភាពីរផ្សេងទៀតរួបរួមគ្នា។
ដោយមើលឃើញថា របៀបបោះឆ្នោតបែបនេះមិនឆ្លុះបញ្ចាំងពីឆន្ទៈរាស្រ្តទូទៅ សមាជិកសភាតំណាងប្រជាជនក៏បានទាមទារឲ្យធ្វើការកែប្រែប្រព័ន្ធបោះឆ្នោត ពីការបោះឆ្នោតតាមសភា ទៅជាការបោះឆ្នោតដោយរាប់តាមចំនួនសមាជិកវិញ ពោលគឺ សមាជិកនីមួយៗត្រូវមានមួយសំឡេងស្មើៗគ្នា។ ក៏ប៉ុន្តែ សំណើនេះត្រូវបានច្រានចោលដោយសភាតំណាងវិហារកាតូលិក និងសភាតំណាងអ្នកមានវណ្ណៈខ្ពង់ខ្ពស់។
ភាពចម្រូងចម្រាសជុំវិញនីតិវិធីក្នុងការបោះឆ្នោតនេះបានធ្វើឲ្យកិច្ចប្រជុំពេញអង្គនៃសភាទាំង៣ត្រូវជាប់គាំង។ ជាងមួយខែក្រោយមក នៅថ្ងៃទី១៧ ខែមិថុនា ឆ្នាំ១៧៨៩ សភាតំណាងប្រជាជន (tiers état) ដោយមានការចូលរួមពីសំណាក់សមាជិកមួយចំនួននៃសភាពីរផ្សេងទៀត ក៏បានប្រកាសបង្កើតជា “រដ្ឋសភា” (Assemblée nationale) ដែលជាសភាតំណាងប្រជាជនទូទាំងប្រទេស។
ព្រះមហាក្សត្រល្វីសទី១៦ បានព្យាយាមរារាំងមិនឲ្យរដ្ឋសភាថ្មីនេះជួបប្រជុំគ្នា ដោយបានបិទសាលប្រជុំនៅក្នុងព្រះបរមរាជវាំង ក៏ប៉ុន្តែ សមាជិករដ្ឋសភាបានទៅជួបប្រជុំគ្នានៅទីលានវាយកូនបាល់។ ព្រះមហាក្សត្របិទទីលានវាយកូនបាល់ រដ្ឋសភាក៏នាំគ្នាទៅប្រជុំ នៅក្នុងវិហារកាតូលិក។ ព្រះមហាក្សត្រក៏បានប្រមូលកម្លាំងទ័ព ដើម្បីត្រៀមបំបែកកិច្ចប្រជុំរបស់រដ្ឋសភា ក៏ប៉ុន្តែ បានប្តូរព្រះទ័យឈប់ប្រើកម្លាំងទ័ពវិញ ក្រោយពីឃើញមានសមាជិកសភាតំណាងវិហារកាតូលិកកាន់តែច្រើន ចូលរួមក្នុងរដ្ឋសភាថ្មីនេះ។
នៅទីបំផុត ដោយមិនអាចរារាំងកិច្ចប្រជុំរបស់រដ្ឋសភាថ្មីនេះបាន ព្រះបាទល្វីសទី១៦ ក៏បានចេញបញ្ជាឲ្យសភាតំណាងវិហារកាតូលិក និងសភាតំណាងអ្នកមានវណ្ណៈខ្ពង់ខ្ពស់ចូលរួមប្រជុំក្នុងរដ្ឋសភាថ្មី ដើម្បីតាក់តែងរដ្ឋធម្មនុញ្ញថ្មី។ នៅថ្ងៃទី៩ ខែកក្កដា រដ្ឋសភាថ្មីនេះក៏បានប្រកាសខ្លួនទៅជាសភាធម្មនុញ្ញ ហើយចាប់ផ្តើមជជែកអំពីការបង្កើតរបបនយោបាយថ្មីមួយ គឺរបបរាជានិយមអាស្រ័យរដ្ឋធម្មនុញ្ញ។
ព្រះបាទ ល្វីស ទី១៦ (Louis XVI) ព្រះមហាក្សត្រនៃរបបរាជានិយមបារាំង ដែលត្រូវចលនាបដិវត្តន៍ប្រជាជនផ្តួលរំលំ និងកាត់ក្បាលជាសាធារណៈ
នៅក្នុងពេលដែលសភាធម្មនុញ្ញកំពុងតែប្រជុំតាក់តែងរដ្ឋធម្មនុញ្ញថ្មី មានហេតុការណ៍មួយចំនួនបានកើតឡើង ដែលជាដើមហេតុជំរុញឲ្យស្ថានការណ៍កាន់តែធ្លាក់ដុនដាប រហូតបង្កើតទៅជាចលនាបដិវត្តន៍ប្រជាជន។
ទាហានប្រមាណជា ២ម៉ឺននាក់ ត្រូវបានព្រះបាទល្វីសទី១៦ចល័តចូលមកក្នុងក្រុងប៉ារីស ដែលជាហេតុធ្វើឲ្យបណ្តាជនមានការសង្ស័យខ្លាចព្រះអង្គប្រើកម្លាំងទ័ពបង្រ្កាបចលនាប្រឆាំងនៅរដ្ឋសភា។
ម្យ៉ាងទៀត នៅថ្ងៃទី១១ ខែកក្កដា ព្រះមហាក្សត្របានដកតំណែងរដ្ឋមន្រ្តីមួយចំនួន ដែលព្រះអង្គយល់ថា មានគំនិតគាំទ្របដិវត្តន៍។ ក្នុងចំណោមរដ្ឋមន្រ្តីដែលត្រូវដកតំណែងនោះ មានរដ្ឋមន្រ្តីក្រសួងហិរញ្ញវត្ថុ ដែលប្រជាជនបារាំងស្រឡាញ់ចូលចិត្ត។ ដឹងពីដំណឹងនេះ បណ្តាជននៅក្នុងក្រុងប៉ារីសក៏បាននាំគ្នាងើបឡើងបះបោរប្រឆាំងនឹងព្រះបាទល្វីសទី១៦។ ចលនាបដិវត្តន៍ ដែលកើតឡើងនៅក្នុងរដ្ឋសភា ក៏បានរាលដាលទៅជាចលនាបដិវត្តន៍ប្រជាជន។
នៅថ្ងៃទី១៤ ខែកក្កដា ឆ្នាំ១៧៨៩ ចលនាបដិវត្តន៍ប្រជាជនបាននាំគ្នាវាយលុកទៅលើគុកមួយ ក្នុងក្រុងប៉ារីស គឺគុកឈ្មោះ Bastille ដែលក្រុមបដិវត្តន៍ចាត់ទុកថាជានិមិត្តរូបនៃអំណាចផ្តាច់ការរបស់ស្តេច។ គុក Bastille ត្រូវបានចលនាបដិវត្តន៍វាយដណ្តើមយកបាន ហើយថ្ងៃទី១៤ កក្កដា ត្រូវបានបារាំងចាត់ទុកជាថ្ងៃបុណ្យឯករាជ្យ រហូតមកទល់នឹងពេលបច្ចុប្បន្ននេះ។
ប្រឈមមុខនឹងចលនាបដិវត្តន៍របស់ប្រជារាស្រ្ត ព្រះបាទល្វីសទី១៦ ក៏បានសុខចិត្តដកកម្លាំងទ័ពចេញពីប៉ារីស ហើយតែងតាំងរដ្ឋមន្រ្តីក្រសួងហិរញ្ញវត្ថុដ៏មានប្រជាប្រិយភាពឲ្យមកកាន់តំណែងវិញ។
នៅថ្ងៃទី២៦ ខែសីហា ឆ្នាំ១៧៨៩ សភាធម្មនុញ្ញបារាំងបានអនុម័តសេចក្តីថ្លែងការណ៍ ស្តីពីសិទ្ធិមនុស្ស និងសិទ្ធិពលរដ្ឋ ដែលមានចែងជាអាទិ៍ អំពីការមានសិទ្ធិស្មើគ្នារវាងប្រជាពលរដ្ឋ និងការលុបចោលនូវវណ្ណៈសក្តិភូមិពីសម័យបុរាណ។
របបរាជានិយមផ្តាច់ការត្រូវបិទបញ្ចប់ ជំនួសមកវិញដោយរបបរាជានិយមអាស្រ័យរដ្ឋធម្មនុញ្ញ។ ព្រះបាទល្វីសទី១៦ នៅតែកាន់អំណាចនីតិប្រតិបត្តិ ក៏ប៉ុន្តែ អំណាចរបស់ព្រះអង្គត្រូវកាត់បន្ថយ ដោយបង្វែរទៅឲ្យរដ្ឋសភា ដែលជាសភាតែមួយ តំណាងប្រជាជនទូទៅ ហើយលែងមានការបែងចែកទៅតាមវណ្ណៈដូចពីមុន។
អ្នកខ្លះគិតថា នេះគឺជាការបិទបញ្ចប់នៃបដិវត្តន៍ ក៏ប៉ុន្តែ នៅទីបំផុតទៅ វាគ្រាន់តែជាការចាប់ផ្តើមប៉ុណ្ណោះ។ នៅក្នុងរយៈពេលប៉ុន្មានឆ្នាំខាងមុខ របបរាជានិយមអាស្រ័យធម្មនុញ្ញ ដែលទើបនឹងបង្កើតថ្មីត្រូវប្រឈមមុខនឹងអស្ថិរភាពឥតឈប់ឈរ។ ចលនាបដិវត្តន៍របស់ប្រជាជនបារាំងក៏បានកើតឡើងសាជាថ្មី។ ចលនាបដិវត្តន៍នេះមានសន្ទុះកាន់តែខ្លាំង រហូតឈានទៅរំលាយរបបរាជានិយមចោលទាំងស្រុង។ របបសាធារណរដ្ឋបារាំងត្រូវបានបង្កើតឡើង ហើយព្រះបាទល្វីសទី១៦ ដែលជាអតីតព្រះមហាក្សត្រ ត្រូវបានតុលាការបដិវត្តន៍កាត់ទោសប្រហារជីវិត ដោយកាត់ក្បាលជាសាធារណៈ៕
តើអាមេរិកដែលជារដ្ឌអធិបតេយ្យមួយអាចក្ស័យធនយ៉ាងដូចម្តេច
កែប្រែផ្ងៃច័ន្ទទី ១៤ខែតុលាឆ្នាំ២០១៣ រដ្ឌាភិបាលសហព័ន្ធអាេមរិកនៅតែបន្តរបិទទ្វាមួយផ្នែក ដោយសារតែវិបត្តិថវិការ។ក្នុងពេលជាមួយគ្នាពេលកំណត់ដែលសភាអាមេរិកត្រូវប្រឈមនឹងការក្ស័យធន ក៏កាន់តែខិតជិតចូលមកដល់។លោកអូបាម៉ា និងសមាជិកសភាមកពីគណបក្សសាធារណរដ្ឌមានពេលតែ៤ផ្ងៃទេៀតប៉ុណេ្ណាះេដីម្បីចរចាគ្នាលើការអនុម័តច្បាប់ឲ្យរដ្ឌាភិបាលអាចខ្ចីលុយមកបង្គ្រប់ការចំណាយ និងចេៀសពីការ
ក្ស័យធន។ «សំណួរ» អាេមរិកដូចជាចម្លែកពីប្រទេសផ្សេងទេៀត ព្រេាះមុននឹងរដ្ឌាភិបាលខ្ចីលុយគេបាន ទាល់តែទៅសំុការអនុញ្ាតពីសភាជាមុន‽ តាមពិត រដ្ឌាភិបាលអាមេរិកអាចខ្ចីលុយគេបាន ដោយមិនចាំបាច់សំុការអនុញ្ញាតពីសភាទេ ក៏ប៉ុន្តែធ្វើម៉េចកំុឲ្យតែបំណុលសរុប កើនឡើងហួសពីកម្រិតអតិបរមាមួយដែលកំណត់ដោយច្បាប់«បំណុលដល់តំបូល»។ បពា្ហាាដែលចោទឡើងនៅពេលនេះ គឺថវិការអាមេរិកចេះតែមានឧនភាពជាប្រចាំ។មុខចំណាយមានច្រើន ចំណែកចំណូលមានតិចធ្វើឲ្យរដ្ឌាភិបាលត្រូវខ្ចីបំណុលគេច្រើនដេីម្បីមកបង្រ្គប់ចំណាយ។ បំណុលផ្មីចេះតែបន្តរខ្ចី ច្រើនឡើង ចំណែកឯបំណុលចាស់សងរំលោះមិនទាន់ ធ្វើឲ្យបំណុលចេះតែគរឡើងដល់កំតិតអតិបរមា ទើបរដ្ឌាភិបាលរបស់លោក អូបាម៉ាលែងអាចខ្ចីបំណុលគេបន្ដែមទៀត ហេីយត្រូវសំុឲ្យសភាអនុម័តច្បាប់ផ្មី ដំឡើង កម្រិតអតិបរមានៃបំណុល ទើបន្តខ្ចីបំណុលគេតទៅទៀត។ ″ សំណួរ” កន្លងមកតើសភាអាមេរិកធ្លាប់បានតម្លើងកម្រិតបំណុអតិបរមានេះប៉ុន្មានលើកមកហើយ‽
តាំងពីមានច្បាប់កំណត់អំពីកម្រិតបំណុលអតិបរមា កាលពីឆ្នាំ១៩១៧ សភាអាមេរិកធ្លាប់បានដំឡើងកម្រិតបំណុលអតិបរមាចំនួន ៧៧ លើករួចមកហើយ ដោយមិនសូវមានបពា្ហាចោទខ្លាំងប៉ុន្មានទេ។ ការដំឡើងកម្រិត
បំណុលអតិបរមាបានក្លាយជារឿងស្មុគស្មាញ ចាប់តាំងពីឆ្នាំ២០១០មក នៅពេលដៃលគណបក្សប្រជាធិបតេយ្យបាត់បង់សំលេងភាគច្រើននៅក្នុងរដ្ឌសភា។ដោយសារតែការអនុម័តច្បាប់ដំឡើងកម្រិតបំណុលអតិបរមា ត្រូវឲ្យមានសំឡេងគាំទ្រសភាទាំងពីរ ់ ៉ព្រឹទ្ធសភា និងរដ្ឌសភា ៉ គណបក្សសាធារណរដ្ឌតែងតែរារាំងមិនឲ្យអនុម័តច្បាប់នេះដេីម្បីដាក់សម្ពាធ ទាមទារឲ្យលោក អូបាម៉ាផ្លាស់ប្តូរនយោបាយ ជាពិេសសដេម្បីប្រឆាំងនឹងច្បាប់ ស្តីពីកំណែទម្រង់ប្រព័ន្ធធានារ៉ាប់រងសុខភាពរបស់លោក អូបាម៉ា។ «សំណួរ» នៅពេលនេះគេនាំគ្នាបារម្ភផា ប្រសិនបើសភាអាមេរិកមិនអនុម័តច្បាប់ តើអាមេរិកក្ស័យធនដូចម្តេច‽
ក្ស័យធនត្រង់ចំណុចនេះមិនមែនសំដៅលើការក្ស័យធនរហូតបិទទ្វារដូចជាករណីក្រុមហ៊ុនទ ឬសហគ្រាសទេ ប៉ុន្តែសំដៅទៅលើស្ដានភាពមួយដែលបំណុលត្រូវសងមានចំនួនច្រើនជាងលុយដែលមានសម្រាប់សងបំណុល
ត្រង់កន្លែងនេះចង់បពា្ជាក់ផា បំណុលត្រូវសងមិនមែនបំណុលដែលជំពាក់ទេ។ជួនកាលបំណុលដែលជំពាក់មានច្រើនដែរ ក៏ប៉ុន្តែមិនទាន់ដល់ពេលកំណត់ត្រូវសង។ក្នុងករណីក្ស័យធន បំណុលដែលជំពាក់គេហើយដល់ពេល កំណត់ត្រូវសង ប៉ុន្តែមិនមានលុយក្នុងដៃគ្រប់គ្រាន់ដើម្បីសងបំណុលទៅតាមពេលកំណត់។
ករណីក្ស័យធននេះធ្លាប់កើតមានកន្លងមកដូចជានៅ មុិចសុិក នៅឆ្នាំ១៩៨២ និងនៅ អាហ្យង់ទីនឆ្នាំ ២០០១។ ការក្ស័យធនរបស់រដ្ឌ ខុសពីការក្ស័យធនរបស់ក្រុមហ៊ុន ឬសហគ្រាស។ ក្រុមហ៊ុន សហគ្រាសដែលក្ស័យធន ម្ចាស់បំណុលអាចប្តឹងទៅតុលាការឲ្យលក់ឡាយឡុងទ្រព្យក្រុមហ៊ុន ដើម្បីសងបំណុល ហើយក្រុមហ៊ុន
ដែលក្ស័យធននេះអាចនឹងបិទទ្វារលែងតំណើរការទាំងស្រុង។
ចំពេាះរដ្ឌវិញ ដែលអធិបតេយ្យភាព គេមិនអាចទៅចាប់បង្ខំរដ្ឌមួយឲ្យសងបំណុលដូចជាក្រុមហ៊ុនឯកជណទេ(លើកលែងតែម្ចាស់បំណុលនោះជារដ្ឌមួយដែរ ហើមានកម្លាំងទ័ពខ្ាំាលាំង ដែលអាចប្រកាសសង្គ្រាម េដីម្បី
ទារបំណុល)។ ជាទូទៅក្នុងករណីរដ្ឌក្ស័យធន រដ្ឌច្រើនចរចាចាមួយម្ចាស់បំណុល ដើម្បីកាត់បន្ដយបំណុលមួយផ្នែក ឬពន្យាពេលសងបំណុល។ << សំណួរ>> ក្នុងករណីដែលភាពជាប់គាំងនៅសភាអាមេរិកអូសបន្លាយរហូតដល់មានការក្ស័យធនមែន តើវាអាចនឹងបង្កផលប៉ះពាល់អ្វីខ្លះ?
ប្រសិនបើអាមេរិកខកខានមិនបានសងបំណុលគេទៅតាមពេលកំណត់ទេ ទោះបីជាមិនសងទាំងអស់ ឬសងមិនទាន់ពេលក៏ដោយ បពា្ហាាដែលចោទឡើងគឺអត្រាការប្រាក់បំណុលរដ្ឌប្រាកដកើនឡើងខ្ពស់។ នេះជារឿង
ធម្មតា កាលណាខ្ចីលុយគេហើយមិនសងគ្រប់តាមកាលកំណត់ ពេលក្រោយចង់ខ្ចីគេទៀត គេប្រាកដជាមិនចង់ឲ្យខ្ចី ឬក៏ឲ្យខ្ចីដែរប៉ុន្តែទារការប្រាក់ខ្ពស់ ដើម្បីឲ្យសមនិងហានិភ័យនៃបំណុល។ អត្រាការប្រាក់ខ្ពស់គឺជា បន្ទុកធ្ងន់មួយ ដល់ហិរញ្ញាវត្ដុរបស់រដ្ឌ ហើយអាចនាំឲ្យអត្រាការប្រាក់នៅក្នុងទីផ្សាឥណទានឯកជនកើនឡើងខ្ពស់ដែរ ដែលជាបន្ទុកផ្ងន់សម្រាប់ក្រុមហ៊ុន ក៏ដូចជាប្រជាជនទូទៅ។ ទាំងអស់នេះវាអាចនឹងនាំទៅបង្កើត ជាវិបត្តិសេដ្ឌកិច្ចធ្ងន់ធ្ងរ។
ទីផ្សាមូលប័ត្រអាមេរិកជាទីផ្សារដែលមានទំហំនៃការជួញដូរធំ វិបត្តិនៅអាមេរិកនឹងធ្វើឲ្យមានការចលាចលនៅទីផ្សារមូលបត្រនៅទូទាំងពិភពលោក។ អ្នកសេដ្ផកិច្ច ក៏ដូចជាប្រមុខដឹកនាំស្ដាប័នហិរញ្ញវត្ដុសំខាន់ៗដូចជា មូលនិធិរូបិយវត្ដុអន្តរជាតិ(IMF) និងធនាគាពិភពលោក ជាដើម សុទ្ទតែព្រមានទុកជាមុនរួចហើយផា ប្រសិនបើអាមេរិកក្ស័យធនមែន ពិភពលោក
ទាំងមូលនឹងត្រូវធ្លាក់តៅក្នុងវិបត្តិសេដ្ឌកិច្ច ដែលធ្ងន់ផ្ងរជាងវិបត្តិកាលពីឆ្នាំ ២០០៨ទៅទៀត៕ រដ្ឌាភិបាលអាមេរិក អូបាម៉ា លែងខ្ចីលុយបានទេៀតហេីយ
គឺលោករដ្ឋមន្រ្តីក្រសួងសេដ្ឋកិច្ចផ្ទាល់ខ្លួន Jack Lew ដែលបានថ្លែងជាសាធារណៈទៅកាន់ក្រុមសមាជិកសភាដែលគណបក្សប្រឆំាង គឺគណបក្សសាធារណរដ្ឋមានសម្លេងភាគច្រើន។ « ខ្ញុំស្នើឲ្យសភាចាត់វិធានការជាបន្ទាន់ » នេះជាការថ្លែងរបស់លោក Jack Lew។ លោក Lew ដែលបាននិយាយសារចុះ សារឡើងថា ចាប់ពីថ្ងៃសៅរិ៍ ទី៨ កុម្ភៈទៅ អាមេរិកមិនអាចខ្ចីលុយគេបានទៀតឡើយ ព្រោះលទ្ធភាពខ្ចីប្រាក់បានឡើងដល់កម្រិតអតិបរមាហើយ។ យោងតាមលោក Lew អាមេរិកកំពុងរស់នៅជាមួយនឹងលទ្ធភាពអប្បបរិមា ដោយផ្អែកលើស្ថានភាពជាក់ស្តែង និងបន្ទាន់ និងថា អាមេរិកមានលុយសម្រាប់ចំណាយផ្សេងៗត្រឹមដំណាច់ខែកុម្ភៈនេះប៉ុណ្ណោះ។ ទន្ទឹមគ្នានេះ លោករដ្ឋមន្រ្តីក្រសួងពាណិជ្ជកម្មក៏មិនចង់ទម្លាក់កំហុសចំៗទៅលើក្រុមណាមួយទេ តែគ្រាន់តែបានបញ្ជាក់ដោយសាមញ្ញថា ការដំឡើងកម្រិតបរិមាណប្រាក់បំណុលវាជាបុព្វសិទ្ធិរបស់រដ្ឋសភា។
គួរជម្រាបជូនថា នៅសហរដ្ឋអាមេរិក សភាជាអ្នកកំណត់កម្រិតអតិបរមានៃបំណុលសាធារណៈ។ ប្រសិនបើបំណុលសាធារណៈនៅទាបជាងដែនកំណត់ រដ្ឋាភិបាលអាចខ្ចីលុយគេបន្ថែមដោយមិនចាំបាច់សុំការអនុញ្ញាតពីរដ្ឋសភាទេ។ តែសព្វថ្ងៃនេះ បំណុលសាធារណៈរបស់អាមេរិកបានកើនឡើងដល់កម្រិតអតិបរមាដែលរដ្ឋាភិបាលរបស់លោកអូបាម៉ាមិនអាចខ្ចីបំណុលគេបន្ថែមទៀតបានទៀតឡើយ វាលើកលែងតែសភាអនុម័តច្បាប់ថ្មីដើម្បីដំឡើងកម្រិតបរិមាណបំណុលអតិបរមានេះ។ អ្វីដែលបាន និងកំពុងបន្តចោទចំពោះលោកអូបាម៉ានៅត្រង់ថា គណបក្សរបស់លោកមិនមានសម្លេងភាគច្រើននៅក្នុងរដ្ឋសភាទេ។
ដូច្នេះ អ្នកដែលកំពុងមានសន្លឹកបៀរចុងក្រោយនៅក្នុងដៃ គឺគណបក្សសាធារណរដ្ឋដែលជាបក្សប្រឆំាង។ តែយ៉ាងណាក៏ដោយ ទោះបីជាបញ្ហាថវិកានៅអាមេរិកនៅមិនទាន់មានស្ថានភាពធ្ងន់ធ្ងរដូចពេលកន្លងមកក៏ដោយ ក៏អង្គការរូបិយវត្ថុអន្តរជាតិបានព្រមានក្រុមតំណាងរាស្រ្តទំាងពីរបក្សរួចជាស្រេចថា គេគួរតែមានគតិបណ្ឌិតបញ្ជៀសកុំឲ្យវិបត្តិច្រំដែលវិលត្រលប់ជាថ្មីម្តងទៀត៕ អាមេរិករួចផុតពីក្ស័យធនប្រផិតប្រផើយ
សម្រាប់ពលរដ្ឋអាមេរិកាំង និងជាពិសេសសម្រាប់បុគ្គលិកដែលរដ្ឋសហព័ន្ធបានផ្អាកការងារអស់ពីរសប្តាហ៍មកហើយ ដោយសារតែវិបត្តិជាប់គាំងថវិកា នះជាដំណឹងល្អមួយ។ ចាប់តាំងពីព្រឹកថ្ងៃព្រហស្បតិ៍នេះ ពួកគេអាចត្រលប់ចូលធ្វើការងារវិញ។ ហើយច្បាប់ថវិកាដែលសភាបោះឆ្នោតកាលពីយប់ថ្ងៃពុធម្សិលមិញ បានចែងពីការធានាបើកសងប្រាក់ខែ ក្នុងពេលពួកគេត្រូវបញ្ឈប់ពីការងារពីរសប្តាហ៍ កន្លងមក។
ដំណឹងល្អមួយទៀត សម្រាប់សេដ្ឋកិច្ចអាមេរិក គឺច្បាប់ថវិកា ដែកសភាអាមេរិកបោះឆ្នោតយ៉ាងប្រថុចញ៉ុច កាលពីយប់ថ្ងៃពុធ នឹងធ្វើឲ្យអាមេរិកជៀសផុតពីគ្រោះថា្នក់ក្ស័យធន។ ក៏ប៉ុន្តែ គេក៏មិនត្រូវអរពេកដែរ ព្រោះថា ច្បាប់នេះគ្រាន់តែបញ្ជៀសអាមេរិកឲ្យរួចផុតពីការក្ស័យធន ជាបណ្តោះអាសន្ន ប៉ុន្តែ មិនរហូតទេ។ ច្បាប់នេះបានសម្រេចផ្គត់ផ្គង់ថវិកាដល់សេវាសាធារណៈរបស់រដ្ឋាភិបាល រហូតត្រឹមថ្ងៃ ទី១៥ខែមករា ចំណែកក្នុងរឿងប្រាក់បំណុលវិញ ច្បាប់បើកផ្លូវឲ្យរដ្ឋាភិបាលអាចខ្ចីប្រាក់បំណុលបន្ថែម រហូតត្រឹមថ្ងៃទី ៧កុម្ភៈ។
វិបត្តិជាប់គាំងថវិកា និងគ្រោះថ្នាក់រដ្ឋអាមេរិកក្ស័យធន នឹងអាចកើតមានជាថ្មី នៅដើមឆ្នាំក្រោយ ប្រសិនបើសភាមកពីគណបក្សទាំងពីរមិនយល់ស្របគ្នា បោះឆ្នោតទេ។ នៅពេលនេះ គេបានបោះឆ្នោត ដើម្បីគ្រាន់តែអាចជៀសផុតពីវិបត្តិក្ស័យធន តែមួយគ្រា និងដើម្បីលើកទឹកចិត្តប្រជាជនអាមេរិកាំងឲ្យចូលរួមសប្បាយ នៅក្នុងពេលបុណ្យដាច់ឆ្នាំតែប៉ុណ្ណោះ។ ម្យ៉ាងទៀត ការចំណាយរបស់មេផ្ទះ ក្នុងពេលបុណ្យទាន សំខាន់ណាស់សម្រាប់កំណើនសេដ្ឋកិច្ចអាមេរិក។
មន្រ្តីបុគ្គលិករបស់រដ្ឋសហព័ន្ធតវ៉ានៅមុខកាពីតូល បន្ទាប់ពីពួកគេត្រូវបញ្ឈប់ពីការងារដោយសាររដ្ឋជួបវិបត្តិថវិកា REUTERS/Jonathan Ernst
អាមេរិកបានរួចផុតពីវិបត្តិក្ស័យធន ប៉ុន្តែ អាមេរិកបានខូចកេរ្តិ៍ឈ្មោះ វិបត្តិថវិកា លើលោក និងល្បែងរបស់អ្នកនយោបាយដែលយកសេដ្ឋកិច្ចអាមេរិកធ្វើជាចំណាប់ខ្មាំង បានធ្វើឲ្យគេចោទសួរទៅលើសមត្ថភាពដឹកនាំរបស់អាមេរិក ដែលជាមហាអំណាចសេដ្ឋកិច្ចទីមួយលើលោក។ អ្នកសេដ្ឋកិច្ចមួយចំនួនចោទសួររួចទៅហើយថា តើគេអាចជឿជាក់បានប៉ុណ្ណាលើសេដ្ឋកិច្ចរបស់អាមេរិក។
នេះមិនមែនជាលើកទីមួយទេ ដែលអាមេរិកខូចកេរ្តិ៍ឈ្មោះ ដោយសារតែអ្នកនយោបាយអាមេរិកចូលចិត្តយកវិបត្តិថវិកាមកលេង ធ្វើជាចំណាប់ខ្មាំង ដើម្បីចរចា តថ្លៃគ្នា សម្រាប់ប្រយោជន៍នយោបាយរបស់បក្ស។ កាលពីឆ្នាំ២០១១ ក្រុមសាធារណរដ្ឋនៅរដ្ឋសភាបានអូសត្រាំត្រែងវិបត្តិប្រាក់បំណុល រហូតនៅតែប៉ុន្មានម៉ោងមុន ពេល ដែលអាមេរិកត្រូវជួបគ្រោះថ្នាក់ក្ស័យធន ទើបពួកអ្នកធ្វើច្បាប់ បក្សសាធារណរដ្ឋ យល់ព្រមបោះឆ្នោតច្បាប់ ឲ្យរដ្ឋាភិបាលខ្ចីប្រាក់បំណុលបន្ថែម។ បើសិនរដ្ឋាភិបាលមិនអាចខ្ចីប្រាក់បំណុលបន្ថែម នោះអាមេរិក នឹងក្ស័យធនគ្មានលុយសងគេ និងគ្មានលុយសម្រាប់ចំណាយសាធារណៈ ដើម្បីជំរុញសេដ្ឋកិច្ច។ អាមេរិកដួល នោះសេដ្ឋកិច្ចពិភពលោកទាំងមូលដែលពឹងអាស្រ័យលើលុយដុល្លារ ក៏នឹងដួលដែឬ។
ដូច្នេះ នៅឆ្នាំនោះ វិបត្តិប្រាក់បំណុល បានធ្វើឲ្យអាមេរិកខាតបង់មិនតិចទេ។ ប្រជាជនបានបាក់ទឹកចិត្ត ខ្លាចសេដ្ឋកិច្ចមិនសូវស្រួល និងមិនឲ្យហ៊ានចំណាយ ដែលតាមពិតជាប្រភពនៃកំណើនសេដ្ឋកិច្ច។ លើសពីនោះ វិបត្តិលើកនោះបានធ្វើឲ្យអត្រាការប្រាក់បំណុលរបស់អាមេរិកបានកើនឡើងដែរ។ ជាធម្មតា ម្ចាស់បំណុល តែងតែដំឡើងការប្រាក់ហើយ បើសិនជាគេឃើញ កូនបំណុលមានស្ថានភាពសេដ្ឋកិច្ចផុយស្រួយ និងមិនសូវធានា។
សម្រាប់វិបត្តិលើកនេះ គេបានប៉ាន់ស្មានឃើញថា ទំហំខូចខាតនឹងអាចធ្ងន់ធ្ងរជាងមុន។ ទីភ្នាក់ងារវាយតម្លៃហានិភ័យ Standard and Poors បានបង្ហាញថា វិបត្តិជាប់គាំងថវិកាបានធ្វើឲ្យសេដ្ឋកិច្ចអាមេរិកខាតបង់ទឹកប្រាក់ប្រមាណ ២៤ពាន់លានដុល្លារ។ កំណើនសេដ្ឋកិច្ចរបស់អាមេរិកដែលត្រូវរំពឹងថា នឹងមានប្រមាណ៣ភាគរយ ក៏នឹងត្រូវធ្លាក់ចុះ០,៦ភាគរយ ដែរ នៅក្នុងត្រីមាសទីបួន ឆ្នាំនេះ។
សមាជិកព្រឹទ្ធសភាមកពីក្រុមTea Party របស់បក្សសាធារណរដ្ឋ លោកTed Cruz ដែលជាសរសរប្រឆាំងច្បាប់សុខភាពរបស់លោកអូបាម៉ា REUTERS/Jason Reed
ក្រុមសាធារណរដ្ឋចាញ់យ៉ាងអាម៉ាស់មុខ
ក្រុមសាធារណរដ្ឋ ជាប្រភពដែលនាំឲ្យមានវិបត្តិជាប់គាំងថវិកាផង និងវិបត្តិប្រាក់បំណុលផង។ ក្រុមសាធារណរដ្ឋ ដែលមាននិន្នាការអភិរក្សជ្រុលនិយម ឬក្រុមTea Party នៅរដ្ឋសភា បានតស៊ូ ក្រាញននៀល ប្រឆាំងឲ្យខាងតែបានរាល់នយោបាយរបស់រដ្ឋាភិបាល ជាពិសេសច្បាប់សុខភាពរបស់លោកអូបាម៉ា។
ប៉ុន្តែ នៅទីបំផុត ក្រុមនេះ បានយល់ព្រម ចុះចាញ់ ដោយធ្វើសម្បទាន បោះឆ្នោតច្បាប់ដែលព្រឹទ្ធសភាបានចងក្រង កាលពីយប់ថ្ងៃពុធ។ សម្រាប់រដ្ឋាភិបាល គ្មានអ្នកចាញ់ និងអ្នកឈ្នះទេ។ ប៉ុន្តែ អ្នកនយោបាយជាទូទៅបានវាយតម្លៃថា គឺ ក្រុមសាធារណរដ្ឋដែលចាញ់ អាម៉ាស់មុខ យ៉ាងច្បាស់ក្រឡែត លើកនេះ។ ក្រុមនេះ ដែលខ្ទាស់ជើង ជាងពីរសប្តាហ៍មកហើយ មិនឲ្យចេញច្បាប់ថវិកាសម្រាប់រដ្ឋាភិបាល មិនបានទទួលសម្បទានអ្វីពីលោកអូបាម៉ា ក្នុងរឿងច្បាប់សុខភាព។ លោកអូបាម៉ានៅតែអនុវត្តច្បាប់សុខភាពរបស់លោក ចំណែកក្រុមសាធារណរដ្ឋត្រូវបង្ខំចិត្តបោះឆ្នោត កាលពីយប់មិញ ដើម្បីអាចឲ្យអាមេរិកជៀសផុតពីវិបត្តិក្ស័យធន។ សម្រាប់ក្រុមប្រឆាំង ពួកគេមិនចាញ់ទាំងស្រុងទេ។ ទីមួយ គេបានទាមទារបានសម្រេច ឲ្យរដ្ឋាភិបាលកាត់បន្ថយការខ្ចីប្រាក់ឥណទាន។ ទីពីរទៀត ច្បាប់នេះនឹងសុពលភាពក្នុងរយៈពេលខ្លីតែប៉ុណ្ណោះ។ ពួកគេប្តេជ្ញាហើយថា នឹងប្រឆាំងជាថ្មី នៅ ដើមឆ្នាំក្រោយ នៅពេលដែលសភាចាប់ផ្តើមនិយាយពីច្បាប់ថវិកា ពោលគឺធ្វើយ៉ាងម៉េចឲ្យរដ្ឋាភិបាលលះបង់ចោលច្បាប់សុខភាព ដែលពួកគេចោទថា ជាប្រភពចំណាយច្រើនរបស់រដ្ឋ។
នៅមុនពេលរដ្ឋសភាបោះឆ្នោត កាលពីយប់ថ្ងៃពុធ លោកអូបាម៉ាបានអំពាវនាវដល់ក្រុមសាធារណរដ្ឋឲ្យឈប់លេងល្បែងថវិកា និងត្រូវធ្វើការដើម្បីឲ្យប្រជាជនអាមេរិកាំងមានជំនឿទុកចិត្តឡើងវិញ។ ច្បាប់ថវិកា ដែលសភាបោះឆ្នោតកាលពីយប់មិញ បានចែងផងដែរពីការបង្កើតគណៈកម្មការរួម ដើម្បីពិភាក្សាលើច្បាប់ប្រាក់បំណុលសម្រាប់រយៈពេលវែង។
បើទោះបីជាច្បាប់មានប្រសិទ្ធិភាព តែ ក្នុងមួយរយៈពេលខ្លីមួយ តែលោកអូបាម៉ា និងបក្សប្រជាធិបតេយ្យរបស់លោកបានឡើងកូដខ្លាំង។ ចំណែកប្រជាប្រិយភាពរបស់បក្សសាធារណដ្ឋវិញ បានធ្លាក់ចុះយ៉ាងខ្លាំងមិនធ្លាប់មានពីមុនមក។ តាមការស្ទង់មតិ ប្រជាប្រិយភាពរបស់បក្សប្រឆាំងបានធ្លាក់ចុះ មកនៅត្រឹម ២៤ភាគរយ។ ប្រជាជនអាមេរិកាំងកាន់តែច្រើន បានបន្ទោស ទម្លាក់កំហុសលើបក្សសាធារណរដ្ឋថា ជាអ្នកទទួលខុសត្រូវទៅលើវិបត្តិថវិកា ដែលវិះតែធ្វើឲ្យអាមេរិកក្ស័យធន។
ក្នុងផ្នែកនយោបាយ វិបត្តិប្រាក់បំណុលលើកនេះ មិនត្រឹមតែធ្វើឲ្យចោទសួរឡើងវិញ ពីលទ្ធិប្រជាធិបតេយ្យរបស់អាមេរិក តែប៉ុណ្ណោះទេ ប៉ុន្តែ គេកំពុងចាប់សង្ស័យផងដែរទៅលើជោគវាសនាអនាគតរបស់គណបក្សដ៏មានវ័យចំណាស់ គឺបក្សសាធារណរដ្ឋ៕
ភាពរុងរឿងសម័យអង្គរ
កែប្រែនៅក្នុងអំឡុងសតវត្សរ៍ទី៩ នៅក្នុងពេលដែលអឺរ៉ុបកំពុងឆ្លងកាត់នូវយុគខ្មៅងងឹត ក្រោយការដួលរលំនៃចក្រភពរ៉ូម ហើយចក្រភពអារ៉ាប់កំពុងស្គាល់ភាពរុងរឿង វាតទីកាន់កាប់ទឹកដីនៅប៉ែកខាងត្បូង និងខាងកើតនៃតំបន់មេឌីទែរ៉ាណេ នៅក្នុងតំបន់អាស៊ីអាគ្នេយ៍ឯណោះវិញ អាណាចក្រមួយក៏កំពុងតែងើបឡើង និងស្គាល់ភាពរុងរឿងខ្លាំងដែរ នោះគឺ អាណាចក្រខ្មែរ។
តាមរយៈការសិក្សារបស់អ្នកបុរាណវិទ្យា គេរកឃើញថា នៅត្រង់ទឹកដីនៃប្រទេសកម្ពុជាបច្ចុប្បន្ន មានមនុស្សរស់នៅដើមដំបូង តាំងពីប្រមាណជា ៤២០០ឆ្នាំមុនគ.ស ពោលគឺ ប្រមាណជាជាង ៦ពាន់ឆ្នាំមុនសម័យកាលបច្ចុប្បន្ន។ ប្រជាជននៅតំបន់នេះបានចាប់ផ្តើមងាកចេញពីការរស់នៅបែបបុរេប្រវត្តិ មកចាប់ប្រកបរបរកសិកម្ម រួចហើយបន្តិចម្តងបានបង្កើតទៅជារដ្ឋមួយឡើង នៅអំឡុងសតវត្សរ៍ទី១គ.ស គឺនគរគោកធ្លក (ឬនគរភ្នំ ) ដែលក្នុងឯកសារចិនហៅក្លាយមកជា “ហ៊្វូណន”។
ដំណើររឿងនៃការកកើតនគរគោកធ្លក ឬហ៊្វូណន ត្រូវបានគេដំណាលជាលក្ខណៈរឿងព្រេង និងមានកត់ត្រាទុកក្នុងសិលាចារឹកនិងក្នុងឯកសារចិន។ តាមដំណើររឿងព្រេង នៅក្នុងទំនៀមទម្លាប់ប្រពៃណីខ្មែរ ការកកើតនៃនគរគោកធ្លក ចាប់ផ្តើមពីអាពាហ៍ពិពាហ៍ រវាងព្រះថោង ដែលជាក្សត្រមកពីឥណ្ឌា និងនាងនាគ ដែលជាម្ចាស់ស្រុក។
ក៏ប៉ុន្តែ នៅក្នុងសិលាចារឹកជាភាសាសំស្ក្រឹត គេបានរកឃើញនូវកំណត់ត្រាអំពីដំណើររឿង នៃអាពាហ៍ពិពាហ៍ រវាងម្ចាស់ស្រុក គឺព្រះនាងសោមា ជាមួយនឹងព្រាហ្មណ៍ម្នាក់ឈ្មោះ កោណ្ឌញ្ញ ដែលធ្វើដំណើរតាមទូក មកពីទិសខាងត្បូង (អាចមកពីកោះជ្វា ឬស៊ូម៉ាត្រា)។ ចំណែកឯកសារចិនវិញមានកត់ត្រា អំពីអាពាហ៍ពិពាហ៍រវាងព្រះបាទហ៊ុនទៀន និងព្រះនាងលីវយី។
អ្នកប្រាជ្ញខ្លះយល់ថា ដំណើររឿងទាំង៣ខាងលើនេះ គឺជារឿងតែមួយ គ្រាន់តែមានការកត់ត្រាឈ្មោះខុសៗគ្នា។ ក៏ប៉ុន្តែ អ្នកខ្លះទៀត យល់ថា រឿងនេះអាចជាដំណើររឿង ផ្សេងគ្នា ដែលកើតឡើងនៅក្នុងទឹកដីខ្មែរដូចគ្នា ប៉ុន្តែ ក្នុងកាលវេលាខុសគ្នា។
នគរហ៊្វូណនមានរាជធានីនៅម្តុំ បាភ្នំ (ខេត្តព្រៃវែងបច្ចុប្បន្ន) ហើយមានវប្បធម៌លាយចម្រុះគ្នា រវាងវប្បធម៌របស់ជនជាតិខ្មែរដើម និងវប្បធម៌ទទួលឥទ្ធិពលពីឥណ្ឌា។ សាសនាក៏ដូចគ្នាដែរ។ ប្រជារាស្រ្តនៃហ៊្វូណនគោរពតាមជំនឿសាសនាដើមរបស់ខ្លួនផង ដែលគេហៅថា សាសនាអ្នកតា និងតាមជំនឿសាសនាពីឥណ្ឌាផង គឺដំបូងព្រហ្មញ្ញសាសនា និងបន្ទាប់មកទៀតពុទ្ធសាសនា។
តាមពិត ហ៊្វូណនគឺជាអាណាចក្រមួយ ដែលមាននគរច្រើនជាចំណុះ។ នគរទាំងនេះគ្រប់គ្រងដោយក្សត្រផ្សេងគ្នា មានឯករាជដាច់ចេញពីគ្នា ហើយពេលខ្លះ ថែមទាំងធ្វើសង្រ្គាមរវាងគ្នាទៀតផង គឺដូចជា សង្រ្គាមរវាងស្តេចត្រាញ់ នៅតំបន់អឺរ៉ុប ក្នុងយុគសម័យកណ្តាល ក្រោយការដួលរលំនៃចក្រភពរ៉ូមដូច្នោះដែរ។
នៅក្នុងអាណាចក្រហ៊្វូណន គេឃើញមាននគរពីរ ដែលមានការប្រកួតប្រជែងគ្នាខ្លាំងជាងគេ គឺមួយមានរាជធានីនៅវយធបុរៈ (នៅត្រង់ព្រៃកប្បាសបច្ចុប្បន្ន) និងមួយទៀត មានរាជធានីនៅសម្ភុបុរៈ (ត្រង់ស្រុកសម្បូរ ខេត្តក្រចេះបច្ចុប្បន្ន)។
នៅសតវត្សរ៍ទី៥ នគរវយធបុរៈបានវាយដណ្តើមកាន់កាប់សម្ភុបុរៈ ហើយបញ្ចូលគ្នាបង្កើតទៅជានគរធំមួយ ដែលមានអំណាចយ៉ាងខ្លាំង រហូតក្រោយមកទៀត ឈានទៅដណ្តើមកាន់កាប់ដែនដីនៃនគរហ៊្វូណនទាំងមូល។ នគរហ៊្វូណនត្រូវដួលរលំ ហើយជំនួសមកវិញ ដោយនគរថ្មីមួយទៀត ដែលនៅក្នុងឯកសារចិនដាក់ឈ្មោះឲ្យថា “ចេនឡា” ហើយដែលក្រោយមកបានក្លាយទៅជាអាណាចក្រខ្មែរ។
នៅសតវត្សរ៍ទី៧ ក្រោយការចូលទីវង្គតរបស់ព្រះបាទជ័យវរ្ម័នទី១ រាជាណាចក្រកម្ពុជា ដែលចិនហៅថា ចេនឡា ត្រូវបានបំបែកជានគរពីរ ដូចកាលពីសម័យហ៊្វូណនវិញ គឺនគរវយធបុរៈ ដែលចិនហៅថា “ចេនឡាទឹក” និងនគរសម្ភុបុរៈ ដែលចិនហៅថា “ចេនឡាគោក”។ ចេនឡាទឹកមានទឹកដីនៅត្រង់ម្តុំកម្ពុជាក្រោមសព្វថ្ងៃ ចំណែកឯចេនឡាគោក មានទឹកដីនៅត្រង់ម្តុំប្រទេសកម្ពុជាសព្វថ្ងៃ ហើយលាតសន្ធឹងដល់ជួរភ្នំដងរែក។ ក៏ប៉ុន្តែ ការបែងចែកនគរចេនឡាជាពីរនៅពេលនោះ ប្រហែលជាធ្វើឡើង គ្រាន់តែដើម្បីចែកគ្នាគ្រប់គ្រងតែប៉ុណ្ណោះ។ ចេនឡាទាំងពីរ មិនមែនជាសត្រូវនឹងគ្នា ដូចជាកាលពីនគរវយធបុរៈ និងសម្ភុបុរៈ កាលពីនៅក្នុងសម័យកាលនគរហ៊្វូណននោះទេ។
ផែនទីនៃអាស៊ីអាគ្នេយ៍ ក្នុងអំឡុងសតវត្សរ៍ទី១០
រហូតដល់ដើមសតវត្សរ៍ទី៩ ចេនឡាទាំងពីរក៏បានបង្រួបបង្រួមគ្នាជានគរតែមួយឡើងវិញ ក្រោមការដឹកនាំរបស់ព្រះបាទជ័យវរ្ម័នទី២ ដែលបានឡើងគ្រងរាជ្យ នៅឆ្នាំ៨០២។ ថ្វីដ្បិតតែនៅក្នុងប្រវត្តិសាស្រ្ត ព្រះបាទជ័យវរ្ម័នទី២មិនសូវមានកិត្តិនាមល្បី ដូចជា ព្រះបាទជ័យវរ្ម័នទី៧ ក៏ប៉ុន្តែ ព្រះអង្គត្រូវបានអ្នកប្រវត្តិសាស្រ្តចាត់ទុកថាជាក្សត្រដំបូងបង្អស់ ដែលបានស្ថាបនាអាណាចក្រខ្មែររួបរួមគ្នាមួយ ដែលក្រោយមកទៀត បានស្គាល់នូវភាពរុងរឿងបំផុតក្នុងប្រវត្តិសាស្រ្តខ្មែរ។ ឆ្នាំ៨០២ ដែលព្រះបាទជ័យវរ្ម័នទី២ ឡើងគ្រងរាជ្យ ត្រូវបានអ្នកប្រវត្តិសាស្រ្តទូទៅកំណត់ថាជាចំណុចចាប់ផ្តើមនៃសម័យអង្គរ ដែលជាសម័យកាលដ៏រុងរឿងបំផុតនៃអាណាចក្រខ្មែរ។
ក្នុងរយៈពេលប្រមាណជាជាង ៦០០ឆ្នាំ ចាប់តាំងពីដើមសតវត្សរ៍ទី៩ រហូតដល់ពាក់កណ្តាលសតវត្សរ៍ទី១៥ អាណាចក្រខ្មែរបានស្គាល់នូវភាពរុងរឿង ក្នុងឋានៈជាមហាអំណាច នៅក្នុងតំបន់អាស៊ីអាគ្នេយ៍។ នៅក្នុងអំឡុងពេលនោះ អាណាចក្រខ្មែរបានគ្រប់គ្រងទឹកដីដ៏ធំ ដែលគ្របដណ្តប់លើទឹកដីកម្ពុជា ថៃ ឡាវ និងប៉ែកខាងត្បូងប្រទេសវៀតណាមបច្ចុប្បន្ន។ ព្រំដែននៃអាណាចក្រខ្មែរលាតសន្ធឹងរហូតទៅដល់ប្រទេសចិន នៅប៉ែកខាងជើង ភូមា នៅប៉ែកខាងលិច ម៉ាឡេស៊ី នៅប៉ែកខាងត្បូង និងនគរចម្ប៉ា នៅខាងកើត។
នៅក្នុងកំណត់ត្រារបស់ពួកអារ៉ាប់ នៅចន្លោះពីសតវត្សរ៍ទី៩ និងសតវត្សរ៍ទី១០ គេឃើញថា កាលណានិយាយពីតំបន់អឺរ៉ុប ពួកអារ៉ាប់តែងតែលើកឡើងពីការធ្លាក់ដុនដាប ក្នុងយុគខ្មៅងងឹត ក៏ប៉ុន្តែ ពួកអារ៉ាប់បានចាត់ទុកតំបន់អាស៊ីអាគ្នេយ៍ថាស្ថិតក្នុងតំបន់ដែលមានភាពរុងរឿងបំផុត នៅលើពិភពលោក នៅក្នុងអំឡុងពេលនោះ។
ក៏ប៉ុន្តែ ជម្លោះផ្ទៃក្នុង ជាពិសេស ជម្លោះដណ្តើមរាជ្យបល្ល័ង្ក បូករួមជាមួយនឹងការឈ្លានពានពីប្រទេសជិតខាង បានធ្វើឲ្យអាណាចក្រខ្មែរត្រូវធ្លាក់ចុះខ្សោយជាបន្តបន្ទាប់ ហើយទឹកដីកាន់តែរួញតូច។
ជាទូទៅ អ្នកប្រវត្តិសាស្រ្តបានកំណត់ថា សម័យកាលរុងរឿងនៃអាណាចក្រខ្មែរបានចាប់ផ្តើមពីឆ្នាំ៨០២ ជាមួយនឹងការឡើងគ្រងរាជ្យនៃព្រះបាទជ័យវរ្ម័នទី២ និងបញ្ចប់នៅត្រឹមឆ្នាំ១៤៣១ នៅពេលដែលព្រះបាទស្រីសុរិយោពណ៌ (ឬចៅពញាយ៉ាត) សម្រេចចិត្តបោះបង់រាជធានីអង្គរចោល ហើយទៅតាំងរាជធានីនៅស្រីសន្ធរ និងបន្ទាប់មកនៅភ្នំពេញវិញ ដើម្បីគេចចេញពីការឈ្លានពានរបស់កងទ័ពសៀម៕
ប្រសិនបើលោកអ្នកចង់ស្វែងយល់បន្ថែម សូមអានសៀវភៅ "Histoire du Cambodge" របស់លោក Adhémar Leclère (ជាភាសាបារាំង) ឬសៀវភៅ "A History of Cambodia" របស់លោក David Chandler (ជាភាសាអង់គ្លេស)។
ការដាក់អាណាព្យាបាលបារាំងនៅកម្ពុជា
កែប្រែចាប់តាំងពីពាក់កណ្តាលសតវត្សរ៍ទី១៥ អាណាចក្រខ្មែរ ដែលធ្លាប់តែជាមហាអំណាចដ៏ធំមួយ នៅក្នុងតំបន់អាស៊ីអាគ្នេយ៍ បានធ្លាក់ចុះទន់ខ្សោយឥតឈប់ ហើយដែនដីក៏ចេះតែរួញតូចទៅៗ ដោយសារតែការលេបត្របាក់ពីប្រទេសជិតខាង គឺសៀម នៅខាងលិច និងអាណ្ណាម នៅខាងកើត។ មិនតែប៉ុណ្ណោះ ទឹកដីដែលនៅសេសសល់របស់នគរខ្មែរ ក៏មិនមានឯករាជ្យពេញលេញនោះដែរ ដោយត្រូវសៀម និងអាណ្ណាមផ្លាស់គ្នាគ្រប់គ្រងជានគរចំណុះម្តងម្នាក់ៗ ស្ទើរតែជាប់ជាប្រចាំ។
នៅអំឡុងសតវត្សរ៍ទី១៩ នគរអាណ្ណាម ដែលបានកាត់យកទឹកដីកូសាំងស៊ីន ឬកម្ពុជាក្រោម ពីនគរខ្មែររួចទៅហើយ ដោយថែមទាំងបានត្រួតត្រាស្តេចខ្មែរជានគរចំណុះថែមទៀត ប៉ុន្តែ នៅមិនអស់ចិត្ត ក៏មានគម្រោងចង់យកកាត់យកនគរខ្មែរទាំងមូលយកទៅធ្វើជាទឹកដីខ្លួនឯង។
នៅឆ្នាំ១៨៣៤ អាណ្ណាមបានលើកបន្តុបក្សត្រិយមួយអង្គព្រះនាម អង្គម៉ី ដែលត្រូវជាបុត្រីរបស់ព្រះបាទអង្គចន្ទ ឲ្យឡើងមកគ្រងរាជ្យជាមហាក្សត្រខ្មែរ រួចហើយបានចាត់វិធានការគ្រប់យ៉ាង ដើម្បីព្យាយាមបំបាត់ប្រពៃណី ទំនៀមទម្លាប់ សាសនា និងរបៀបរបបគ្រប់គ្រងរដ្ឋបាលពីបុរាណរបស់នគរខ្មែរ។ ខេត្តរបស់ខ្មែរ ដែលមាន ៥៦ ត្រូវបានកាត់បន្ថយមកនៅត្រឹម ៣៣ ហើយត្រូវប្តូរឈ្មោះហៅតាមភាសាវៀតណាមវិញ ហើយគ្រប់ចៅហ្វាយខេត្តទាំងអស់នេះ ត្រូវមានជំនាញការវៀតណាមម្នាក់មកត្រួតពីលើ។
ដោយទ្រាំមិនបាននឹងទង្វើនេះ ប្រជារាស្រ្តខ្មែរក៏បាននាំគ្នាងើបឡើងបះបោរ ធ្វើការវាយឆ្មក់ កាប់ស្លាប់ទាហាន និងប្រជាជនអាណ្ណាម ដោយឥតរើសមុខ។ ឆ្លៀតក្នុងឱកាសចលាចលនោះ មន្រ្តីខ្មែរក៏បានឯកភាពគ្នា ទៅសុំអន្តរាគមន៍ពីសៀមឲ្យមកជួយវាយបណ្តេញអាណ្ណាម និងលើកអ្នកអង្គម្ចាស់ អង្គឌួង ដែលមានការស្រឡាញ់ចូលចិត្តពីរាស្រ្ត ឲ្យឡើងសោយរាជ្យ ជំនួសអង្គម៉ី។
ក្រោយពីបានធ្វើសង្រ្គាមនឹងគ្នាអស់ជាច្រើនឆ្នាំ នៅឆ្នាំ១៨៤៥ នគរខ្មែរ សៀម និងអាណ្ណាមបានចរចាគ្នាបញ្ចប់សង្រ្គាម ហើយទាំងសៀម និងទាំងអាណ្ណាមសុទ្ធតែបានទទួលយល់ព្រមឲ្យព្រះបាទអង្គឌួង ឡើងគ្រងរាជ្យជាព្រះមហាក្សត្រខ្មែរ។ ក៏ប៉ុន្តែ នៅពេលនោះ នគរខ្មែរនៅតែស្ថិតក្រោមការត្រួតត្រាពីសំណាក់ស្តេចសៀម និងអាណ្ណាម ហើយសូម្បីតែការធ្វើរាជាភិសេករបស់ព្រះបាទអង្គឌួង នៅឆ្នាំ១៨៤៧ ក៏ត្រូវបានធ្វើឡើង នៅចំពោះមុខតំណាងស្តេចនៃនគរជិតខាងទាំងពីរនេះដែរ។
ដែនដីកូសាំងស៊ីន ដែលត្រូវបាននគរអាណ្ណាមដណ្តើមកាន់កាប់កាលពីមុន នៅតែបន្តស្ថិតក្រោមការកាន់កាប់របស់អាណ្ណាមដដែល ហើយខេត្តទាំង ២១ នៃដែនដីកូសាំងស៊ីននេះត្រូវបានប្តូរឈ្មោះទៅជាភាសាវៀតណាមរហូតមកទល់នឹងសព្វថ្ងៃ។ ចំណែកនៅប៉ែកខាងលិចវិញ ខេត្តមួយចំនួន រួមមាន បាត់ដំបង សៀមរាប មង្គលបុរី ស៊ីសុផុន ដែលត្រូវសៀមដណ្តើមយកទៅកាន់កាប់ពីមុនមកនោះ ក៏បន្តស្ថិតក្រោមការកាន់កាប់របស់សៀមជាបន្តទៀត។ លើសពីនេះទៅទៀត សៀមបានបង្ខំឲ្យព្រះបាទអង្គឌួងចុះកិច្ចព្រមព្រៀងទទួលស្គាល់ការកាត់ខេត្តពីរទៀតឲ្យទៅសៀម គឺខេត្តម្លូព្រៃ និងទន្លេររពៅ។
ក្រោយពីបានឡើងគ្រងរាជ្យ ព្រះបាទអង្គឌួងទ្រង់យល់ច្បាស់ក្នុងចិត្តថា ទាំងនគរសៀម និងនគរអាណ្ណាមសុទ្ធតែនាំគ្នាបន្តចិញ្ចឹមចិត្តចង់លេបត្របាក់យកនគរខ្មែរ ហើយដោយបារម្ភថា នៅក្រោយពេលព្រះអង្គសោយទិវង្គតទៅ នគរខ្មែរអាចនឹងត្រូវសៀម និងអាណ្ណាមពុះចែកគ្នា ព្រះអង្គក៏មានព្រះរាជតម្រិះចង់ស្វះស្វែងរកកិច្ចការពារពីចក្រភពបារាំង។ ចក្រភពបារាំង ដែលក្រោយពីចាញ់សង្រ្គាមទល់នឹងអង់គ្លេស នៅឥណ្ឌា បានចាប់ផ្តើមងាកមកផ្តោតលើការពង្រីកដែនអាណានិគម នៅក្នុងតំបន់ឥណ្ឌូចិន។
នៅឆ្នាំ១៨៥៣ ព្រះបាទអង្គឌួង បានផ្ញើរាជសារមួយច្បាប់ ដោយមានភ្ជាប់ជាមួយនឹងអំណោយយ៉ាងច្រើនផង ទៅកាន់អធិរាជណាប៉ូឡេអុង ទី៣ (ត្រូវជាក្មួយរបស់ណាប៉ូឡេអុង បូណាប៉ាត) ដើម្បីស្នើសុំចងភ្ជាប់សម្ព័ន្ធមិត្តជាមួយចក្រភពបារាំង។
រូបគំនូរបង្ហាញអំពីអធិរាជបារាំង ណាប៉ូឡេអុងទី៣
នៅឆ្នាំ១៨៥៥ បេសកជនបារាំងប្រចាំស្រុកចិន និងស្រុកសៀម ឈ្មោះ ស្ហាល ដឺម៉ុងទីញី (Charles de Montigny) បានទទួលបញ្ជាពីអធិរាជណាប៉ូឡេអុងទី៣ ឲ្យរៀបចំចុះកិច្ចព្រមព្រៀងភ្ជាប់សម្ព័ន្ធមិត្តជាមួយនឹងនគរខ្មែរ តាមសំណើរបស់ព្រះបាទអង្គឌួង។ ក៏ប៉ុន្តែ មុននឹងទៅនគរខ្មែរ ដឺម៉ុងទីញី បានធ្វើដំណើរកាត់តាមនគរសៀម ហើយបានធ្លោយមាត់ប្រាប់សៀម អំពីគម្រោងមកចុះសន្ធិសញ្ញាសម្ព័ន្ធភាពជាមួយនឹងនគរខ្មែរ។ ដឹងអំពីរឿងនេះ ស្តេចសៀមបានចាត់មន្រ្តីម្នាក់ឲ្យក្លែងខ្លួនជាអ្នកដំណើរធម្មតា ហើយចុះកប៉ាល់ជាមួយ ដឺម៉ុងទីញី ដើម្បីឃ្លាំតាមមើលដំណើររបស់ ដឺម៉ុងទីញីផង និងដើម្បីនាំសារមកថ្វាយព្រះរាជាខ្មែរផង ដើម្បីគំរាមកុំឲ្យព្រះអង្គចុះសន្ធិសញ្ញាជាមួយបារាំង។
ពេលធ្វើដំណើរមកដល់ស្រុកខ្មែរ ដឺម៉ុងទីញី បានប្រព្រឹត្តកំហុសឆ្គងមួយទៀត គឺលោកមកស្នាក់នៅត្រឹមខេត្តកំពតប៉ុណ្ណោះ ដោយមិនបានធ្វើដំណើរទៅដល់រាជធានីឧត្តុង្គ ដើម្បីជួបព្រះរាជាខ្មែរដោយផ្ទាល់នោះទេ តែបែរជាចាត់បុព្វជិតកាតូលិកម្នាក់ឲ្យជាតំណាងទៅចូលគាល់ព្រះបាទអង្គឌួងទៅវិញ។
ណាមួយភ័យខ្លាចរងការវាយប្រហារពីសំណាក់នគរសៀម ណាមួយទៀត មើលឃើញ អំពីចរឹកខ្ជីខ្ជារបស់មន្រ្តីបារាំង ដែលមិនគួរឲ្យទុកចិត្តថា បារាំងពិតជានឹងអាចជួយការពារខ្មែរពីការវាយប្រហាររបស់សៀមបាន ព្រះបាទអង្គឌួង ក៏បានបដិសេធមិនចុះសន្ធិសញ្ញាជាមួយបារាំង ហើយលែងស្វះស្វែងរកអន្តរាគមន៍ពីបារាំងតទៅទៀត។
រហូតដល់ឆ្នាំ១៨៥៨ នៅក្រោយពេលឃើញបារាំងបញ្ជូនទ័ពមកវាយលុកលើអាណ្ណាម នៅកូសាំងស៊ីន ទើបព្រះបាទអង្គឌួងចាប់ផ្តើមពិចារណាចង់ទាក់ទងបារាំងម្តងទៀត។ ក៏ប៉ុន្តែ ព្រះអង្គត្រូវធ្លាក់ព្រះកាយប្រឈួន និងសោយទិវង្គត នៅឆ្នាំ១៨៦០ ហើយបុត្រាច្បងរបស់ព្រះអង្គ ឈ្មោះ អង្គវតី ក៏បានឡើងមកស្នងរាជ្យជាព្រះមហាក្សត្រខ្មែរ ដោយយកព្រះនាមថា ព្រះបាទនរោត្តម។
នៅឆ្នាំ១៨៦២ បារាំងបានឈ្នះសង្រ្គាមនៅវៀតណាមខាងត្បូង ដោយដណ្តើមយកទឹកដីកូសាំងស៊ីនមកគ្រប់គ្រងជាអាណាខេត្តរបស់បារាំង។ មួយឆ្នាំក្រោយមកទៀត ទេសាភិបាលបារាំងនៅកូសាំងស៊ីន បានបញ្ជូនតំណាងម្នាក់ ឈ្មោះ ឌូដារ ដឺឡាក្រេ (Doudart de Lagrée) ឲ្យទៅចូលគាល់ព្រះបាទនរោត្តម នៅរាជធានីឧត្តុង្គ។ ក្រោយពីបានឮបន្ទូលរបស់ព្រះបាទនរោត្តមដែលថា ព្រះអង្គមិនចង់នៅរណបសៀម លោកឌូដារ ដឺឡាក្រេ ក៏បានស្នើឲ្យព្រះអង្គដាក់កម្ពុជាឲ្យស្ថិតក្រោមអាណាព្យាបាលបារាំង ដោយសន្យាថា បារាំងនឹងការពារកម្ពុជាឲ្យរួចផុតពីការត្រួតត្រារបស់នគរសៀម និងអាណ្ណាម។ ព្រះបាទនរោត្តមយល់ព្រម ហើយបានក៏បានចុះសន្ធិសញ្ញាទទួលយកអាណាព្យាបាលបារាំង នៅថ្ងៃទី១១ ខែសីហា ឆ្នាំ១៨៦៣។
ក្រោយពីបារាំងបានដាក់អាណាព្យាបាលលើកម្ពុជា នគរសៀមក៏បានបញ្ជូនកេតនភណ្ឌ ដែលរួមមានទាំងព្រះខ័ណ្ឌរាជ្យផងយកមកឲ្យស្តេចខ្មែរវិញ ហើយព្រះបាទនរោត្តមក៏បានទទួលរាជាភិសេកជាផ្លូវការ នៅថ្ងៃទី៣ ខែមិថុនា ឆ្នាំ១៨៦៤ ដោយបានរើរាជធានីចេញពីឧត្តុង្គ មកតាំងនៅភ្នំពេញ។
នៅអាណ្ណាមឯណោះវិញ បារាំង ដែលបានយកកូសាំងស៊ីនធ្វើជាអាណាខេត្តរបស់ខ្លួនរួចទៅហើយនោះ បានប្រើកម្លាំងទ័ពព្យាយាមពង្រីកឥទ្ធិពលរបស់ខ្លួន ទៅកាន់ទឹកដីប៉ែកកណ្តាល និងប៉ែកខាងជើងនគរអាណ្ណាមជាបន្តទៀត។ នៅទីបំផុត នៅឆ្នាំ១៨៨៤ បារាំងបានយកនគរអាណ្ណាមទាំងមូលយកមកដាក់ក្រោមអាណាព្យាបាលបារាំង គឺទាំងភូមិភាគកណ្តាល ដែលគេហៅថា អាណ្ណាម និងភូមិភាគខាងជើងជាប់ព្រំដែនចិន ដែលគេហៅថា តុងកឹង។
នៅឆ្នាំដដែលនោះ គឺនៅយប់ថ្ងៃទី២៤ ខែមិថុនា ឆ្នាំ១៨៨៤ នៅកម្ពុជា បារាំងបានបង្ខំឲ្យព្រះបាទនរោត្តម ឡាយព្រះហស្តលេខាលើអនុសញ្ញាថ្មីមួយទៀត ដើម្បីប្រគល់រាល់កិច្ចការផ្ទៃក្នុងនគរខ្មែរទាំងអស់ទៅឲ្យបារាំងជាអ្នកគ្រប់គ្រង បន្ថែមពីលើវិស័យការពារជាតិ និងកិច្ចការបរទេស ដែលបានព្រមព្រៀងគ្នា ក្នុងសន្ធិសញ្ញាឆ្នាំ១៨៦៣។ ការបះបោរប្រឆាំងនឹងបារាំងក៏បានចាប់ផ្ទុះឡើង ចាប់ពីចុងឆ្នាំ១៨៨៤ រហូតដល់ដើមឆ្នាំ១៨៨៧។
ក្រោយពីមានការបះបោរនេះ បារាំងក៏បានប្រគល់អំណាចខ្លះៗទៅឲ្យព្រះរាជាខ្មែរវិញ ព្រមទាំងបានចាត់ចែងឲ្យមានគណៈរដ្ឋមន្រ្តី ព្រមទាំងរដ្ឋបាលសាធារណៈខ្មែរឡើង ក៏ប៉ុន្តែ រ៉េស៊ីដង់ជាន់ខ្ពស់បារាំង (Résident supérieur) ព្រមទាំងរ៉េស៊ីដង់បារាំង នៅតាមខេត្តចំនួន ៤ គឺ កំពត កំពង់ធំ ក្រចេះ និងពោធិសាត់ នៅតែមានអំណាចច្រើន ក្នុងកិច្ចការរដ្ឋបាលរបស់ខ្មែរ៕
បារាំងក្រោមការគ្រប់គ្រង អធិរាជ ណាប៉ូលីអុង
កែប្រែណាប៉ូឡេអុង បូណាប៉ាត (Napoléon Bonaparte) បានឡើងកាន់អំណាចនៅប្រទេសបារាំង តាមរយៈការធ្វើរដ្ឋប្រហារ នៅឆ្នាំ១៧៩៩ ដោយពីដំបូងណាប៉ូឡេអុង កាន់តំណែងជាកុងស៊ុល ដែលមានឋានៈជាប្រមុខរដ្ឋនៃរបបសាធារណរដ្ឋបារាំង។ ក៏ប៉ុន្តែ នៅឆ្នាំ១៨០៤ ពោលគឺ ១៥ឆ្នាំ ក្រោយការធ្វើបដិវត្តន៍ផ្តួលរំលំរបបរាជានិយមផ្តាច់ការ បារាំងស្រាប់តែបានបោះបង់ចោលរបបសាធារណរដ្ឋ ហើយវិលត្រឡប់ទៅរករបបដឹកនាំបែបរាជានិយមផ្តាច់ការដូចកាលពីមុនវិញ តាមរយៈការបង្កើតចក្រភពបារាំង ដែលមានណាប៉ូឡេអុងជាអធិរាជ។
►សូមអាន៖ បដិវត្តន៍ផ្តួលរំលំរបបរាជានិយមនៅបារាំង ឆ្នាំ១៧៨៩
ក៏ប៉ុន្តែ ថ្វីដ្បិតតែបារាំងវិលត្រឡប់ទៅរករបបរាជានិយមផ្តាច់ការវិញ ក៏ប៉ុន្តែ ក្រោមការដឹកនាំរបស់ណាប៉ូឡេអុង បារាំងបានស្គាល់នូវភាពរុងរឿង ហើយអធិរាជណាប៉ូឡេអុងបានទទួលនូវការគាំទ្រ និងស្រឡាញ់ចូលចិត្តពីសំណាក់ប្រជាជនបារាំងជាទូទៅ។ តាមការពិត ការបង្កើតចក្រភពបារាំង និងការតែងតាំងណាប៉ូឡេអុងជាអធិរាជ ត្រូវបានធ្វើឡើង ដោយមានការបោះឆ្នោតគាំទ្រយ៉ាងច្រើនលើសលុប ពីសំណាក់សភាបារាំង។
នៅខែធ្នូ ឆ្នាំ១៨០៤ ណាប៉ូឡេអុងបានទទួលការចាក់ប្រេងតាំងជាអធិរាជ ពីសំណាក់សម្តេចប៉ាប ទៅតាមទំនៀមទម្លាប់របស់មហាក្សត្រនៅអឺរ៉ុប។ នៅក្នុងប្រទេសបារាំង ណាប៉ូឡេអុង ត្រូវបានប្រជាជនចាត់ទុកជាស្តេច ក៏ប៉ុន្តែ នៅក្រៅប្រទេសវិញ ស្តេចនៅតាមបណ្តាប្រទេសក្នុងតំបន់អឺរ៉ុប នៅតែចាត់ទុកណាប៉ូឡេអុងជានិមិត្តរូបនៃបដិវត្តន៍ប្រឆាំងនឹងរបបរាជានិយម ហើយសង្រ្គាម រវាងបារាំង និងបណ្តាប្រទេសក្នុងតំបន់អឺរ៉ុប ដែលបានផ្ទុះឡើង តាំងពីក្រោយបដិវត្តន៍ទម្លាក់ស្តេចល្វីសទី១៦ នៅតែបន្តកើតមាន។
ក៏ប៉ុន្តែ តាមរយៈយុទ្ធសាស្រ្តទ័ព និងនយោបាយការទូតដ៏ឆ្លាតវៃ ណាប៉ូឡេអុងបានដឹកនាំប្រទេសបារាំងឲ្យក្លាយទៅជាមហាអំណាច ដែលកាន់កាប់តំបន់អឺរ៉ុបស្ទើរតែទាំងអស់។
នៅឆ្នាំ១៨០៥ ចក្រភពរុស្ស៊ី និងចក្រភពអូទ្រីស ដែលមានការជួយគាំទ្រផ្នែកហិរញ្ញវត្ថុពីសំណាក់អង់គ្លេស បានរួមគ្នាបង្កើតសម្ព័ន្ធភាព ដើម្បីប្រយុទ្ធប្រឆាំងនឹងណាប៉ូឡេអុង។ ណាប៉ូឡេអុងក៏បាននាំទ័ព ឆ្លងកាត់តាមអាល្លឺម៉ង់ សំដៅវាយលុកទៅលើចក្រភពអូទ្រីស។
នៅថ្ងៃទី២ ខែធ្នូ ឆ្នាំ១៨០៥ នៅក្នុងសមរភូមិ Austerlitz កងទ័ពរបស់ណាប៉ូឡេអុង ដែលមានចំនួនតិចជាង បានវាយបំបាក់កងទ័ពរបស់អូទ្រីស និងរុស្ស៊ី។
នៅក្នុងរយៈពេលប៉ុន្មានឆ្នាំតមកទៀត ណាប៉ូឡេអុងបានបន្តប្រតិបត្តិការយោធាវាយកាន់កាប់ប្រទេសម្តងមួយៗនៅអឺរ៉ុប ហើយគិតត្រឹមឆ្នាំ១៨១២ អេស្ប៉ាញ អ៊ីតាលី អាល្លឺម៉ង់ ប៊ែលហ្ស៊ិក ហូឡង់ និងមួយផ្នែករបស់ប៉ូឡូញ ពោលគឺ តំបន់អឺរ៉ុបស្ទើរតែទាំងមូល ត្រូវស្ថិតក្រោមការកាន់កាប់របស់បារាំង។ ចំណែកឯចក្រភពអូទ្រីស និងចក្រភពរុស្ស៊ីវិញ ដែលត្រូវបានកងទ័ពណាប៉ូឡេអុងវាយបំបាក់ជាច្រើនលើក បានចុះសន្ធិសញ្ញាសន្ធិភាពជាមួយបារាំង។ ណាប៉ូឡេអុងបាននាំចក្រភពបារាំងទៅក្នុងសម័យកាលដ៏រុងរឿងមួយ ក្នុងប្រវត្តិសាស្រ្តបារាំង។ ចក្រភពបារាំង គឺជាមហាអំណាចដែលត្រួតត្រាអឺរ៉ុបស្ទើរតែទាំងមូល! ក៏ប៉ុន្តែ ណាប៉ូឡេអុងមិនបានស្កប់ចិត្តតែត្រឹមនោះទេ។ ណាប៉ូឡេអុងមានមហិច្ឆតាចង់វាតទីពង្រីកអំណាចរបស់បារាំងឲ្យបានកាន់តែធំជាងនេះថែមទៀត។ មហិច្ឆតាដែលនឹងនាំទៅដល់ការធ្លាក់ដុនដាបនៃចក្រភពបារាំង។
►សូមអាន៖ សករាជខ្មៅងងឹតនៅបារាំងក្រោយបដិវត្តន៍ឆ្នាំ១៧៨៩
នៅខែមិថុនា ឆ្នាំ១៨១២ នៅក្នុងពេលដែលចក្រភពបារាំងត្រួតត្រាតំបន់អឺរ៉ុបបានស្ទើរតែទាំងមូលហើយនោះ ណាប៉ូឡេអុងនៅតែមានមហិច្ឆតាចង់ពង្រីកអំណាចរបស់បារាំងបន្ថែមទៀត ហើយបានលើកទ័ពចូលឈ្លានពានរុស្ស៊ី ដែលបានចុះសន្ធិសញ្ញាសន្តិភាពជាមួយបារាំងរួចហើយ។ នៅខែកញ្ញា ឆ្នាំ១៨១២ បីខែក្រោយពីណាប៉ូឡេអុងប្រកាសសង្រ្គាមជាមួយរុស្ស៊ី កងទ័ពបារាំងបានវាយយកបានក្រុងម៉ូស្គូ ក៏ប៉ុន្តែ ខុសពីទម្លាប់ដែលគេធ្លាប់អនុវត្តជាទូទៅ ស្តេចត្សារ៍របស់រុស្ស៊ីបានបដិសេធមិនព្រមចុះចាញ់។ ផ្ទុយទៅវិញ កងទ័ពរុស្ស៊ីបានប្រើយុទ្ធសាស្រ្តវាយដកថយ ដោយដុតបំផ្លាញស្បៀង និងផ្ទះសម្បែង ទុកឲ្យទាហានរបស់ណាប៉ូឡេអុងប្រឈមមុខនឹងអាកាសធាតុត្រជាក់នៃរដូវរងាររុស្ស៊ី ដោយគ្មានទីជម្រក។
ប្រឈមមុខនឹងអាកាសធាតុត្រជាក់ ការខ្វះស្បៀង និងជំងឺ ទាហានរបស់ណាប៉ូឡេអុងត្រូវបាក់កម្លាំង ហើយការរត់ចោលជួរក៏កើតមានកាន់តែច្រើន។ ទីបំផុត ណាប៉ូឡេអុងក៏ត្រូវបង្ខំចិត្តដកទ័ពចេញពីរុស្ស៊ី។ ក៏ប៉ុន្តែ នៅក្នុងពេលដកថយ ទាហានរបស់ណាប៉ូឡេអុង ដែលកំពុងតែចុះខ្សោយស្រាប់ ត្រូវប្រឈមមុខនឹងការវាយឆ្មក់ពីសំណាក់ទាហានរុស្ស៊ី នៅស្ទើរតែជាប់តាមផ្លូវចេញពីរុស្ស៊ី។
ការឈ្លានពានទៅលើរុស្ស៊ី គឺជាបរាជ័យដ៏ធំមួយ សម្រាប់ណាប៉ូឡេអុង។ កងទ័ពបារាំង ដែលធ្លាប់តែជាទ័ពដ៏ខ្លាំង ធ្វើឲ្យគេខ្លាចរអាពេញអឺរ៉ុប ត្រូវទទួលរងនូវការខូចខាតយ៉ាងធ្ងន់ធ្ងរបំផុត។ ក្នុងចំណោមទាហានប្រមាណជា ៦០ម៉ឺននាក់ ដែលណាប៉ូឡេអុងបញ្ជូនទៅឈ្លានពានរុស្ស៊ី នៅសល់តែប្រមាណជា ៣ម៉ឺននាក់ប៉ុណ្ណោះ ដែលវិលត្រឡប់មកវិញ។ ក្រៅពីនោះ ខ្លះត្រូវស្លាប់ ខ្លះទៀតត្រូវចាប់ជាឈ្លើយសឹកនៅរុស្ស៊ី ហើយខ្លះទៀតបានរត់ចោលជួរ។
នៅក្នុងពេលដែលទាហានបារាំងកំពុងធ្លាក់ចុះខ្សោយ ប្រទេសដែលធ្លាប់តែជាប្រទេសរណប ឬជាសម្ព័ន្ធមិត្តរបស់បារាំងក៏បាននាំគ្នាងើបឡើងប្រឆាំងនឹងណាប៉ូឡេអុង ហើយនៅឆ្នាំ១៨១៤ អង់គ្លេស រុស្ស៊ី អូទ្រីស ស៊ុយអែដ និងអាល្លឺម៉ង់ ក៏បានរួមដៃគ្នាជាសម្ព័ន្ធមិត្ត ហើយលើកទ័ពចូលមកឈ្លានពានបារាំងសាជាថ្មីម្តងទៀត ដោយលើកនេះ ពួកគេបានវាយបំបាក់ទាហានរបស់ណាប៉ូឡេអុង ហើយបានវាយលុកចូលដល់ក្រុងប៉ារីស នៅខែមេសា ឆ្នាំ១៨១៤។ បារាំងសុំចុះចាញ់ ហើយណាប៉ូឡេអុងត្រូវបានគេបង្ខំឲ្យដាក់រាជ្យ និងនិរទេសខ្លួនទៅរស់នៅលើកោះមួយនៅក្បែរអ៊ីតាលី (កោះ Elbe)។
ក៏ប៉ុន្តែ រស់នៅនិរទេសបានប្រហែលជិតមួយឆ្នាំ ណាប៉ូឡេអុងនៅមិនសុខក៏វិលត្រឡប់មកប្រទេសបារាំង ហើយឡើងគ្រងរាជ្យជាលើកទីពីរ នៅខែមីនា ឆ្នាំ១៨១៥។
ភ្លាមៗក្រោយការវិលត្រឡប់មកគ្រងរាជ្យរបស់ណាប៉ូឡេអុង ប្រទេសដែលជាសត្រូវរបស់ណាប៉ូឡេអុងក៏បានរួមគ្នាបង្កើតសម្ព័ន្ធភាពយោធាសាជាថ្មី ហើយសង្រ្គាមរវាងកងទ័ពសម្ព័ន្ធមិត្ត និងកងទ័ពណាប៉ូឡេអុងក៏បានផ្ទុះឡើងម្តងទៀត។
សាកសពរបស់ណាប៉ូឡេអុង ដែលគេតម្កល់ទុកនៅក្នុងសារមន្ទីរ ឈ្មោះ Les Invalides ក្នុងក្រុងប៉ារីស
នៅថ្ងៃទី១៨ ខែមិថុនា ឆ្នាំ១៨១៥ នៅ Waterloo (ប្រទេសប៊ែលហ្ស៊ិក) កងទ័ពណាប៉ូឡេអុងត្រូវទទួលបរាជ័យ ហើយណាប៉ូឡេអុងក៏ត្រូវបង្ខំចិត្តដាក់រាជ្យជាលើកទីពីរ និងជាលើកចុងក្រោយ។ ណាប៉ូឡេអុងត្រូវបានអង់គ្លេសចាប់និរទេសខ្លួនឲ្យទៅរស់នៅលើកោះ Saint Hélène ដែលជាកូនកោះតូចមួយ ស្ថិតនៅដាច់ស្រយាល កណ្តាលមហាសមុទ្រអាត្លង់ទិក។
ណាប៉ូឡេអុងទទួលមរណភាព នៅថ្ងៃទី៥ ខែឧសភា ឆ្នាំ១៨២១ ក្នុងវ័យ ៥២ឆ្នាំ។ បច្ចុប្បន្ន សាកសពរបស់ណាប៉ូឡេអុងត្រូវបានគេតម្កល់ទុកនៅក្នុងសារមន្ទីរមួយក្នុងក្រុងប៉ារីស ឈ្មោះថា “Les Invalides”។
ណាប៉ូឡេអុងត្រូវបានគេចារឈ្មោះទុកថាជាមេដឹកនាំមួយរូប ប្រកបដោយភាពវាងវៃខាងផ្នែកយុទ្ធសាស្រ្តសង្រ្គាម។ ជាមេដឹកនាំដែលបាននាំប្រទេសបារាំងទៅរកភាពរុងរឿង និងមានទឹកដីធំធេងបំផុតមិនធ្លាប់មានក្នុងប្រវត្តិសាស្រ្តបារាំង។ ក៏ប៉ុន្តែ ណាប៉ូឡេអុងក៏ជាប់ឈ្មោះផងដែរថាជាមេដឹកនាំដែលប្រកបដោយមហិច្ឆតាខ្ពស់ហួសហេតុ ដែលបង្កជាសង្រ្គាមឈ្លានពានវាតទីពាសពេញតំបន់អឺរ៉ុប៕
ការប្រកួតប្រជែងមហាអំណាចអឺរុបដើម្បីគ្រប់គ្រងដែនដីអាណានិគម
កែប្រែចាប់តាំងពីសតវត្សរ៍ទី១៦ ប្រទេសមហាអំណាចនៅអឺរ៉ុប បានប្រជែងគ្នា ក្នុងការពង្រីកដែនដីអាណានិគមរបស់ខ្លួន នៅស្ទើរតែគ្រប់ទីកន្លែង នៅទូទាំងពិភពលោក។ មហាអំណាចអាណានិគមអឺរ៉ុបដំបូងគេ គឺអេស្ប៉ាញ និងព័រទុយហ្កាល់ ហើយបន្ទាប់មកទៀត មានហូឡង់ បារាំង និងអង់គ្លេស។
ព័រទុយហ្កាល់ និងអេស្ប៉ាញបានចាប់ផ្តើមពង្រីកអាណានិគម នៅក្នុងទ្វីបអាមេរិក នៅក្រោយពេលដែល គ្រូស្តូហ្វ កូឡុំ បានរកឃើញទ្វីបនេះ នៅចុងសតវត្សរ៍ទី១៥។ អាណានិគមរបស់អេស្ប៉ាញ និងព័រទុយហ្កាល់ នៅទ្វីបអាមេរិក បានបន្សល់ទុកនូវស្លាកស្នាមរហូតមកទល់នឹងសព្វថ្ងៃ ដោយគេឃើញថា បណ្តាប្រទេសស្ទើរតែទាំងអស់ នៅអាមេរិកកណ្តាល និងអាមេរិកឡាទីន ចាប់តាំងពីម៉ិចស៊ិក រហូតទៅដល់អាហ្សង់ទីន សុទ្ធសឹងជាប្រទេសនិយាយភាសាអេស្ប៉ាញ ចំណែកប្រេស៊ីលវិញ ដែលមានដែនដីលាតសន្ធឹងស្ទើរតែពាក់កណ្តាលទ្វីបអាមេរិកឡាទីន គឺជាប្រទេសនិយាយភាសាព័រទុយហ្កាល់។
►សូមអាន៖ ការរកឃើញទ្វីបអាមេរិកដោយគ្រីស្តូហ្វ កូឡុំ នៅចុងសតវត្សរ៍ទី១៥
អាណានិគមរបស់ព័រទុយហ្កាល់ត្រូវបានពង្រីករហូតទៅដល់តំបន់អាហ្វ្រិក និងអាស៊ី។ ក៏ប៉ុន្តែ ក្រោយមក មហាអំណាចអឺរ៉ុបផ្សេងទៀត ដូចជា ហូឡង់ បារាំង និងអង់គ្លេស ជាដើម ក៏បានលេចមុខឡើងដែរ ហើយនៅទីចុងបញ្ចប់ ការប្រកួតប្រជែងដណ្តើមដែនដីអាណានិគមបានកើតមានឡើង រវាងមហាអំណាចអឺរ៉ុបដ៏ធំពីរ គឺបារាំង និងអង់គ្លេស។ ការប្រកួតប្រជែងគ្នា ដែលបានបណ្តាលឲ្យផ្ទុះទៅជាសង្រ្គាមរវាងមហាអំណាចទាំងពីរ នៅចន្លោះពីឆ្នាំ១៧៥៦ ដល់ឆ្នាំ១៧៦៣ ដែលគេឲ្យឈ្មោះថា “សង្រ្គាម៧ឆ្នាំ”។
នៅទីបំផុត បារាំងត្រូវទទួលបរាជ័យ ហើយអង់គ្លេសក៏បានក្លាយទៅជាមហាអំណាចអាណានិគមដ៏ធំជាងគេបង្អស់ នៅលើពិភពលោក។ នៅទ្វីបអាមេរិក ចក្រភពអង់គ្លេសគ្រប់គ្រងទឹកដីអាមេរិកខាងជើងស្ទើរតែទាំងមូល ហើយក្រោយពីសហរដ្ឋអាមេរិកទទួលឯករាជ្យ ក៏អង់គ្លេសនៅបន្តគ្រប់គ្រងទឹកដីមួយចំណែកធំ នៅអាមេរិកខាងជើងដែរ ជាពិសេស គឺដែនដីដ៏ធំធេងរបស់កាណាដា។
►សូមអាន៖ សង្រ្គាមទាមទារឯករាជ្យរបស់សហរដ្ឋអាមេរិក
នៅអាហ្វ្រិក អង់គ្លេសបានកាន់កាប់ទឹកដីស្ទើរតែពាក់កណ្តាល នៅប៉ែកខាងកើត ចាប់តាំងពីអាហ្វ្រិកខាងត្បូង រហូតទៅដល់អេហ្ស៊ីប ព្រមទាំងឆ្លងចូលទៅដល់ប៉ាឡេស្ទីន និងស៊ីរី។
នៅអាស៊ី អង់គ្លេសកាន់កាប់ប្រទេសឥណ្ឌា (ដែលមានដែនដីគ្រប់ដណ្តប់ទៅលើប្រទេសឥណ្ឌា ប៉ាគីស្ថាន និងបង់ក្លាដែសបច្ចុប្បន្ន) ភូមា ម៉ាឡេស៊ី ព្រុយណេ ហុងកុង អូស្រ្តាលី និងនូវែលសេឡង់។
គិតត្រឹមដើមសតវត្សរ៍ទី២០ អង់គ្លេស គឺជាអាណាចក្រ ដែលមានប្រជាជនសរុប ប្រមាណជាជិត ៤៦០លាននាក់ (២០% នៃប្រជាជនសរុបនៅលើពិភពលោកនៅពេលនោះ) និងមានផ្ទៃដីសរុបរហូតដល់ទៅជាង ៣៣លានគីឡូម៉ែត្រក្រឡា (ប្រមាណ ២៥% នៃដែនដីគោកសរុបនៅលើពិភពលោក) លាតសន្ធឹងពីចុងម្ខាង រហូតទៅដល់ចុងម្ខាងទៀតនៃភពផែនដី។ គឺជាអាណាចក្រដែលព្រះអាទិត្យមិនដែលអស្តង្គត។
និយាយពីបារាំងវិញ។ បើទោះបីជាចាញ់សង្រ្គាមទល់នឹងអង់គ្លេស ក៏ប៉ុន្តែ បារាំងនៅតែរក្សាបាននូវទឹកដីអាណានិគមយ៉ាងធំធេងដែរ។ បារាំងបន្តកាន់កាប់ទឹកដីមួយផ្នែកនៅក្នុងទ្វីបអាមេរិក។ នៅអាហ្វ្រិកវិញ អង់គ្លេសកាន់កាប់មួយផ្នែកនៅខាងត្បូង និងខាងលិច ចំណែកឯបារាំងវិញ កាន់កាប់ស្ទើរតែពាក់កណ្តាលនៅប៉ែកខាងកើត និងប្រទេសនៅតាមបណ្តោយឆ្នេរសមុទ្រមេឌីទែរ៉ាណេ ពោលគឺ បណ្តាប្រទេសអាហ្វ្រិក ដែលនៅបន្តនិយាយភាសាបារាំង រហូតមកទល់នឹងពេលបច្ចុប្បន្ន។ នៅក្នុងតំបន់មជ្ឈិមបូព៌ា លីបង់ និងស៊ីរី ត្រូវស្ថិតក្រោមអាណានិគមរបស់បារាំង។
►សូមអាន៖ បារាំងក្រោមការដឹកនាំរបស់អធិរាជណាប៉ូឡេអុង
នៅក្នុងទ្វីបអាស៊ីវិញ ក្រោយពីចាញ់អង់គ្លេសនៅឥណ្ឌា បារាំងនៅសល់ដែនដីអាណានិគមតែនៅតំបន់ឥណ្ឌូចិនមួយប៉ុណ្ណោះ។ បារាំងបានចាប់ផ្តើមចូលធ្វើអន្តរាគមន៍យោធា នៅឥណ្ឌូចិន ចាប់តាំងពីឆ្នាំ១៨៥៨ ក្រោមលេសថា ដើម្បីមកការពារបេសកជនកាតូលិក។
នៅក្នុងអំឡុងពេលនោះ នគរខ្មែរកំពុងតែធ្លាក់ចុះដុនដាបយ៉ាងខ្លាំង ហើយប្រទេសជិតខាង រួមមាននគរសៀម និងនគរអាណ្ណាម បាននាំគ្នាឡោមព័ទ្ធ ច្បិចយកទឹកដីខ្មែរបន្តិចម្តងៗ ទាំងនៅខាងលិច និងខាងកើត។ នៅខាងលិច ខេត្តមួយចំនួន រួមមាន បាត់ដំបង សៀមរាប មង្គលបុរី និងស៊ីសុផុនត្រូវធ្លាក់ទៅក្នុងដៃសៀម។ ចំណែកនៅខាងកើតឯណោះវិញ ទឹកដីកូសាំងស៊ីន (Cochinchine) ឬកម្ពុជាក្រោម ត្រូវនគរអាណ្ណាមដណ្តើមកាន់កាប់។ ប្រឈមមុខនឹងការគំរាមកំហែងពីប្រទេសជិតខាងបែបនេះ ព្រះមហាក្សត្រខ្មែរ គឺព្រះបាទអង្គឌួង ក៏បានស្វះស្វែងរកជំនួយពីបារាំង ដែលជាមហាអំណាចអាណានិគម។
ផែនទីបង្ហាញអំពីអាណានិគមនៅទូទាំងពិភពលោក គិតត្រឹមឆ្នាំ១៨៩៨
►សូមអាន៖ ភាពរុងរឿងនៃអាណាចក្រខ្មែរសម័យអង្គរ
នៅឆ្នាំ១៨៦២ បារាំងបានដណ្តើមយកទឹកដីកូសាំងស៊ីនពីវៀតណាមមកកាន់កាប់ ដោយយកមកដាក់ជាទឹកដីរបស់បារាំង បន្ទាប់មកទៀត បានដាក់អាណាព្យាបាលលើកម្ពុជា នៅឆ្នាំ១៨៦៣ និងលើវៀតណាម (អាណ្ណាម និងតុងកឹង) នៅឆ្នាំ១៨៦៤ រួចហើយយកដែនដីអាណានិគមអស់ទាំងនេះ បង្កើតទៅជាសហភាពឥណ្ឌូចិន។
ក្រោយមកទៀត នៅឆ្នាំ១៨៩៨ ប្រទេសឡាវក៏ត្រូវបានបារាំងដណ្តើមយកពីសៀម មកដាក់ជាដែនដីអាណានិគម ក្នុងសហភាពឥណ្ឌូចិន ជាមួយនឹងទឹកដីកូសាំងស៊ីន វៀតណាម និងកម្ពុជាផងដែរ។
នៅឆ្នាំដដែលនោះ បារាំងក៏បានពង្រីកដែនដីអាណានិគមរបស់ខ្លួន ចេញពីតំបន់ឥណ្ឌូចិន ចាក់ទៅទិសខាងជើង ដោយដណ្តើមយកខេត្តមួយចំនួន នៅប៉ែកខាងត្បូងប្រទេសចិនមកកាន់កាប់ ដើម្បីប្រជែងជាមួយនឹងចក្រភពអង់គ្លេស ដែលកាន់កាប់កោះហុងកុង និងព័រទុយហ្កាល់ ដែលកាន់កាប់ដែនដីម៉ាកាវ។
ក៏ប៉ុន្តែ នៅក្នុងការប្រកួតប្រជែងដណ្តើមដែនដីអាណានិគមគ្នានេះ បារាំង និងអង់គ្លេស បានចុះកិច្ចព្រមព្រៀងមួយ ដើម្បីបែងចែកដែនឥទ្ធិពលគ្នា ទាក់ទងនឹងនគរសៀម។ យោងតាមកិច្ចព្រមព្រៀង ចុះឆ្នាំ១៨៩៦ បារាំងបានព្រមព្រៀងជាមួយអង់គ្លេសថានឹងទុកឲ្យនគរសៀមនៅជាប្រទេសឯករាជ្យ ដើម្បីធ្វើជាតំបន់ទ្រនាប់ រវាងដែនដីអាណានិគមអង់គ្លេស (ភូមា និងម៉ាឡេស៊ី) និងដែនដីអាណានិគមបារាំង (សហភាពឥណ្ឌូចិន)។ ហេតុដូច្នេះហើយបានជា នៅពេលនោះ នគរសៀមបានរួចផុតពីអាណានិគមរបស់បារាំង និងអង់គ្លេស។
►សូមអាន៖ ប្រជាជាតិនៅជុំវិញអាណាចក្រខ្មែរ
ក៏ប៉ុន្តែ យោងតាមកិច្ចព្រមព្រៀងបារាំង-អង់គ្លេស ឆ្នាំ១៨៩៦នេះ អង់គ្លេសបានកាត់យកខេត្តមួយចំនួន នៅប៉ែកពាយ័ព្យនគរសៀម ប្រគល់ទៅឲ្យភូមាវិញ ហើយខេត្តប៉ែកខាងត្បូងនគរសៀម ក៏ត្រូវបានកាត់យកទៅដាក់បញ្ចូលទៅក្នុងដែនដីម៉ាឡេស៊ីផងដែរ។
ចំណែកនៅប៉ែកឦសាននៃនគរសៀមវិញ ខេត្តមួយចំនួន ដែលសៀមបានដណ្តើមយកពីខ្មែរ កាលពីមុន ត្រូវបានបារាំងកាត់យកមកឲ្យខ្មែរវិញ គឺខេត្តម្លូព្រៃ និងទន្លេររពៅ នៅឆ្នាំ១៩០៤ និងខេត្តបាត់ដំបង និងសៀមរាប នៅឆ្នាំ១៩០៧៕
ការរំសាយអាណានិគមនៅក្រោយសង្រ្គាមលោកលើកទី២
កែប្រែគិតត្រឹមឆ្នាំ១៩៤៥ មហាអំណាចអាណានិគមនៅអឺរ៉ុប ជាពិសេស បារាំង និងអង់គ្លេស កាន់កាប់ដែនដីប្រមាណជាពាក់កណ្តាលពិភពលោកទាំងមូល។ ប្រទេសភាគច្រើន នៅក្នុងតំបន់អាហ្វ្រិក និងអាស៊ីត្រូវស្ថិតក្រោមការកាន់កាប់របស់មហាអំណាចអាណានិគមអឺរ៉ុប។ ក៏ប៉ុន្តែ នៅក្រោយសង្រ្គាមលោកលើកទី២ ប្រទេសដែលស្ថិតក្រោមអាណានិគមបានទទួលឯករាជ្យម្តងមួយៗ ហើយដែនដីអាណានិគមនៅទូទាំងពិភពលោកក៏ត្រូវរួញតូចបន្តិចម្តងៗ។
ការរំសាយដែនដីអាណានិគម នៅក្រោយសង្រ្គាមលោកលើកទី២បានកើតមានឡើង ដោយមកពីមូលហេតុច្រើនយ៉ាង។
មូលហេតុសំខាន់ទីមួយ គឺធ្លាក់ចុះទន់ខ្សោយនៃប្រទេសមហាអំណាចអាណានិគម គឺបារាំង និងអង់គ្លេស ដែលត្រូវទទួលរងនូវការខូចខាតយ៉ាងធ្ងន់ធ្ងរដោយសារសង្រ្គាម។ ក្នុងពេលជាមួយគ្នា មហាអំណាចធំៗពីរដែលងើបមុខថ្មី គឺសហរដ្ឋអាមេរិក និងសហភាពសូវៀត ដែលជាអ្នកឈ្នះសង្រ្គាមលោកដែរនោះ សុទ្ធសឹងជាប្រទេសដែលមាននិន្នាការប្រឆាំងនឹងអាណានិគម។ គេមិនត្រូវភ្លេចទេថា សហរដ្ឋអាមេរិកខ្លួនឯងផ្ទាល់ក៏មានដើមកំណើតដំបូងចេញពីការតស៊ូទាមទារឯករាជ្យពីចក្រភពអង់គ្លេសដែរ កាលពីឆ្នាំ១៧៧៤។
លើសពីនេះទៅទៀត នៅក្នុងអំឡុងសង្រ្គាមលោកលើកទី២ បារាំង និងអង់គ្លេស សុទ្ធតែត្រូវការជំនួយពីកងកម្លាំងតាមបណ្តាប្រទេសស្ថិតក្រោមអាណានិគម ដើម្បីជួយចម្បាំងទល់នឹងកងទ័ពអាល្លឺម៉ង់ និងជប៉ុន ហើយជាថ្នូរនឹងជំនួយនេះបារាំង និងអង់គ្លេសបាននាំគ្នាសន្យាថានឹងផ្តល់សិទ្ធិសេរីភាព ស្វ័យភាព ឬឯករាជ្យដល់បណ្តាប្រទេសដែលស្ថិតក្រោមអាណានិគមរបស់ពួកគេ។ នៅក្នុងអំឡុងសង្រ្គាមលោកលើកទី២នេះ ចលនាជាតិនិយមក៏បានរីកដុះដាលយ៉ាងខ្លាំងដែរ នៅតាមបណ្តាប្រទេសស្ថិតក្រោមអាណានិគម។
នៅឆ្នាំ១៩៤៥ ភ្លាមៗក្រោយពីសង្រ្គាមលោកលើកទី២ត្រូវបញ្ចប់ អង្គការសហប្រជាជាតិត្រូវបានបង្កើតឡើង ហើយនៅក្នុងធម្មនុញ្ញ ដែលជាច្បាប់កំពូលរបស់អ.ស.ប មានចែងនូវគោលការណ៍ដ៏សំខាន់មួយ គឺការផ្តល់សិទ្ធិដល់គ្រប់ប្រជាជនទាំងអស់នៅលើពិភពលោក ក្នុងការកំណត់ជោគវាសនាដោយខ្លួនឯង។ ចំណុចនេះហើយ ដែលជាគោលការណ៍ជាមូលដ្ឋាន ក្នុងដំណើរការរំសាយអាណានិគម។
ក៏ប៉ុន្តែ ដំណើរការនៃការរំសាយអាណានិគមនេះមិនមែនកើតឡើងដូចគ្នានៅគ្រប់ទីកន្លែងនោះទេ។ ប្រទេសខ្លះបានទទួលឯករាជ្យដោយសន្តិវិធី តាមរយៈការចរចា ចំណែកឯប្រទេសខ្លះទៀតបានទទួលឯករាជ្យតាមរយៈការធ្វើសង្រ្គាមបង្ហូរឈាម។ ស្ថានភាពនៅក្រោយពេលទទួលឯករាជ្យក៏មិនដូចគ្នានៅគ្រប់ទីកន្លែងនោះដែរ ដោយប្រទេសខ្លះបង្កើតបាននូវរដ្ឋាភិបាល ដែលមានស្ថិរភាពភ្លាមៗក្រោយពីទទួលបានឯករាជ្យ ចំណែកប្រទេសខ្លះទៀត ត្រូវប្រឈមមុខនឹងសង្រ្គាមស៊ីវិលរាប់ទសវត្សរ៍។ ប្រទេសខ្លះបង្កើតបានជារបបដឹកនាំតាមបែបប្រជាធិបតេយ្យ ចំណែកប្រទេសខ្លះទៀត ស្ថិតក្រោមការដឹកនាំដោយរបបសឹក ឬរបបផ្តាច់ការស៊ីវិល អស់រយៈពេលរាប់សិបឆ្នាំ។
នៅក្រោយសង្រ្គាមលោកលើកទី២ត្រូវបញ្ចប់ លោក Clement Attlee ដែលបានឡើងមកកាន់តំណែងជានាយករដ្ឋមន្រ្តីអង់គ្លេសជំនួសលោក Winston Churchill កាលពីខែកក្កដា ឆ្នាំ១៩៤៥ ប្រកាន់យកនូវនយោបាយមួយថា អង់គ្លេសគួរតែផ្តោតអាទិភាពលើការស្តារប្រទេសចេញពីផេះផង់នៃសង្រ្គាម ជាជាងចំណាយកម្លាំងលើការប្រឹងប្រែងរក្សាដែនដីអាណានិគម។ អង់គ្លេសដែលដឹងខ្លួនថាការប្រគល់ឯករាជ្យទៅឲ្យឥណ្ឌា គឺជារឿងដែលចៀសមិនរួច ក៏បានបើកកិច្ចចរចាជាមួយរដ្ឋាភិបាលឥណ្ឌា រហូតឈានទៅចេញច្បាប់មួយ នៅខែកក្កដា ឆ្នាំ១៩៤៧ ដែលចែងពីការផ្តល់ឯករាជ្យដល់ឥណ្ឌា។
ក្រោយពីស្ថិតក្រោមការកាន់កាប់របស់អង់គ្លេសអស់រយៈពេលជាង២០០ឆ្នាំ (១៦១២-១៩៤៧) ឥណ្ឌាក៏ទទួលបានឯករាជ្យយ៉ាងពេញលេញ។ ក៏ប៉ុន្តែ ការបាក់បែកគ្នា រវាងអ្នកកាន់សាសនាហិណ្ឌូ និងអ្នកកាន់សាសនាអ៊ីស្លាម ក៏បានធ្វើឲ្យឥណ្ឌាត្រូវពុះចែកជាប្រទេសពីរដាច់ពីគ្នា គឺប្រទេសឥណ្ឌាបច្ចុប្បន្ន ដែលប្រជាជនភាគច្រើនជាអ្នកកាន់សាសនាហិណ្ឌូ និងប៉ាគីស្ថាន ដែលប្រជាជនភាគច្រើន ជាអ្នកកាន់សាសនាអ៊ីស្លាម។ ក្រោយមកទៀត ប្រទេសប៉ាគីស្ថានក៏ត្រូវបាក់បែកគ្នាជាពីរដែរ ដោយប៉ាគីស្ថានខាងកើតបានផ្តាច់ខ្លួននៅឆ្នាំ១៩៧១ បង្កើតជាប្រទេសឯករាជ្យថ្មីមួយ គឺបង់ក្លាដែស។
ជារួម គេសង្កេតឃើញថា ឯករាជ្យរបស់ឥណ្ឌាពីក្រោមនឹមអាណានិគមអង់គ្លេសបានមកដោយគ្មានសង្រ្គាមបង្ហូរឈាម ក៏ប៉ុន្តែ គឺនៅក្រោយពេលបានទទួលឯករាជ្យ ដែលសង្រ្គាមត្រូវផ្ទុះឡើង គឺសង្រ្គាម នៅពេលបង់ក្លាដែសទាមទារផ្តាច់ខ្លួនពីប៉ាគីស្ថាន និងសង្រ្គាមរហូតដល់ទៅ ៤លើក រវាងឥណ្ឌា និងប៉ាគីស្ថាន ដែលកើតចេញពីជម្លោះដណ្តើមទឹកដីគ្នា នៅតំបន់កាស្មៀរ។ ជម្លោះ ដែលនៅបន្តកើតមានរហូតមកទល់នឹងពេលបច្ចុប្បន្ន។
បើនិយាយអំពីស្ថានភាពនយោបាយវិញ គេសង្កេតឃើញថា នៅក្រោយពីទទួលបានឯករាជ្យពីអង់គ្លេស ឥណ្ឌាបានបង្កើតជារដ្ឋធម្មនុញ្ញ និងប្រព័ន្ធដឹកនាំតាមបែបប្រជាធិបតេយ្យ ព្រមទាំងមានស្ថិរភាពនយោបាយជាប់ជាប្រចាំ។ ផ្ទុយទៅវិញ ប៉ាគីស្ថានតែងតែឆ្លងកាត់នូវការដឹកនាំតាមបែបរបបសឹកផ្តាច់ការ ការធ្វើរដ្ឋប្រហារដណ្តើមអំណាចគ្នា និងអស្ថិរភាពនយោបាយរហូតមកទល់នឹងពេលបច្ចុប្បន្ន។
ការដកខ្លួនថយរបស់អង់គ្លេសពីឥណ្ឌា គឺជាចំណុចចាប់ផ្តើមមួយ ដែលបើកផ្លូវនាំទៅរកការរំលាយបន្តិចម្តងៗនៃដែនដីចក្រភពអង់គ្លេស នៅលើពិភពលោក។ ប៉ុន្មានឆ្នាំក្រោយពីអង់គ្លេសបានប្រគល់ឯករាជ្យឲ្យឥណ្ឌា និងប៉ាគីស្ថាន ប្រទេសផ្សេងទៀត ដែលនៅក្បែរនោះ ក៏បាននាំគ្នាប្រកាសឯករាជ្យពីអង់គ្លេសជាបន្តបន្ទាប់ដែរ គឺភូមា ក្រោមការដឹកនាំរបស់លោកអ៊ុងសាន (ឪពុករបស់លោកស្រីអ៊ុងសាន ស៊ូជី) បានចរចាទាមទារឯករាជ្យពីអង់គ្លេស នៅឆ្នាំ១៩៤៨ ស្រីលង្កា ទទួលឯករាជ្យនៅឆ្នាំ១៩៤៨ និងម៉ាឡេស៊ី ទទួលឯករាជ្យ នៅឆ្នាំ១៩៥៧។
ក៏ប៉ុន្តែ ខុសពីប្រទេសផ្សេងៗទៀត ដែលដំណើរការទាមទារឯករាជ្យត្រូវប្រព្រឹត្តទៅដោយសន្តិវិធី ម៉ាឡេស៊ីបានឆ្លងកាត់សង្រ្គាមបង្ហូរឈាមជាច្រើនឆ្នាំទម្រាំតែបានឯករាជ្យពីអង់គ្លេស នេះក៏ដោយសារតែនៅក្នុងចលនាទាមទារឯករាជ្យម៉ាឡេស៊ីមានឡូកឡំជាមួយចលនាឧទ្ទាមកុម្មុយនិស្តស្និទ្ធនឹងចិន ហើយអង់គ្លេសមិនចង់ឲ្យម៉ាឡេស៊ីឯករាជ្យត្រូវធ្លាក់ក្រោមការគ្រប់គ្រងរបស់ពួកកុម្មុយនិស្ត។ ទាល់តែបានវាយបំបាក់កម្លាំងឧទ្ទាមកុម្មុយនិស្តបានហើយ ទើបអង់គ្លេសសម្រេចប្រគល់ឯករាជ្យទៅឲ្យម៉ាឡេស៊ី។ ក៏ប៉ុន្តែ ៨ឆ្នាំក្រោយពីបានទទួលឯករាជ្យពីអង់គ្លេស សិង្ហបុរី ដែលពីមុនស្ថិតក្នុងរដ្ឋសហព័ន្ធម៉ាឡេស៊ី បានផ្តាច់ខ្លួនទៅបង្កើតជាប្រទេសឯករាជ្យដាច់តែឯង នៅឆ្នាំ១៩៦៥ ក្រោមការដឹកនាំរបស់លោក លី ក្វានយូ៕
ការរកឃើញទ្វីបអាមេរិក
កែប្រែអស់រយៈពេលរាប់សតវត្សរ៍ បណ្តាជនទូទៅ នៅលើពិភពលោកនាំគ្នាជឿថា អ្នកដែលបានរកឃើញទ្វីបអាមេរិកមុនគេបង្អស់ គឺ គ្រីស្តូហ្វ កូឡុំ (Christophe Colomb)។ ដំណើររឿងរបស់ គ្រីស្តូហ្វ កូឡុំ បានកើតឡើង នៅចុងសតវត្សរ៍ទី១៥។
នៅពេលនោះ អឺរ៉ុបបានងើបចេញពីយុគខ្មៅងងឹត នៃយុគសម័យកណ្តាល ហើយចាប់ផ្តើមស្គាល់នូវភាពរុងរឿងឡើងវិញបន្តិចម្តងៗ ហើយក្នុងនោះ គឺឃើញមានប្រទេសមហាអំណាចថ្មី ដែលចាប់ផ្តើមលេចមុខឡើង នៅអឺរ៉ុប គឺព័រទុយហ្កាល់ និងអេស្ប៉ាញ។ នៅពេលនោះ បណ្តាប្រទេសនៅអឺរ៉ុបកំពុងតែប្រជែងគ្នា ក្នុងការពង្រីកសេដ្ឋកិច្ចរបស់ពួកគេរៀងៗខ្លួន តាមរយៈការធ្វើអាណានិគម និងការគ្រប់គ្រងផ្លូវជំនួញ។ ការធ្វើជំនួញ ដែលកាក់កបជាងគេ នៅពេលនោះ គឺការជួញដូរជាមួយអាស៊ី ហើយជំនួញនេះត្រូវគេធ្វើតាមផ្លូវគោក ដែលគេហៅថា “ផ្លូវសូត្រ” តភ្ជាប់អឺរ៉ុប ទៅឥណ្ឌា និងចិន។ ក៏ប៉ុន្តែ ការធ្វើដំណើរតាមផ្លូវគោកពីអឺរ៉ុបទៅអាស៊ីត្រូវប្រឈមមុខនឹងគ្រោះថ្នាក់ច្រើន នៅក្រោយពេលដែលចក្រភពអូតូម៉ង់របស់តួកគី បានវាយយកទីក្រុងកុងស្តង់ទីណូប និងផ្តួលរំលំចក្រភពប៊ីហ្សង់តាំង នៅឆ្នាំ១៤៥៣។
ព័រទុយហ្កាល់ ដែលពេលនោះជាប្រទេសមួយជំនាញខាងផ្លូវសមុទ្រ ក៏បានងាកទៅធ្វើការជួញដូរតាមផ្លូវសមុទ្រវិញ ដោយចេញដំណើរពីព័រទុយហ្កាល់ តាមមហាសមុទ្រអាត្លង់ទិក ចាក់ចុះទៅទិសខាងត្បូង វាងមួយជុំទ្វីបអាហ្វ្រិក មុននឹងឆ្លងមហាសមុទ្រឥណ្ឌា ទៅកាន់តំបន់អាស៊ី។
ក៏ប៉ុន្តែ គ្រីស្តូហ្វ កូឡុំ ដែលជាអ្នកជំនាញខាងដើរកប៉ាល់មកពីអ៊ីតាលី បានបែកគំនិតមួយថ្មីថា ដោយសារតែផែនដីមានរាងមូល បើសិនជាគេធ្វើដំណើរចេញពីអឺរ៉ុប ឆ្ពោះទៅទិសខាងលិច កាត់តាមមហាសមុទ្រអាត្លង់ទិក គេនឹងអាចធ្វើដំណើរដោយត្រង់ទៅដល់ឥណ្ឌា ដោយចំណាយពេលតិចជាង ការធ្វើដំណើរទៅទិសខាងកើត ដែលត្រូវវាងមួយជុំទ្វីបអាហ្វ្រិក។ នៅចុងសតវត្សរ៍ទី១៥ ស្តេចអេស្ប៉ាញក៏បានជួលគ្រីស្តូហ្វ កូឡុំ ឲ្យដឹកនាំបេសកកម្ម ក្នុងនាមអេស្ប៉ាញ ធ្វើដំណើរតាមកប៉ាល់ កាត់មហាសមុទ្រអាត្លង់ទិក ឆ្ពោះទៅអាស៊ី។
នៅថ្ងៃទី៣ ខែសីហា ឆ្នាំ១៤៩២ គ្រីស្តូហ្វ កូឡុំ បានចេញដំណើរពីអេស្ប៉ាញ ជាមួយនឹងកប៉ាល់ ៣គ្រឿង ឆ្ពោះទៅទិសខាងលិច សំដៅទៅអាស៊ី។ ជាង ២ខែក្រោយមក នៅថ្ងៃទី១២ ខែតុលា កប៉ាល់របស់គ្រីស្តូហ្វ កូឡុំ ក៏បានធ្វើដំណើរមកដល់ឆ្នេរខាងកើតនៃទ្វីបអាមេរិក។ គ្រីស្តូហ្វ កូឡុំ នឹកស្មានថាខ្លួនមកដល់ឥណ្ឌា ក៏បានហៅជនជាតិដើម ដែលរស់នៅលើទ្វីបអាមេរិកថាជាពួកឥណ្ឌា។ ឈ្មោះ ដែលនៅជាប់រហូតមកទល់នឹងពេលបច្ចុប្បន្ន គឺ “ឥណ្ឌាស្បែកក្រហម”។
ចាប់តាំងពីពេលនោះមក គ្រីស្តូហ្វ កូឡុំ ត្រូវបានប្រវត្តិសាស្រ្តចារទុកថាជាអ្នកដែលបានរកឃើញទ្វីបអាមេរិកមុនគេបង្អស់។ ក៏ប៉ុន្តែ ក្រោយមក គេបានរកឃើញភស្តុតាង ដែលបញ្ជាក់ថា គ្រីស្តូហ្វ កូឡុំ មិនមែនជាអ្នករកឃើញទ្វីបអាមេរិកមុនគេនោះទេ ហើយក៏មិនមែនជាជនជាតិអឺរ៉ុបទីមួយ ដែលបានធ្វើដំណើរទៅដល់ទឹកដីអាមេរិកនោះដែរ។
រូបគំនួរបង្ហាញពីលោកគ្រីស្តូហ្វ កូឡុំ
មុនពេលដែលគ្រីស្តូហ្វ កូឡុំ ធ្វើដំណើរមកដល់ នៅចុងសតវត្សរ៍ទី១៥ ទ្វីបអាមេរិកមានមនុស្សរស់នៅតាំងពីរាប់ម៉ឺនឆ្នាំមកហើយ។ ជនជាតិដើមនៅអាមេរិក (ដែលយើងហៅថា ជាជនជាតិឥណ្ឌាស្បែកក្រហម) តាមការពិត គឺជាមនុស្ស ដែលមានដើមកំណើតមកពីអាស៊ី។ ពួកគេបានធ្វើដំណើរចេញពីអាស៊ី មកអាមេរិក កាលពីប្រមាណជា ២ម៉ឺនឆ្នាំមុន ដោយឆ្លងកាត់តាមចក្រសមុទ្រ រវាងរុស្ស៊ី និងរដ្ឋអាឡាស្កា (Bering Sea) នៅក្នុងអំឡុងយុគសម័យទឹកក (Ice Age) ពេលដែលកម្ពស់មានកម្រិតទាប ហើយច្រកសមុទ្រនេះ នៅជាដីគោកនៅឡើយ ដែលអាចឲ្យគេដើរឆ្លងកាត់បាន។
ចាប់តាំងពីក្រោយយុគសម័យទឹកកក នៅពេលដែលកម្ពស់ទឹកសមុទ្រកើនឡើង ទ្វីបអាមេរិកត្រូវបានកាត់ផ្តាច់ពីតំបន់ផ្សេងទៀត ដោយមហាសមុទ្រប៉ាស៊ីហ្វិក នៅខាងលិច និងមហាសមុទ្រអាត្លង់ទិក នៅខាងកើត ដែលជាហេតុធ្វើឲ្យទ្វីបអាមេរិកនេះ ត្រូវបានគេបំភ្លេចចោលស្ទើរតែទាំងស្រុង។ រហូតទាល់តែក្រោយពេល គ្រីស្តូហ្វ កូឡុំ ធ្វើដំណើរមកដល់ទ្វីបនេះ ទើបមហាអំណាចនៅអឺរ៉ុប ជាពិសេស អេស្ប៉ាញ និងព័រទុយហ្កាល់ ចាប់ផ្តើមនាំគ្នាធ្វើដំណើរមកដាក់អាណានិគមលើទ្វីបអាមេរិក ហើយពិភពលោកទាំងមូលដឹងថា មានទ្វីបអាមេរិក ហើយក្នុងរយៈពេលជាច្រើនឆ្នាំ គេនាំគ្នាគិតថា គឺគ្រីស្តូហ្វ កូឡុំ ដែលជាអ្នកបានរកឃើញទ្វីបអាមេរិកនេះមុនគេ។
ក៏ប៉ុន្តែ ក្រោយមកទៀត អ្នកប្រវត្តិសាស្រ្តមួយចំនួនបានរកឃើញថា ទ្វីបអាមេរិកត្រូវបានគេរកឃើញ តាំងពីមុនគ្រីស្តូហ្វ កូឡុំ ទៅទៀត។
អ្នកប្រវត្តិសាស្រ្តខ្លះបានអះអាងថា សំពៅចិន ក្រោមការដឹកនាំរបស់មេទ័ពជើងទឹកនៃរាជវង្សមីង ឈ្មោះ Zheng He បានធ្វើដំណើរទៅដល់ទ្វីបអាមេរិក តាំងពីឆ្នាំ១៤២១ ពោលគឺ ប្រមាណជា ៧០ឆ្នាំ មុនគ្រីស្តូហ្វ កូឡុំ (១៤៩២)។ ក្រោយមកទៀត គេបានរកឃើញផែនទីគូរដោយចិន ដែលបង្ហាញអំពីផ្នែកខ្លះនៃទ្វីបអាមេរិក។ ផែនទីនេះត្រូវបានគូរតាំងពីមុនពេលគ្រីស្តូហ្វ កូឡុំ ធ្វើដំណើរទៅដល់ទ្វីបអាមេរិកទៅទៀត ហើយខ្លះត្រូវបានគូរ តាំងពីក្នុងសម័យកាល ដែលចិនស្ថិតក្រោមការគ្រប់គ្រងរបស់អធិរាជម៉ុងហ្គោល គូប៊ីឡៃ ខាន់ ម៉្លេះ ដែលអាចបញ្ជាក់ថា ចក្រភពម៉ុងហ្គោលបានរកឃើញទ្វីបអាមេរិក តាំងពីមុន Zheng He នៃរាជវង្សមីងទៅទៀត។
ក៏ប៉ុន្តែ រហូតមកទល់នឹងពេលនេះ អ្នកប្រវត្តិសាស្រ្ត នៅតែមានការខ្វែងគំនិតគ្នាច្រើននៅឡើយ ជុំវិញការរកឃើញទ្វីបអាមេរិកដោយចិន ក្រោមរាជវង្សមីង ឬដោយចិន ក្រោមគូប៊ីឡៃ ខាន់ នៃចក្រភពម៉ុងហ្គោល។ តែទោះជាយ៉ាងណា គេបានយល់ស្របគ្នាថា អាមេរិកពិតជាត្រូវបានគេរកឃើញតាំងពីមុនគ្រីស្តូហ្វ កូឡុំមែន។
អ្នកដែលបានរកឃើញទ្វីបអាមេរិក មុនគ្រីស្តូហ្វ កូឡុំ ហើយដែលគេអាចបញ្ជាក់បានច្បាស់លាស់ តាមរយៈភស្តុតាងបុរាណវិទ្យា គឺពួកវីគីង (Viking) ពោលគឺ ជនជាតិក្នុងអម្បូរហ៊្សែរម៉ានិក ដែលរស់នៅតំបន់អឺរ៉ុបខាងជើង។ តាមរយៈកំណាយបុរាណវិទ្យា នៅប៉ែកខាងកើតប្រទេសកាណាដា (Newfoundland) គេបានរកឃើញថា ពួកវីគីង បានធ្វើដំណើរទៅដល់ និងតាំងទីលំនៅ ក្នុងទ្វីបអាមេរិក តាំងពីក្នុងអំឡុងដើមសតវត្សរ៍ទី១១ ពោលគឺ ប្រមាណជាជិត ៥០០ឆ្នាំ មុនគ្រីស្តូហ្វ កូឡុំ។
ក៏ប៉ុន្តែ បើទោះបីជាគ្រីស្តូហ្វ កូឡុំ មិនមែនជាអ្នកបានរកឃើញទ្វីបអាមេរិកមុនគេក៏ដោយ ការធ្វើដំណើររបស់គ្រីស្តូហ្វ កូឡុំ ទៅដល់ទ្វីបអាមេរិក នៅចុងសតវត្សរ៍ទី១៥ គឺជាចំណុចចាប់ផ្តើមដ៏សំខាន់មួយនៃការបើកចំហទ្វីបអាមេរិក ទៅកាន់ពិភពលោក។ គឺជាការបើកផ្លូវ ដល់មហាអំណាចអឺរ៉ុប ឆ្ពោះទៅស្វែងយល់ស៊ីជម្រៅ និងធ្វើអាជីវកម្មលើធនធាន នៅលើដែនដីថ្មីដ៏ធំមួយ ប៉ុន្តែ វាក៏ជាការបើកផ្លូវផងដែរ ឆ្ពោះទៅរកការវិនាសហិនហោច សម្រាប់ជនជាតិដើមអាមេរិក៕
សង្គ្រាមទាមទារឯករាជ្យរបស់អាមេរិក
កែប្រែចាប់តាំងពីក្រោយពេលដែលគ្រីស្តូហ្វ កូឡុំ រកឃើញទ្វីបអាមេរិក នៅចុងសតវត្សរ៍ទី១៥ មហាអំណាចនៅអឺរ៉ុប រួមមាន អេស្ប៉ាញ ព័រទុយហ្កាល់ បារាំង និងអង់គ្លេស បាននាំគ្នាពង្រីកអាណានិគមរបស់ខ្លួន នៅលើដែនដីថ្មីនេះ ដោយអេស្ប៉ាញ និងព័រទុយហ្កាល់ កាន់កាប់តំបន់អាមេរិកខាងត្បូង ចំណែកឯបារាំង និងអង់គ្លេសវិញ កាន់កាប់អាមេរិកខាងជើង (នៅត្រង់ម្តុំសហរដ្ឋអាមេរិក និងកាណាដាសព្វថ្ងៃ)។
►សូមអាន៖ ការរកឃើញទ្វីបអាមេរិកដោយគ្រីស្តូហ្វ កូឡុំ នៅចុងសតវត្សរ៍ទី១៥
ក៏ប៉ុន្តែ គិតត្រឹមសតវត្សរ៍ទី១៨ ដែនដីអាមេរិកខាងជើងភាគច្រើនស្ថិតក្រោមការកាន់កាប់របស់បារាំង។ រហូតមកទល់នឹងពេលបច្ចុប្បន្ននេះ គេឃើញមានទីក្រុងធំៗជាច្រើន នៅអាមេរិកខាងជើង នៅតែរក្សាឈ្មោះជាបារាំង ដូចជា Montréal នៅកាណាដា និង Nouvelle-Orléan (ដែលបច្ចុប្បន្នហៅជាភាសាអង់គ្លេសថា New Orlean), Détroit និង Saint-Louis នៅសហរដ្ឋអាមេរិក ជាដើម។
ចំណែកអង់គ្លេសវិញ កាន់កាប់ដែនដីតូចជាងបារាំង គឺដែនដី នៅតាមបណ្តោយឆ្នេរប៉ែកខាងកើតសហរដ្ឋអាមេរិក ដែលគេហៅថា ដែនដីអាណានិគមទាំង ១៣ ហើយដែលក្រោយមកនឹងត្រូវក្លាយជារដ្ឋដំបូងបង្អស់ នៃសហរដ្ឋអាមេរិក។ ក៏ប៉ុន្តែ ដែនដីអាណានិគមអង់គ្លេសអស់ទាំងនេះ ថ្វីដ្បិតតែមានទំហំផ្ទៃដីតិច ប៉ុន្តែ មានប្រជាជនរស់នៅច្រើនជាងបារាំង ពោលគឺ ប្រមាណជា ១លាននាក់ ធៀបទៅនឹង ដែនដីអាណានិគមរបស់បារាំង ដែលមានប្រជាជនតែប្រមាណជា ១០ម៉ឺននាក់។ ដែនដីអាណានិគមបារាំងនៅអាមេរិកមានមនុស្សរស់នៅតិច គឺដោយសារតែប្រជាជនបារាំងភាគច្រើនមិនចង់ចាកចេញពីប្រទេសកំណើត ទៅតាំងទីលំនៅនៅលើដែនដីអាណានិគម។ រដ្ឋាភិបាលបារាំងវិញក៏មិនសូវជាយកចិត្តទុកដាក់លើដែនដីអាណានិគម ដូចជា រដ្ឋាភិបាលអង់គ្លេសនោះដែរ។
នៅឆ្នាំ១៧៥៦ សង្រ្គាមដណ្តើមកាន់កាប់ដែនដីអាណានិគមបានផ្ទុះឡើង រវាងបារាំង និងអង់គ្លេស។ សង្រ្គាមនេះ ដែលភាគច្រើនជាសង្រ្គាមខាងទ័ពជើងទឹក បានអូសបន្លាយពេលដល់ឆ្នាំ១៧៦៣ ហើយត្រូវបានគេឲ្យឈ្មោះថា “សង្រ្គាម៧ឆ្នាំ”។ នៅអាមេរិក សង្រ្គាមនេះត្រូវបានគេឲ្យឈ្មោះថា សង្រ្គាមបារាំងឥណ្ឌា (French and Indian War) ពោលគឺសង្រ្គាមរវាង បារាំង ដែលមានពួកជនជាតិដើមឥណ្ឌាស្បែកក្រហមជាសម្ព័ន្ធមិត្ត ទល់នឹងអង់គ្លេស រួមជាមួយនឹងដែនដីអាណានិគមទាំង ១៣។
►សូមអាន៖ អរិយធម៌អាមេរិកមុនគ្រីស្តូហ្វ កូឡុំ
សង្រ្គាមនេះត្រូវបានបញ្ចប់ជាមួយនឹងការចុះសន្ធិសញ្ញាសន្តិភាព នៅទីក្រុងប៉ារីស នៅឆ្នាំ១៧៦៣ ដោយបារាំងត្រូវបាត់បង់ដែនដីអាណានិគមស្ទើរតែទាំងអស់នៅកាណាដា ដែលត្រូវប្រគល់ទៅឲ្យអង់គ្លេស ក្នុងនោះរួមមានទាំងទឹកដី Québec ផងដែរ។
អង់គ្លេសវិញ ថ្វីដ្បិតតែទទួលជ័យជម្នះលើបារាំង ហើយដណ្តើមកាន់កាប់ទឹកដីអាណានិគមយ៉ាងច្រើននៅអាមេរិក ក៏ប៉ុន្តែ ក្នុងពេលជាមួយគ្នា ក៏ទទួលរងនូវការខូចខាតដោយសង្រ្គាមយ៉ាងធ្ងន់ធ្ងរដែរ។ ការគ្រប់គ្រងដែនដីដែលធ្លាប់ស្ថិតក្រោមអាណានិគមបារាំងក៏ជារឿងស្មុគស្មាញ ហើយទំនាក់ទំនងជាមួយជនជាតិឥណ្ឌាស្បែកក្រហម ដែលធ្លាប់ជាសម្ព័ន្ធមិត្តរបស់បារាំងក៏ចោទជាបញ្ហា។ ការខូចខាតផ្នែកសេដ្ឋកិច្ចដោយសារសង្រ្គាមមានទំហំធំធេង ដែលជាហេតុធ្វើឲ្យអង់គ្លេសស្ទើរតែនឹងត្រូវក្ស័យធន។
មិនយូរប៉ុន្មានក្រោយមក អង់គ្លេស ដែលទទួលជោគជ័យក្នុងសង្រ្គាមជាមួយបារាំង ក៏ត្រូវប្រឈមមុខនឹងសង្រ្គាមមួយថ្មីទៀត នៅអាមេរិកខាងជើង ហើយលើកនេះ ជាសង្រ្គាមតទល់ជាមួយនឹងទឹកដីអាណានិគមរបស់អង់គ្លេសខ្លួនឯងផ្ទាល់ គឺសង្រ្គាមទាមទារឯករាជ្យរបស់អាមេរិក។
បន្ទាប់ពីជ័យជម្នះ ក្នុងសង្រ្គាមដណ្តើមអាណានិគមជាមួយបារាំង អង់គ្លេសត្រូវប្រឈមមុខនឹងបញ្ហាសេដ្ឋកិច្ចធ្ងន់ធ្ងរ ក៏បានសម្រេចដំឡើងពន្ធអាករ លើប្រជាជនអង់គ្លេស ដែលរស់នៅលើទឹកដីអាណានិគម នៅអាមេរិកខាងជើង។
ចក្រភពអង់គ្លេសយល់ថា ប្រជាជននៅដែនដីអាណានិគមអាមេរិកខាងជើងត្រូវតែចូលរួមវិភាគទានច្រើន នៅក្នុងវិស័យការពារជាតិអង់គ្លេស ពីព្រោះពួកគេទទួលបានការការពារពីសំណាក់ទាហានអង់គ្លេស។ ក៏ប៉ុន្តែ អាណានិគមជនអង់គ្លេសនៅអាមេរិកវិញយល់ថា ពួកគេមិនមានសិទ្ធជ្រើសរើសតំណាងនៅក្នុងសភាអង់គ្លេសដូចពលរដ្ឋដទៃទៀត ដូច្នេះ មិនគួរមានកាតព្វកិច្ចបង់ពន្ធច្រើនបែបនេះទេ។ ពួកគេក៏បាននាំគ្នាងើបឡើងប្រឆាំងនឹងអាជ្ញាធរអង់គ្លេស ហើយចលនាប្រឆាំងនេះក៏បានរាលដាលកាន់តែខ្លាំង រហូតផ្ទុះជាអំពើហិង្សា នៅឆ្នាំ១៧៧០ នៅពេលដែលទាហានអង់គ្លេសបានបើកការបាញ់ប្រហារលើក្រុមប្រឆាំង នៅបូស្តុន បណ្តាលឲ្យមនុស្ស ៥នាក់បាត់បង់ជីវិត។
ចាប់ពីពេលនោះមក ចលនាប្រឆាំងនឹងរដ្ឋាភិបាលចក្រភពអង់គ្លេសក៏កើតមានកាន់តែខ្លាំង ហើយគិតត្រឹមឆ្នាំ១៧៧៤ ដែនដីអាណានិគមទាំង ១៣ នៅអាមេរិកខាងជើង ក៏បានរៀបចំបង្កើតជាសភា និងរដ្ឋាភិបាលនៅតាមតំបន់រៀងៗខ្លួន ហើយនៅខែកញ្ញា ឆ្នាំ១៧៧៤ តំណាងដែនដីអាណានិគមទាំង ១៣ បានជួបប្រជុំគ្នានៅ Philadelphia ដែលគេរាប់ថាជាកិច្ចប្រជុំនីតិកាលទី១នៃសភារួមរបស់ដែនដីអាណានិគមទាំង ១៣ (Continental Congress)។ ក៏ប៉ុន្តែ នៅពេលនោះ អាមេរិកមិនទាន់ប្រកាសឯករាជ្យដាច់ចេញពីចក្រភពអង់គ្លេសនៅឡើយទេ។
ចក្រភពអង់គ្លេសវិញ ឆ្លើយតបនឹងចលនាប្រឆាំងនៅអាមេរិក ក៏បានចាត់វិធានការកាន់តែតឹងរ៉ឹង ព្រមទាំងបានបញ្ជូនទាហានកាន់តែច្រើនឲ្យទៅអាមេរិក ក្នុងគោលដៅពង្រឹងអំណាចរបស់ខ្លួន ទៅលើដែនដីអាណានិគម។ វិធានការរឹតតែតឹងរ៉ឹង ចលនាប្រឆាំងក៏រឹតតែកើនឡើង។ មិនយូរប៉ុន្មាន ចលនាប្រឆាំងនៅក្នុងដែនដីអាណានិគមនៅអាមេរិកក៏បានក្លាយជាចលនាបះបោរប្រដាប់អាវុធ ហើយបានប៉ះប្រយុទ្ធជាមួយនឹងទាហានអង់គ្លេសជាលើកទី១ នៅ Massachusetts នៅថ្ងៃទី១៩ ខែមេសា ឆ្នាំ១៧៧៥។ គឺថ្ងៃនោះហើយ ដែលគេចាត់ទុកថាជាថ្ងៃចាប់ផ្តើមនៃសង្រ្គាមឯករាជ្យ ឬសង្រ្គាមបដិវត្តន៍អាមេរិក។
►សូមអាន៖ យុគនៃពន្លឺនៅអឺរ៉ុប (Siècle des Lumières)
នៅខែឧសភា ឆ្នាំ១៧៧៥ គណៈប្រតិភូមកពីដែនដីអាណានិគមទាំង ១៣ ដោយក្នុងនោះរួមមាន Georges Washington, John Adams, Benjamin Franklin និង Thomas Jefferson បានបើកកិច្ចប្រជុំសភាជាថ្មីម្តងទៀត ហើយសម្រេចបង្កើតកងទ័ពរួម (Continental Army) ដោយមាន Georges Washington ជាអគ្គបញ្ជាការ ដើម្បប្រយុទ្ធតទល់ជាមួយនឹងកងទ័ពនៃចក្រភពអង់គ្លេស។
នៅពាក់កណ្តាលឆ្នាំ១៧៧៦ នៅក្នុងពេលដែលសង្រ្គាមបដិវត្តន៍អាមេរិកកំពុងតែឆាបឆេះពេញបន្ទុក ប្រជាជននៅក្នុងដែនដីអាណានិគមទាំង ១៣ កាន់តែច្រើនឡើងបង្ហាញពីជំហរចង់បានឯករាជ្យដាច់ចេញពីចក្រភពអង់គ្លេសទាំងស្រុង។ នៅថ្ងៃទី៤ ខែកក្កដា ឆ្នាំ១៧៧៦ សភានៃដែនដីអាណានិគមទាំង ១៣ (Continental Congress) ក៏បានអនុម័តសេចក្តីប្រកាសឯករាជ្យពីអង់គ្លេស។ គិតមកត្រឹមពេលនោះ ដែនដីអាណានិគមទាំង ១៣ ភាគច្រើនស្ថិតក្រោមការកាន់កាប់របស់កងទ័ពអាមេរិក ក៏ប៉ុន្តែ អង់គ្លេស ដែលនៅតែមិនសុខចិត្តបោះបង់ដែនដីអាណានិគមរបស់ខ្លួន ក៏បានបញ្ជូននាវាចម្បាំង ព្រមទាំងទាហានកាន់តែច្រើន ដើម្បីទៅវាយបង្រ្កាបទាហានអាមេរិក ដែលអង់គ្លេសចាត់ទុកថាជាក្រុមបះបោរ។
នៅដើមឆ្នាំ១៧៧៨ បារាំង ដែលច្បាំងចាញ់អង់គ្លេស ក្នុងសង្រ្គាមដណ្តើមដែនដីអាណានិគមអាមេរិក កាលពី១៥ឆ្នាំមុន មើលឃើញសន្ទុះនៃកម្លាំងទ័ពអាមេរិកថាជាឱកាសល្អ ដើម្បីសងសឹកចំពោះអង់គ្លេស ក៏បានលូកដៃចូលអន្តរាគមន៍ជួយអាមេរិក ក្នុងការច្បាំងជាមួយនឹងកងទ័ពអង់គ្លេស។ អង់គ្លេសក៏ប្រកាសសង្រ្គាមជាមួយបារាំង។ អេស្ប៉ាញ និងហូឡង់ ដែលជាសម្ព័ន្ធមិត្តរបស់បារាំងបាននាំគ្នាចូលមកជួយបារាំង ចំណែករដ្ឋខ្លះរបស់អាល្លឺម៉ង់បានចូលមកជួយអង់គ្លេស។ សង្រ្គាមឯករាជ្យអាមេរិកក៏បានរាលដាលទៅជាសង្រ្គាមអន្តរជាតិ ដែលអូសបន្លាយពេលរហូតដល់ឆ្នាំ១៧៨៣ ទើបបញ្ចប់ តាមរយៈការចុះសន្ធិសញ្ញា នៅទីក្រុងប៉ារីស ថ្ងៃទី៣ កញ្ញា ឆ្នាំ១៧៨៣។ នៅក្នុងសន្ធិសញ្ញានេះ អង់គ្លេសបានសុខចិត្តទទួលស្គាល់អាមេរិកថា ជាប្រទេសដែលមានឯករាជ្យពេញលេញ៕
សិទ្ធិពលរដ្ឋរបស់ជនជាតិអាមេរិកស្បែកខ្មៅនៅពុំទាន់រីកចំរើននៅឡើយ
កែប្រែកាលពីសប្តាហ៍មុន សហរដ្ឋអាមេរិកបានប្រារព្ធពិធីរំលឹកខួប ៥០ ឆ្នាំ ក្រោយការបាញ់ប្រហារសម្លាប់លោក Martin Luther King។ គាត់ត្រូវបានគេចាត់ជានិមិត្តរូបការពារសិទ្ធិជូនជនជាតិអាមេរិកស្បែកខ្មៅ។ នាឱកាសនោះ ទីភ្នាក់ងារសារព័ត៌មានអាមេរិក AP និងមជ្ឈមណ្ឌលស្រាវជ្រាវមតិជាតិ (National Opinion Research Center) ប្រចាំសាកលវិទ្យាល័យ Chicago បានចេញផ្សាយលទ្ធផលនៃការស្ទង់មតិមួយ។ គោលបំណង គឺចង់ដឹងមតិយោបល់ពលរដ្ឋអាមេរិកចំពោះការទទួលបានសិទ្ធិស្មើគ្នាក្នុងសង្គមរវាងពលរដ្ឋអាមេរិកស្បែក ស និងស្បែកខ្មៅ។ លទ្ធផលនៃការស្ទង់មតិបានឲ្យដឹងថា ពលរដ្ឋអាមេរិកស្បែកខ្មៅនៅតែយល់ឃើញថាពុំទាន់មានអ្វីរីកចំរើនឲ្យបានជាដុំកំភួនឡើយជុំវិញសិទ្ធិពលរដ្ឋរបស់ពួកគេ។
ការសិក្សាស្ទង់មតិនេះត្រូវបានធ្វើឡើងចន្លោះពីថ្ងៃទី១៥ ដល់ទី១៩ ខែកុម្ភៈកន្លងទៅនេះ។ មានពលរដ្ឋអាមេរិកពេញវ័យទាំងស្បែក ស ទាំងស្បែកខ្មៅសរុបចំនួន ១ ៣៣៧ នាក់បានស្ម័គ្រចិត្តឆ្លើយសំណួរតាមទូរស័ព្ទ និងតាមអ៊ិនធើណេត។ គម្លាតកំហុសនៃចម្លើយស្ទង់មតិនេះមានប្រមាណ ៣,៩%។ ក្នុងចំណោមអ្នកចូលរួមឆ្លើយសំណួរ ក្នុងនោះមានជនជាតិអាមេរិកស្បែកខ្មៅចំនួន ៣៨៨ នាក់។ ចំនួនចូលរួមនេះត្រូវបានក្រុមអ្នកវិភាគគិតថា មានកំរិតខ្ពស់ បើប្រៀបធៀបនឹងសំណាកតំណាងឲ្យភាគរយប្រជាជនអាមេរិកស្បែកខ្មៅសរុបក្នុងក្របខ័ណ្ឌនៃការសិក្សាស្រាវជ្រាវនេះ។
ចំណោទបញ្ហានៃការស្ទង់មតិនេះគឺចង់ដឹងថា តើពលរដ្ឋទាំងនោះមានសិទ្ធិស្មើភាពបែបណាក្នុងការទទួលបានសិទ្ធិកាន់កាប់លំនៅដ្ឋាន? តើពួកគេមានអ្នកតំណាងចូលរួមប្រឡូកក្នុងឆាកនយោបាយបែបណា? ចំណោទបញ្ហាទាំងនេះ គឺក្នុងន័យចង់ដឹងពីស្ថានភាពទូទៅរបស់ពលរដ្ឋអាមេរិកស្បែកខ្មៅក្នុងសង្គមអាមេរិក។ ទន្ទឹមគ្នានោះផងដែរ ប្រធានបទសំខាន់ចំនួនបីត្រូវបានចោទសួរទៅកាន់អ្នកចូលរួមឆ្លើយសំណួរស្ទង់មតិ។ ក្នុងនោះមាន៖ ១)ទំនាក់ទំនងជាមួយមន្រ្តីនគរបាល ២)ប្រព័ន្ធយុត្តធម៌ និង៣)សិទ្ធិបោះឆ្នោត។ សំដីមួយម៉ាត់របស់លោក Martin Luther King ដែលបានពោលកាលពីឆ្នាំ១៩៦៣ ថា ខ្ញុំមានក្តីសុបិន (I have a dream) នៅតែដក់ជាប់ជានិច្ចក្នុងចិត្តក្រុមអ្នកតស៊ូមតិទាមទារសិទ្ធិពលរដ្ឋអាមេរិកស្បែកខ្មៅ។
សំរាប់ក្រុមចលនានេះ អំពើហឹង្សាពីសំណាក់មន្រ្តីនគរបាលមកលើសហគមន៍ជនជាតិអាមេរិកស្បែកខ្មៅនៅតែជាជំងឺរ៉ាំរ៉ៃមួយក្នុងសង្គមអាមេរិក។ គិតមកដល់ពេលនេះ គេមិនងាយទទួលបានឡើយនូវទិន្នន័យជុំវិញករណីអន្តរាគមន៍ណាមួយពីសំណាក់មន្រ្តីប៉ូលីសមកលើពលរដ្ឋអាមេរិកស្បែកខ្មៅ។ ដូចនេះ គេពិបាកដឹងថាតើមន្រ្តីបានចាត់វិធានការណ៍បែបណាឲ្យបានប្រសើរចៀសវាងអំពើហឹង្សាមកលើពលរដ្ឋអាមេរិកស្បែកខ្មៅ។ ប៉ុន្តែ រយៈពេលកន្លងមកនេះ មានការសិក្សាស្រាវជ្រាវជាច្រើនបានប្រមូលព័ត៌មានពីប្រភពចំនួនពីរ ដើម្បីវាយតម្លៃពីសមភាពពូជសាសន៍។ ទីមួយ គឺប្រភពរដ្ឋាភិបាលថ្នាក់សហព័ន្ធ។ ទិន្នន័យទាំងនោះ គឺពាក់ព័ន្ធនឹងករណីបទល្មើសច្បាប់ចរាចរណ៍នៅគ្រប់បណ្តារដ្ឋទាំងអស់។ ទីពីរ គឺប្រភពការិយាល័យស៊ើបអង្កេតសហព័ន្ធ (FBI) ទាក់ទងនឹងករណីឃាត់ខ្លួនជនល្មើសទូទៅ។ លទ្ធផលនៃការសិក្សាទាំងនោះបានបង្ហាញឲ្យដឹងថា ពលរដ្ឋអាមេរិកស្បែកខ្មៅងាយរងគ្រោះខ្លាំងណាស់ និងតែងទទួលការរើសអើងពីសំណាក់មន្រ្តីនគរបាលពេលចុះឃាត់រថយន្តតាមផ្លូវក្នុងករណីបទល្មើសចរចារណ៍ ឬពេលចាប់ខ្លួនក្នុងករណីបទល្មើសអ្វីមួយ។ ផ្អែកលើការសិក្សាមួយទៀតរបស់សាកលវិទ្យាល័យ Standford បានឲ្យដឹងថា បើប្រៀបធៀបនឹងជនស្បែក ស អ្នកបើកបរស្បែកខ្មៅមានភាគរយខ្ពស់ដែលត្រូវមន្រ្តីនគរបាលហៅរថយន្តឈប់ ទទួលការផាកពិន័យ ឬត្រូវចាប់ឃាត់ខ្លួន។
ចំពោះប្រព័ន្ធយុត្តិធម៌វិញ កាលពី ៥០ ឆ្នាំមុន ចំនួនអ្នកទោសស្បែកខ្មៅមានកំរិត ៥ ដងប៉ុណ្ណោះខ្ពស់ជាងចំនួនអ្នកទោសស្បែក ស។ ប៉ុន្តែ បច្ចុប្បន្ន ចំនួននេះបានកើនឡើងរហូតទៅដល់ ៨ ដង។ ចំពោះសិទ្ធិបោះឆ្នោតវិញ កាលពីឆ្នាំ២០១៦ ទិន្នន័យបានបង្ហាញឲ្យឃើញថា មានពលរដ្ឋអាមេរិកចំនួនជាង ៦ លាននាក់បានបាត់បង់សិទ្ធិបោះឆ្នោត។ ក្នុងចំណោមនោះ ភាគច្រើនជាជនជាតិអាមេរិកស្បែកខ្មៅ។ គួរដឹងផងដែរ នៅសហរដ្ឋអាមេរិក ប្រសិនបើពលរដ្ឋណាម្នាក់ធ្លាប់មានទោសឧក្រិដ្ឋ បុគ្គលនោះនឹងបាត់បង់សិទ្ធិបោះឆ្នោតហើយ។
ឆ្លងតាមការវិភាគលទ្ធផលស្ទង់មតិបានបង្ហាញឲ្យឃើញថា ៥០ ឆ្នាំក្រោយការសម្លាប់លោក Martin Luther King ពលរដ្ឋអាមេរិកទូទៅនៅតែយល់ឃើញថា គម្លាតសិទ្ធិសេរីភាពរវាងពលរដ្ឋស្បែក ស និងស្បែកខ្មៅនៅតែបន្តមានក្នុងសង្គមអាមេរិក។ ក្រុមចំណោមអ្នកឆ្លើយតបសំណួរជាពលរដ្ឋអាមេរិកស្បែកខ្មៅ ភាគច្រើនបានបង្ហាញទស្សនៈថា មានការរីកចំរើនតិចតួចប៉ុណ្ណោះ ឬស្ទើរតែពុំមានតែម្តងចំពោះការទទួលបានសិទ្ធិស្មើភាពគ្នាចំពោះបញ្ហាសង្គមនានា ដែលចលនាទាមទារសិទ្ធិពលរដ្ឋបានស្រែកទាមទារជាយូរមកហើយ។ ផ្ទុយទៅវិញ ក្រុមអ្នកឆ្លើយតបសំណួរជាពលរដ្ឋស្បែក ស បានយល់ឃើញថា ចង់មិនចង់ក៏មានការរីកចំរើនជាវិជ្ជមានខ្លះដែរ។ ហើយពួកគេនៅតែមានសុទិដ្ឋិនិយមចំពោះការរីកចំរើនទៅថ្ងៃអនាគត។ យោងតាមការវិភាគលើទិន្នន័យដាច់ដោយឡែកមួយផ្សេងទៀតរបស់ទីភ្នាក់ងារសារព័ត៌មាន AP បានសន្និដ្ឋានថា ការរីកចំរើនពិតជាមានតិចតួចប្រាកដមែនចំពោះសិទ្ធិទាមទារកន្លងមកពីសំណាក់ក្រុមពលរដ្ឋអាមេរិកស្បែកខ្មៅ៕
យុគនៃពន្លឺនៅអឺរុប
កែប្រែសតវត្សរ៍ទី១៧... មហាអំណាចនៅអឺរ៉ុបបន្តវាតទីពង្រីកអាណានិគម នៅក្នុងទ្វីបអាមេរិក ដោយអេស្ប៉ាញ និងព័រទុយហ្កាល់គ្រប់គ្រងអាមេរិកខាងត្បូង ហើយបារាំង និងអង់គ្លេសគ្រប់គ្រងអាមេរិកខាងជើង ត្រង់ទឹកដីកាណាដា និងសហរដ្ឋអាមេរិកសព្វថ្ងៃ។
►សូមអាន ការរកឃើញទ្វីបអាមេរិកដោយគ្រីស្តូហ្វ កូឡុំ
នៅអាស៊ី រាជវង្សមីងរបស់ចិនត្រូវបានពួកម៉ាន់ជូផ្តួលរំលំ នៅឆ្នាំ១៦៤៤។ ពួកម៉ាន់ជូក៏បានបង្កើតជារាជវង្សថ្មីមួយទៀត គឺរាជវង្សឈីង ដែលគ្រប់គ្រងប្រទេសចិនរហូតដល់ឆ្នាំ១៩១២ ទើបត្រូវក្រុមបះបោរដឹកនាំដោយស៊ុនយ៉ាតសេនផ្តួលរំលំ ហើយបង្កើតរបបសាធារណរដ្ឋ។
នៅអាស៊ីអាគ្នេយ៍ អាណាចក្រខ្មែរនៅតែបន្តធ្លាក់ដុនដាប ដោយទឹកដីចេះតែរួញបន្តិចម្តងៗ ដោយការលេបត្របាក់ពីប្រទេសជិតខាង។ ក្រោយពីការដួលរលំអង្គរ និងបន្ទាយលង្វែកដោយសារដៃសៀម អាណាចក្រខ្មែរក៏ចាប់ផ្តើមបាត់បង់ទឹកដីកូស៊ាំងស៊ីន (កម្ពុជាក្រោម) ទៅក្នុងដៃអាណ្ណាម នៅក្នុងរាជព្រះបាទជ័យជេដ្ឋាទី២។ ព្រះបាទជ័យជេដ្ឋាទី២ ដែលបានឡើងគ្រងរាជ្យ នៅឆ្នាំ១៦១៨ បានយកក្សត្រិយអាណ្ណាមមកធ្វើជាព្រះរាជាយា រួចហើយអនុញ្ញាតឲ្យប្រជាជនអាណ្ណាមចូលមកតាំងទីលំនៅនៅក្បែរព្រៃនគរ។ ចាប់ពីពេលនោះហើយ ដែលពួកអាណ្ណាមចាប់ផ្តើមទន្រ្ទានដណ្តើមកាន់កាប់ទឹកដី ដែលយើងហៅថា កម្ពុជាក្រោមសព្វថ្ងៃនេះ។
►សូមអាន ភាពរុងរឿងនៃអាណាចក្រខ្មែរសម័យអង្គរ
នៅអឺរ៉ុបវិញ សង្រ្គាមដ៏ធំមួយបានផ្ទុះឡើង នៅឆ្នាំ១៦១៨ ហើយអូសបន្លាយរហូតដល់ឆ្នាំ១៦៤៨ ដែលគេឲ្យឈ្មោះថា “សង្រ្គាម ៣០ឆ្នាំ” (Guerre de Trente Ans)។ សង្រ្គាមនេះផ្ទុះឡើងពីដំបូងចេញពីជម្លោះសាសនា រវាងពួកកាតូលិក និងពួកប្រូតេស្តង់។ ក៏ប៉ុន្តែ ក្រោយមក សង្រ្គាមនេះក៏បានរាលដាលទៅជាសង្រ្គាមពេញក្នុងតំបន់អឺរ៉ុបទាំងមូល។ សង្រ្គាមនេះបានបិទបញ្ចប់ដោយសន្ធិសញ្ញាវេសហ្វាលី (Wesphalie) នៅឆ្នាំ១៦៤៨។ គឺសន្ធិសញ្ញាវេសហ្វាលីនេះហើយ ដែលត្រូវបានគេចាត់ទុកថាជាមូលដ្ឋានគ្រឹះនៃទំនាក់ទំនងអន្តរជាតិសម័យទំនើប ដោយបណ្តាប្រទេសអឺរ៉ុបបានព្រមព្រៀងគ្នាបង្កើតជាគោលការណ៍ដ៏សំខាន់មួយ គឺអធិបតេយ្យភាព និងបូរណភាពទឹកដីរបស់រដ្ឋ ពោលគឺ រដ្ឋនីមួយៗមានព្រំដែនដែលមិនអាចរំលោភបាន ហើយត្រូវដឹកនាំដោយអំណាចនយោបាយ ដែលមានអធិបតេយ្យភាពកំពូល ដែលប្រទេសផ្សេងទៀតមិនអាចលូកដៃចូលមកជ្រៀតជ្រែកបាន។
រូបគំនូរបង្ហាញពីពិធីជប់លៀងក្រោយការចុះសន្ធិសញ្ញាវេសហ្វាលី (អាល្លឺម៉ង់) បញ្ចប់សង្រ្គាម ៣០ឆ្នាំ នៅអឺរ៉ុប
ឆ្នាំ១៦៤៩ មួយឆ្នាំក្រោយការចុះកិច្ចព្រមព្រៀងវេសហ្វាលីបញ្ចប់សង្រ្គាម៣០ឆ្នាំ ហេតុការណ៍ដ៏សំខាន់មួយបានកើតឡើង នៅអង់គ្លេស។ បដិវត្តន៍ប្រឆាំងនឹងរាជានិយមអង់គ្លេស ដែលបានបង្កជាសង្រ្គាមស៊ីវិលតាំងពីឆ្នាំ១៦៤២មកនោះ បានទទួលជោគជ័យ ហើយក្រុមបដិវត្តន៍បានចាប់ខ្លួនស្តេចអង់គ្លេស គឺស្តេច Charles ទី១ យកមកកាត់ទោសប្រហារជីវិត ដោយកាត់ក្បាល។ របបរាជានិយមត្រូវដួលរលំ ជំនួសមកវិញដោយរបបសាធារណរដ្ឋ ក៏ប៉ុន្តែ ជារបបសាធារណរដ្ឋបែបផ្តាច់ការ ដឹកនាំដោយមេដឹកនាំយោធាឈ្មោះ Oliver Cromwell។ ក៏ប៉ុន្តែ របបសាធារណរដ្ឋអង់គ្លេសមានអាយុកាលតែ ១០ឆ្នាំប៉ុណ្ណោះ។ នៅឆ្នាំ១៦៥៩ មួយឆ្នាំក្រោយមរណភាពរបស់ Oliver Cromwell របបសាធារណរដ្ឋអង់គ្លេសត្រូវដួលរលំ ហើយអង់គ្លេសក៏វិលត្រឡប់ទៅរកការដឹកនាំតាមបែបរាជានិយមវិញ ក៏ប៉ុន្តែ របបរាជានិយមថ្មីនេះត្រូវបានគេធ្វើកំណែទម្រង់បន្តិចម្តងៗ ពីរាជានិយមផ្តាច់ការ រហូតឈានទៅបង្កើតជារបបរាជានិយមអាស្រ័យរដ្ឋធម្មនុញ្ញ នៅឆ្នាំ១៦៨៨។
នៅអឺរ៉ុប ក្នុងសតវត្សរ៍ទី១៧ ថ្វីដ្បិតតែមានភាពវឹកវរដោយសង្រ្គាមច្រើន ក៏ប៉ុន្តែ ចលនា Renaissance ពោលគឺការចាប់កំណើតឡើងវិញនៃអរិយធម៌អឺរ៉ុបសម័យបុរាណ នៅតែបន្តរីកសាយភាយកាន់តែធំឡើងៗ។ អ្នកប្រវត្តិសាស្រ្តជាទូទៅ ជាពិសេស អ្នកប្រវត្តិសាស្រ្តនៅតាមបណ្តាប្រទេសលោកខាងលិច ចាត់ទុកសម័យកាលពីពាក់កណ្តាលសតវត្សរ៍ទី១៧ ដល់ពាក់កណ្តាលសតវត្សរ៍ទី១៨ថា ជាយុគនៃពន្លឺ (Enlightenment/Siècle des Lumières) ពោលគឺ ជាសម័យកាលនៃចំណេះដឹង។
►សូមអាន ការរស់ឡើងវិញនៃអរិយធម៌រុងរឿងនៅអឺរ៉ុប (Renaissance)
Montesquieu, Voltaire និង Jean-Jacques Rousseau នៅបារាំង, John Locke និង Thomas Hobbes នៅអង់គ្លេស, Spinoza (១៦៣២-១៦៧៧) នៅហូឡង់... សុទ្ធសឹងជាទស្សនវិទូល្បីៗ នៅក្នុងចន្លោះសតវត្សរ៍ទី១៧ និងទី១៨។ គឺនៅក្នុងអំឡុងពេលនោះហើយ ដែលទ្រឹស្តីនៃទស្សនវិជ្ជានយោបាយដ៏សំខាន់មួយ ដែលគេឲ្យឈ្មោះថា “កិច្ចសន្យាសង្គម” (Contrat Social) បានចាប់កំណើតឡើង ហើយនៅតែបន្តមានឥទ្ធិពលមកទល់នឹងពេលបច្ចុប្បន្ន ជាពិសេស នៅក្នុងរបបដឹកនាំតាមបែបប្រជាធិបតេយ្យ។ តាមរយៈទ្រឹស្តីនេះ រដ្ឋអាចមានអំណាចទៅលើពលរដ្ឋបាន ដោយសារតែពលរដ្ឋនីមួយៗព្រមព្រៀងសុខចិត្តដាក់ខ្លួនឲ្យស្ថិតក្រោមអំណាចរបស់រដ្ឋ។ ទំនាក់ទំនង រវាងរដ្ឋ និងប្រជាជន ត្រូវចងភ្ជាប់ដោយកិច្ចសន្យាមួយ ដែលគេហៅថា “កិច្ចសន្យាសង្គម” ដែលតាមរយៈកិច្ចសន្យានេះ ប្រជាជននីមួយៗសុខចិត្តបោះបង់សេរីភាពរបស់ខ្លួនមួយផ្នែក ហើយដាក់ខ្លួនឲ្យស្ថិតក្រោមអំណាចរបស់អ្នកដឹកនាំរដ្ឋ។ ជាថ្នូរមកវិញ អ្នកដឹកនាំរដ្ឋត្រូវតែធានានូវសន្តិសុខ និងសិទ្ធិសេរីភាពមួយផ្នែកទៀតដែលនៅសេសសល់សម្រាប់ប្រជាជនជាទូទៅ។
ទ្រឹស្តីនេះគឺជាគន្លឹះក្នុងការស្វែងយល់អំពីទំនាក់ទំនង រវាងរដ្ឋ និងប្រជាជនដែលនៅចំណុះរដ្ឋ ទាំងនៅក្នុងរចនាសម្ព័ន្ធរដ្ឋសម័យទំនើប និងទាំងនៅក្នុងពេលមនុស្សចាប់បង្កើតរដ្ឋជាដំបូង នៅក្នុងសម័យកាលបដិវត្តន៍កសិកម្ម។
ទស្សនវិជ្ជានយោបាយ ស្តីពីការ “ការបែងចែកអំណាចរដ្ឋ” របស់ Montesquieu និង John Locke ក៏ជាទ្រឹស្តីនយោបាយដ៏មានឥទ្ធិពលខ្លាំងមួយដែរ នៅអឺរ៉ុបនៅចន្លោះសតវត្សរ៍ទី១៧ និងទី១៨។ ទ្រឹស្តីនេះ គឺជាមូលដ្ឋានគ្រឹះនៃលទ្ធិប្រជាធិបតេយ្យ ហើយដែលមានឥទ្ធិពលនៅទូទាំងពិភពលោក រហូតមកទល់នឹងសព្វថ្ងៃនេះ។
រូបគំនូរបង្ហាញពីលោកអ៊ីសាក់ ញូតុន អ្នកប្រាជ្ញអង់គ្លេសដ៏ល្បីល្បាញខាងរូបវិទ្យា
និយាយខាងផ្នែកវិទ្យាសាស្រ្តវិញ នៅចន្លោះសតវត្សរ៍ទី១៧ និងទី១៨ គេឃើញមានទ្រឹស្តីល្អៗជាច្រើនបានចាប់កំណើតឡើង ចេញពីអ្នកប្រាជ្ញល្បីៗជាច្រើន ដូចជា ខាងតារាស្រ្ត មាន Johannes Kepler នៅអាល្លឺម៉ង់, ខាងរូបវិទ្យា និងគណិតវិទ្យា មាន Blaise Pascal និង René Descartes នៅបារាំង និងជាពិសេស អ៊ីសាក់ ញូតុន Isacc Newton នៅអង់គ្លេស។ អ៊ីសាក់ ញូតុន ដែលកើតឆ្នាំ១៦៤២ ត្រូវបានគេចាត់ទុកថាជាអ្នកវិទ្យាសាស្រ្តដ៏មានឥទ្ធិពលបំផុត នៅក្នុងប្រវត្តិសាស្រ្តរបស់មនុស្សជាតិ។ ទ្រឹស្តីរបស់ញូតុន ដែលត្រូវបានគេស្គាល់ច្រើនជាងគេ គឺកម្លាំងនៃទំនាញផែនដី។
ចំណេះដឹងនៃអ្នកប្រាជ្ញអឺរ៉ុប ក្នុងចន្លោះសតវត្សរ៍ទី១៧ និងទី១៨នេះហើយ ដែលជាពន្លឺ បំភ្លឺផ្លូវ ឆ្ពោះទៅការធ្វើបដិវត្តន៍ធំៗជាច្រើន ទាំងបដិវត្តន៍ផ្នែកវិទ្យាសាស្រ្តសម័យទំនើប និងទាំងបដិវត្តន៍ខាងសង្គមនិងនយោបាយ ដូចជា បដិវត្តន៍នៅអង់គ្លេស នៅឆ្នាំ១៦៨៨ ដែលឈានទៅបង្កើតរាជានិយមអាស្រ័យធម្មនុញ្ញ, បដិវត្តន៍នៅអាមេរិក ដែលឈានទៅបង្កើតសហរដ្ឋអាមេរិកឯករាជ្យពីអាណានិគមអឺរ៉ុប នៅឆ្នាំ១៧៧៦ និងបដិវត្តន៍បារាំង នៅឆ្នាំ១៧៨៩ ដែលផ្តួលរំលំរបបរាជានិយមផ្តាច់ការ បង្កើតទៅជារបបសាធារណរដ្ឋ រហូតមកទល់នឹងពេលបច្ចុប្បន្ននេះ៕
សករាជខ្មៅងងឹតនៅបារាំង
កែប្រែនៅឆ្នាំ១៧៨៩ ចលនាបដិវត្តន៍ប្រជាជនបានផ្តួលរំលំរបបរាជានិយមផ្តាច់ការ ហើយនាំប្រទេសបារាំង ទៅរករបបនយោបាយថ្មីមួយ គឺរបបរាជានិយមអាស្រ័យរដ្ឋធម្មនុញ្ញ។ ព្រះមហាក្សត្របារាំង គឺព្រះបាទល្វីសទី១៦ បានបង្ខំចិត្តទទួលយករបបនយោបាយថ្មីនេះ ដោយសារតែមានសម្ពាធពីចលនាបដិវត្តន៍តែប៉ុណ្ណោះ។ រីឯក្នុងចិត្តវិញ ព្រះអង្គនៅតែចង់ឲ្យបារាំងវិលត្រឡប់ទៅរករបបរាជានិយមផ្តាច់ការ ដូចកាលពីសម័យដើម។
នៅយប់មួយ ក្នុងខែមិថុនា ឆ្នាំ១៧៩១ ព្រះបាទល្វីសទី១៦ ព្រមទាំងក្រុមគ្រួសារ ក៏បានលួចរត់ភៀសព្រះកាយចេញពីព្រះបរមរាជវាំង ដើម្បីទៅស្វះស្វែងរកជំនួយពីស្តេចអាល្លឺម៉ង់។ ក៏ប៉ុន្តែ នៅតែប្រមាណជា ៣០គីឡូម៉ែត្រពីព្រំដែនអាល្លឺម៉ង់ ព្រះអង្គត្រូវគេចាប់ខ្លួនបាន រួចហើយបញ្ជូនឲ្យត្រឡប់មកកាន់ទីក្រុងប៉ារីសវិញ។
ចាប់ពីពេលនោះមក ប្រជាជនបារាំងបានបាត់បង់ទំនុកចិត្តលើព្រះមហាក្សត្រទាំងស្រុង ដោយពួកគេចាត់ទុកថា ការព្យាយាមរត់ភៀសព្រះកាយទៅរកជំនួយពីបរទេស គឺជាទង្វើក្បត់ជាតិ។ ចលនាបដិវត្តន៍ប្រជាជនក៏បានចាប់កក្រើកឡើងវិញ ហើយមានសន្ទុះកាន់តែខ្លាំងក្លាជាងមុន ដោយពេលនោះ ពួកគេទាមទារឲ្យរំលាយរបបរាជានិយមចោលទាំងស្រុង ដើម្បីបង្កើតជារបបសាធារណរដ្ឋជំនួសវិញ។
នៅព្រឹកព្រលឹមថ្ងៃទី១០ ខែសីហា ឆ្នាំ១៧៩២ ក្រុមបដិវត្តន៍បានបើកការវាយលុកចូលទៅដល់ក្នុងព្រះបរមរាជវាំង ក្នុងក្រុងប៉ារីស (Les Tuileries )។ របបរាជានិយមត្រូវគេលុបបំបាត់ចោលទាំងស្រុង ហើយរបបសាធារណរដ្ឋក៏ត្រូវបានបង្កើតឡើង។ ព្រះបាទល្វីសទី១៦ ត្រូវបានតុលាការបដិវត្តន៍កាត់ទោសប្រហារជីវិត ដោយកាត់ក្បាល នៅថ្ងៃទី២១ ខែមិថុនា ឆ្នាំ១៧៩៣។ ការប្រហារជីវិតព្រះបាទល្វីសទី១៦ ត្រូវបានធ្វើឡើងជាសាធារណៈ នៅកណ្តាលក្រុងប៉ារីស (នៅត្រង់ទីលានមួយ ដែលគេឲ្យឈ្មោះថា “ទីលានបដិវត្តន៍” ហើយបច្ចុប្បន្ន ត្រូវប្តូរឈ្មោះមកជា “Place de la Concorde”)។
►សូមអាន៖ បដិវត្តន៍ផ្តួលរំលំរបបរាជានិយមនៅបារាំងឆ្នាំ១៧៨៩
ការផ្តួលរំលំរបបរាជានិយម និងប្រហារជីវិតស្តេចនៅបារាំង បានធ្វើឲ្យព្រះមហាក្សត្រនៅតាមបណ្តាប្រទេសផ្សេងៗទៀតក្នុងតំបន់អឺរ៉ុបផ្ទុះកំហឹង ហើយនាំគ្នាលើកទ័ពវាយលុកមកលើរបបសាធារណរដ្ឋបារាំង។ ពីខាងក្រៅ របបសាធារណរដ្ឋដែលទើបនឹងបង្កើតថ្មីត្រូវប្រឈមមុខនឹងការឈ្លានពានពីគ្រប់ទិស គឺអង់គ្លេស និងប៊ែលហ្ស៊ិក ពីខាងជើង អាល្លឺម៉ង់ និងអូទ្រីសពីខាងកើត ហើយអេស្ប៉ាញ ពីខាងត្បូង។ ចំណែកនៅខាងក្នុងស្រុកវិញ សង្រ្គាមផ្ទៃក្នុងក៏បានឆាបឆេះយ៉ាងសន្ធោរសន្ធៅឡើងដែរ គឺសង្រ្គាមទល់នឹងក្រុមអ្នករាជានិយម។
ស្ថិតក្នុងស្ថានភាពចលាចលនេះ របបសាធារណរដ្ឋបារាំងបានដាក់ចេញនូវនយោបាយបែបផ្តាច់ការ និងឃោរឃៅមួយ ដែលនៅក្នុងប្រវត្តិសាស្រ្តបារាំងគេបានដាក់ឈ្មោះថា « La Terreur »។ នៅក្នុងសម័យកាលនោះ រាល់អ្នកណាដែលប្រឆាំងនឹងរដ្ឋាភិបាល ត្រូវគេចាប់ខ្លួន និងសម្លាប់ចោល ដោយចោទថាជាអ្នកប្រឆាំងនឹងបដិវត្តន៍។ អ្នកដែលត្រូវចាប់ខ្លួន និងសម្លាប់ ពីបទប្រឆាំងនឹងបដិវត្តន៍នេះ មានទាំងអតីតមន្រ្តីក្នុងរបបចាស់ ប្រជាជនធម្មតា រហូតដល់ជួរថ្នាក់ដឹកនាំនៃរបបសាធារណរដ្ឋគ្នាឯង។ របបសាធារណរដ្ឋ ដែលកើតចេញពីបដិវត្តន៍ប្រឆាំងនឹងរបបផ្តាច់ការរបស់ស្តេច ក៏បានក្លាយខ្លួនទៅជារបបផ្តាច់ការថ្មីមួយទៀត។
របបផ្តាច់ការ និងឃោរឃៅនេះបានបិទបញ្ចប់ នៅខែកក្កដា ឆ្នាំ១៧៩៤ នៅក្រោយពេលដែលមេដឹកនាំដ៏មានអំណាចម្នាក់ ឈ្មោះ Robespierre ត្រូវបានចាប់ខ្លួន និងកាត់ទោសប្រហារជីវិត ដោយត្រូវគេយកទៅកាត់ក្បាល នៅត្រង់កន្លែង ដែលគេធ្លាប់កាត់ក្បាលស្តេចល្វីសទី១៦ កាលពីជាង១ឆ្នាំមុន។ គិតជាសរុប មានមនុស្សប្រមាណជា ៥០ម៉ឺននាក់ត្រូវគេចាប់ដាក់ពន្ធនាគារ ហើយប្រមាណជា ១០ម៉ឺននាក់ត្រូវគេសម្លាប់ នៅក្រោមរបបសាធារណរដ្ឋផ្តាច់ការថ្មីនេះ។
►សូមអាន៖ Siècle des Lumières នៅអឺរ៉ុប ចន្លោះសតវត្សរ៍ទី១៧ និងទី១៨
ក្រោយពេលដែល Robespierre ត្រូវបានចាប់ខ្លួន និងប្រហារជីវិត បិទបញ្ចប់របបឃោរឃៅ ដែលគេហៅថា “La Terreur” រដ្ឋធម្មនុញ្ញថ្មីមួយត្រូវបានគេតាក់តែងឡើង ដើម្បីបង្កើតរបបដឹកនាំថ្មីមួយទៀត។ ក៏ប៉ុន្តែ ជម្លោះផ្ទៃក្នុង រវាងក្រុមអ្នកសាធារណរដ្ឋ និងអ្នករាជានិយម នៅតែបន្តកើតមាន ដែលជាហេតុបង្កឲ្យមានអស្ថិរភាពនយោបាយជាប្រចាំ។ ទិដ្ឋភាពនយោបាយបារាំង នៅពេលនោះ តែងតែប្រែប្រួលឥតឈប់ រវាងការបោះឆ្នោត និងរដ្ឋប្រហារយោធា ដែលតែងតែកើតមានជារឿយៗ។
ស្ថិតនៅក្នុងភាពច្របូកច្របល់នេះ គេឃើញមានឥស្សរជនម្នាក់ចាប់ផ្តើមលេចមុខឡើង ហើយដែលក្រោយមកនឹងនាំមកនូវការផ្លាស់ប្តូរដ៏ធំមួយ នៅក្នុងប្រវត្តិសាស្រ្តបារាំង ក៏ដូចជា ប្រវត្តិសាស្រ្តអឺរ៉ុប។ ឥស្សរជននោះ គឺណាប៉ូឡេអុង បូណាប៉ាត (Napoléon Bonaparte)។
ណាប៉ូឡេអុង កើតថ្ងៃទី១៥ ខែសីហា ឆ្នាំ១៧៦៩ នៅកោះ Corse ដែលជាអតីតកោះរបស់អ៊ីតាលី។ នៅឆ្នាំដែលណាប៉ូឡេអុងកើត កោះ Corse ទើបនឹងត្រូវបានអ៊ីតាលីកាត់មកឲ្យប្រទេសបារាំង។
នៅពេលដែលបដិវត្តន៍បារាំងផ្ទុះឡើង នៅឆ្នាំ១៧៨៩ ណាប៉ូឡេអុងទើបនឹងមានអាយុ ២០ឆ្នាំ ហើយគ្រាន់តែជានាយទាហានថ្នាក់ទាបម្នាក់ ដែលទើបនឹងបញ្ចប់សាលានាយទាហាន នៅប៉ារីស។ ក៏ប៉ុន្តែ នៅក្រោមរបបសាធារណរដ្ឋ ណាប៉ូឡេអុង ដែលមានស្នាដៃច្រើនក្នុងសមរភូមិ ក៏បានឡើងបុណ្យស័ក្តិជាបន្តបន្ទាប់។ នៅឆ្នាំ១៧៩៦ នៅពេលដែលរបបសាធារណរដ្ឋបារាំងកំពុងប្រឈមមុខនឹងការឈ្លានពានពីសំណាក់កងទ័ពស្តេចនៃបណ្តាប្រទេស ដែលនៅជុំវិញ ណាប៉ូឡេអុងត្រូវបានគេតែងតាំងជាឧត្តមសេនីយ៍ ហើយបានដឹកនាំទ័ពយកជ័យជម្នះ នៅតាមបណ្តាសមរភូមិសំខាន់ៗជាច្រើន ជាពិសេស នៅប៉ែកខាងអ៊ីតាលី ដែលកងទ័ពរបស់ណាប៉ូឡេអុងវាយបំបាក់កងទ័ពអូទ្រីស រហូតធ្វើឲ្យអូទ្រីសត្រូវបង្ខំចិត្តចុះកិច្ចព្រមព្រៀងសន្តិភាពជាមួយបារាំង។
នៅឆ្នាំ១៧៩៩ នៅពេលដែលកងទ័ពបារាំងបានបង្ហាញនូវកម្លាំងគួរឲ្យស្ញប់ស្ញែងចំពោះសត្រូវពីខាងក្រៅ នៅផ្ទៃក្នុងប្រទេសបារាំងឯណេះវិញ វិបត្តិនយោបាយតែងតែកើតមានជាអចិន្រ្តៃយ៍។ ស្ថិតក្នុងស្ថានភាពបែបនេះ ណាប៉ូឡេអុង ដែលកំពុងគ្រប់គ្រងទ័ព ក្នុងប្រទេសអេហ្ស៊ីប ក៏បានធ្វើដំណើរវិលត្រឡប់មកកាន់ទីក្រុងប៉ារីសវិញ។ នៅខែវិច្ឆិកា ឆ្នាំ១៧៩៩ ណាប៉ូឡេអុងបានរៀបចំធ្វើរដ្ឋប្រហារទម្លាក់រដ្ឋាភិបាល ដណ្តើមអំណាចយកមកកាន់កាប់។
របបដឹកនាំថ្មីនេះ មានរដ្ឋធម្មនុញ្ញ ដែលមានរូបភាពខាងក្រៅជារបបប្រជាធិបតេយ្យ ក៏ប៉ុន្តែ ក្នុងការអនុវត្តជាក់ស្តែង អំណាចទាំងអស់ស្ថិតក្នុងដៃរដ្ឋាភិបាល ក្រោមការដឹកនាំរបស់ណាប៉ូឡេអុង។ ជាថ្មីម្តងទៀត ប្រជាជនបារាំង ដែលខិតខំរើខ្លួនចេញពីរបបផ្តាច់ការមួយ ប៉ុន្តែ តែងតែត្រូវធ្លាក់ចូលទៅក្នុងរបបផ្តាច់ការថ្មីជាបន្តបន្ទាប់។ លើសពីនេះទៅទៀត នៅឆ្នាំ១៨០៤ ណាប៉ូឡេអុង បូណាប៉ាត ដែលអះអាងថាជាអ្នកការពាររបបសាធារណរដ្ឋ ក៏ប៉ុន្តែ ស្រាប់តែបានប្រកាសខ្លួនជាអធិរាជ។ ១៥ឆ្នាំ ក្រោយបដិវត្តន៍ទម្លាក់របបរាជានិយមផ្តាច់ការ បារាំងបានវិលត្រឡប់ទៅរកការដឹកនាំតាមបែបរាជានិយមផ្តាច់ការដូចពីមុនវិញ គឺចក្រភពបារាំង ក្រោមអំណាចរបស់អធិរាជណាប៉ូឡេអុង៕
សេដ្ឋកិច្ចជប៉ុនកំពុងបាត់បង់អានុភាពរបស់ខ្លួន
កែប្រែនៅឆ្នាំ២០១០ប្រទេសជប៉ុនបានបាត់បង់តំណែងជាមហាអំណាចសេដ្ឋកិច្ចទីពីរពិភពលោក តំណែងជាមហាអំណាចសេដ្ឋកិច្ចទីពីរពិភពលោកនេះប្រទេសជប៉ុនធ្លាប់បានកាន់កាប់តាំងពីឆ្នាំ១៩៦៨ ឥឡូវនេះបានធ្លាក់ទៅលើដៃប្រទេសចិន។ បើយោងតាមតួលេខដែលបានផ្សាយឲ្យដឹងដោយរដ្ឋាភិបាលជប៉ុននៅថ្ងៃទី១៤កុម្ភៈកន្លងទៅ ផលិតផលដុលក្នុងប្រទេសជប៉ុនបានកើនឡើងដល់៥ ៤៧៤ពាន់លានដុល្លារនៅឆ្នាំ២០១០ក្រោយពីមានកំណើនសេដ្ឋកិច្ចប្រមាណ៣,៩%ទល់នឹងផលិតផលដុលរបស់ប្រទេសចិនដែលមាន៥ ៨៧៩ពាន់លានដុល្លារក្រោយពីបានស្គាល់សន្ទុះកំណើនសេដ្ឋកិច្ចប្រមាណ១០,៣%នៅឆ្នាំ២០១០។ ហើយអត្រានៃកំណើនសេដ្ឋកិច្ចចិននឹងមានប្រមាណ៩,៦%ទៀតនៅឆ្នាំ២០១១ នេះបើផ្អែកលើតួលេខរបស់មូលនិធិរូបិយវត្ថុអន្តរជាតិFMI ទោះបីជាប្រទេសចិនមាននយោបាយរូបិយវត្ថុតឹងរ៉ឹងដើម្បីប្រយុទ្ធទប់ទល់នឹងបញ្ហាទំនិញឡើងថ្លៃក៏ដោយ។
ទោះបីជាប្រទេសជប៉ុនបានធ្លាក់ទៅជាមហាអំណាចសេដ្ឋកិច្ចទីបីពិភពលោកឋិតនៅពីក្រោយប្រទេសចិនក៏ដោយ ក៏គេដឹងថាផលិតផលដុលក្នុងប្រទេសសម្រាប់ប្រជាជនជប៉ុនម្នាក់ៗនៅមានកម្រិត១០ដងលើសប្រទេសចិន ដោយហេតុតែប្រទេសជប៉ុនមានប្រជាជន១០ដងតិចជាងប្រជាជនចិន។
ការធ្លាក់ចុះក្លាយទៅជាមហាអំណាចសេដ្ឋកិច្ចទីបីពិភពលោកនេះ សឲ្យឃើញថា ឧស្សាហកម្មជប៉ុនដែលតែងជាក្បាលម៉ាស៊ីនជួយអូសទាញកំណើនសេដ្ឋកិច្ចជប៉ុននោះកំពុងតែធ្លាក់ចុះទន់ខ្សោយ។ ហើយតួលេខនៃផលិតផលដុលក្នុងប្រទេសនៅត្រីមាសទីបួនឆ្នាំ២០១០ពុំបានធ្វើឲ្យប្រជាជនជប៉ុនមានការកក់ក្តៅឡើយ។ ផលិតផលដុលក្នុងប្រទេសនៅត្រីមាសទីបួនឆ្នាំ២០១០របស់ជប៉ុនបានស្គាល់ការដើរថយក្រោយប្រមាណ-០,៣%បើប្រៀបផ្ទឹមទៅនឹងត្រីមាសមុន។ ទាំងនេះក៏ដោយហេតុតែមានការបិទបញ្ចប់នូវវិធានការមួយចំនួនសម្រាប់ជួយជំរុញឲ្យមានសន្ទុះសេដ្ឋកិច្ចក្រោយពីមានវិបត្តិសេដ្ឋកិច្ចនិងវិបត្តិហិរញ្ញវត្ថុពិភពលោកនៅឆ្នាំ២០០៨។
នៅឆ្នាំ២០១១រដ្ឋមន្ត្រីក្រសួងសេដ្ឋកិច្ចជប៉ុនលោកKaoru Yosanoសង្ឃឹមថាសេដ្ឋកិច្ចជប៉ុននឹងមានដំណើរល្អប្រសើរជាងមុន។ ក៏ប៉ុន្តែទោះបីជាស្ថានភាពសេដ្ឋកិច្ចមានលក្ខណៈល្អយ៉ាងណាក៏ដោយ ក៏ ពុំអាចមកជួយកែលំអឧស្សាហកម្មជប៉ុនដែលមានរចនាសម្ព័ន្ធទន់ខ្សោយបានឡើយ។
សូមបញ្ជាក់ថា វិបត្តិសេដ្ឋកិច្ចនិងវិបត្តិហិរញ្ញវត្ថុពិភពលោកនៅឆ្នាំ២០០៨បានឆ្លុះបញ្ចាំងឲ្យឃើញជាក់ច្បាស់នូវលក្ខណៈទន់ខ្សោយនៃរចនាសម្ព័ន្ធរបស់ឧស្សាហកម្មជប៉ុន ហើយនិងការប្រើខ្ជះខ្ជាយក្នុងវិស័យហិរញ្ញវត្ថុនិងក្នុងវិស័យធនធានមនុស្ស។ ជាក់ស្តែង ដើម្បីរក្សាឲ្យមានការងារ ចៀសវាងកុំឲ្យមានបញ្ហាឥតការងារធ្វើ អ្នកដឹកនាំជប៉ុនយល់ព្រមរក្សាទុកបន្តឲ្យមាននូវសកម្មភាពឧស្សាហកម្មជាច្រើន ទោះបីជាគេគ្មានរកបានប្រាក់ចំណេញក៏ដោយ។
ខុសផ្ទុយពីប្រទេសកូរ៉េខាងត្បូងដែលក្រោយពីមានវិបត្តិសេដ្ឋកិច្ចនិងវិបត្តិហិរញ្ញវត្ថុនៅឆ្នាំ១៩៩៧ អ្នកដឹកនាំកូរ៉េខាងត្បូងបានច្របាច់បញ្ចូលសកម្មភាពឧស្សាហកម្មតូចនិងមធ្យមជាច្រើនបង្កើតបានទៅជាក្រុមហ៊ុនដ៏ធំមួយដែលមានលទ្ធភាពនិងមានប្រសិទ្ធិភាពខ្លាំងក្លា។ ចំណែកឯប្រទេសជប៉ុនវិញ គេបន្តមានឧស្សាហកម្មផលិតរថយន្តដល់ទៅ៨ពោលគឺមានចំនួនច្រើនជាងនៅសហរដ្ឋអាមេរិកទៅទៀត ដែលទាំងនេះបានក្លាយជាឧបសគ្គខាឃាំងពុំឲ្យមានលទ្ធភាពនិងមានប្រសិទ្ធិភាពខ្លាំងក្លា។
បន្ថែមពីលើនេះ ឧស្សាហកម្មជប៉ុនគ្រាក់ៗក្នុងវិស័យអេឡេកត្រូនិកបានបាត់បង់ទីផ្សារប្រមាណ១/៣ ហើយទីផ្សារដ៏សំខាន់ទាំងនោះក៏បានធ្លាក់ទៅលើដៃរបស់ឧស្សាហករកូរ៉េខាងត្បូង។
គួរកត់សម្គាល់ថា អ្នកទទួលខុសត្រូវជប៉ុនហាក់ដូចជាបានបង្ហាញឲ្យឃើញថា គេបានត្រៀមលក្ខណៈនឹងធ្វើការឆ្លើយតបតវិញ ដោយបានគ្រោងបញ្ចុះពន្ធសហគ្រាសប្រមាណ៥ពិន្ទុឲ្យធ្លាក់មកនៅ៣៥%។ ហើយគេបានបើកកិច្ចចរចាស្ដីពីការដោះដូរពាណិជ្ជកម្មសេរីជាមួយសហភាពអឺរ៉ុប ហើយនិងគ្រោងបញ្ចូលប្រទេសជប៉ុនទៅក្នុងក្រុមដៃគូអន្តរប៉ាស៊ីហ្វិកផងទៀតដើម្បីពង្រឹងពង្រីកទីផ្សាររបស់ខ្លួន៕
ការធ្លាក់ចំណាត់ថ្នាក់មួយកម្រិតគឺស្មើនឹងមួយដំបងសំពងទៅលើរដ្ឋាភិបាលជប៉ុន
កែប្រែក្រោយពីទីភ្នាក់ងារវិភាគហិរញ្ញវត្ថុStandard and Poor’s បានទម្លាក់ចំណាត់ថ្នាក់នៃការទុកចិត្តមួយកម្រិតពីថ្នាក់AA ធ្លាក់មកថ្នាក់AA-រួចមក លោកនាយករដ្ឋមន្ត្រីជប៉ុនណាអូតូ កានបានថ្លែងប្រកាសនៅថ្ងៃសុក្រនេះថា “ អ្វីដែលសំខាន់នៅពេលនេះគឺយើងត្រូវរក្សាវិន័យថវិកា ដើម្បីធ្វើឲ្យទីផ្សារហិរញ្ញវត្ថុបន្តរក្សាទំនុកចិត្តរបស់គេមកលើយើង” ។
គួរកត់សម្គាល់ថា បរិមាណនៃប្រាក់បំណុលសរុបរបស់ប្រទេសជប៉ុនបច្ចុប្បន្នមានដល់ទៅ២០០%នៃផលិតផលសរុបក្នុងប្រទេសដែលជាបរិមាណមួយដ៏សែនខ្ពស់សម្រាប់ប្រទេសឧស្សាហកម្មអភិវឌ្ឍន៍។
ដូច្នេះ រដ្ឋាភិបាលរបស់លោកណាអូតូ កានត្រូវតែធ្វើកំណែទម្រង់ជាបន្ទាន់ទៅលើវិស័យពន្ធដារនិងវិស័យសង្គមកិច្ច។ បើពុំដូច្នោះទេ ឧនភាពថវិកាជាតិនៅតែបន្តមានទៀត ហើយចំនួននៃប្រាក់បំណុលក៏ចេះតែកើនខ្លាំងឡើងៗ។ នៅទីបំផុតទីផ្សារហិរញ្ញវត្ថុក៏ច្បាស់ជាលែងមានទំនុកចិត្តទៅលើប្រទេសជប៉ុនទៀតហើយ។
ពិតមែនតែស្ថានភាពសេដ្ឋកិច្ចនិងហិរញ្ញវត្ថុនៃប្រទេសជប៉ុនពុំមានលក្ខណៈដូចស្ថានភាពសេដ្ឋកិច្ចនិងហិរញ្ញវត្ថុនៃប្រទេសនៅអឺរ៉ុប ក៏ប៉ុន្តែការបាត់បង់ចំណាត់ថ្នាក់ធ្លាក់មកនៅAA-បានដាក់ប្រទេសជប៉ុនឲ្យឋិតនៅខ្ពស់ជាងប្រទេសអ៊ីតាលីតែមួយកម្រិតប៉ុណ្ណោះ ហើយឋិតនៅ៣កម្រិតខ្ពស់ជាងប្រទេសព័រទុយហ្កាល់ ៧កម្រិតខ្ពស់ជាងប្រទេសក្រិក។
ភាពខុសគ្នារវាងប្រទេសជប៉ុននិងប្រទេសអឺរ៉ុបគឺដោយសារតែប្រទេសជប៉ុនមានសល់ប្រាក់បម្រុងទុកច្រើន ហើយសេដ្ឋកិច្ចជប៉ុនទៀតសោតក៏មានលក្ខណៈសម្បូណ៌បែប។ បន្ថែមពីលើនេះ គឺវិនិយោគិនក្នុងស្រុកជាអ្នកជួយផ្តល់ហិរញ្ញប្បទានដល់ឧនភាពថវិកានិងប្រាក់បំណុលសាធារណៈ។
លោកនាយករដ្ឋមន្ត្រីជប៉ុនណាអូតូ កានដែលជាអ្នកកណ្តាលនិយមលំអៀងឆ្វេងបានសន្យាថា នឹងធ្វើការដំឡើងអត្រាពន្ធទៅលើគ្រឿងឧបភោគនិងបិរភោគដែលបច្ចុប្បន្ននេះមានកម្រិតតែ៥%។ ទាំងនេះដើម្បីរកប្រាក់ចំណូលបន្ថែមសម្រាប់ជួយផ្តល់ហិរញ្ញប្បទានឲ្យអ្នកចូលនិវត្តន៍ដែលមានកាន់តែច្រើនឡើងៗ និងជួយធ្វើឲ្យវិស័យហិរញ្ញវត្ថុសាធារណៈមានសមតា៕
ឈ្វេងយល់អំពីនយោបាយសេដ្ឋកិច្ចរបស់លោកស្ហ៊ីនហ្សូអាបេ'
កែប្រែរដ្ឋាភិបាលរបស់លោកស្ហ៊ីនហ្សូ អាបេ ទើបនឹងបានប្រកាសចាត់វិធានការថ្មីមួយទៀត ដែលនឹងត្រូវកញ្ចប់ថវិកា រហូតដល់ទៅ ២៧៥ពាន់លានដុល្លារអាមេរិក ដើម្បីជំរុញសេដកិច្ចជប៉ុនឲ្យចេញផុតពីវិបត្តិបរិត្តផរណា ដែលអូសបន្លាយពេលអស់រយៈពេលជាច្រើនឆ្នាំមកហើយ។ ការបង្កើនការចំណាយសាធារណៈ ដើម្បីជំរុញកំណើនសេដ្ឋកិច្ច គឺជាផ្នែកមួយនៃនយោបាយសេដ្ឋកិច្ចរបស់លោកស្ហ៊ីនហ្សូ អាបេ ដែលនៅពេលនេះត្រូវបានគេផ្តល់រហស្សនាមជាភាសាអង់គ្លេសថា « Abenomics »។
នយោបាយសេដ្ឋកិច្ច ដែលជប៉ុនបានដាក់ចេញ ចាប់តាំងពីលោកស្ហ៊ីនហ្សូ អាបេ បានឡើងកាន់តំណែងជានាយករដ្ឋមន្រ្តីមកនោះ គឺផ្តោតជាសំខាន់ទៅលើវិធានការពីរ៖ នយោបាយរូបិយវត្ថុដាក់ចេញដោយធនាគារកណ្តាល និងនយោបាយសារពើពន្ធ ដាក់ចេញដោយរដ្ឋាភិបាល។
រដ្ឋាភិបាលរបស់លោកស្ហ៊ីនហ្សូ អាបេ បានបង្កើនការចំណាយយ៉ាងច្រើនសន្ធឹកសន្ធាប់ ជាពិសេស ការចំណាយ ខាងផ្នែកសាធារណការ (ការសាងសង់ ជួសជុល ថែទាំ រចនាសម្ព័ន្ធ)។ គោលដៅ គឺបង្កើនការចំណាយ ដើម្បីបង្កើនតម្រូវការទីផ្សារក្នុងស្រុក។ ក្នុងពេលជាមួយគ្នា ធនាគារកណ្តាលជប៉ុនបានដាក់ចេញ នូវនយោបាយ ដែលគេតែងតែនិយាយជាសាមញ្ញទូទៅថា “ជាការបោះពុម្ពលុយ” ពោលគឺ ការបញ្ចេញសាច់ប្រាក់ឲ្យចរាចរនៅក្នុងទីផ្សារ តាមរយៈការទិញមូលបត្របំណុលរដ្ឋ ឬឯកជន។
ជាទូទៅ គេសង្កេតឃើញថា វិធានការរបស់រដ្ឋាភិបាល និងធនាគារកណ្តាលតែងតែត្រូវបានប្រកាសឲ្យដឹង នៅក្នុងអំឡុងពេលជាមួយគ្នា។ ជាក់ស្តែង នៅពេលនេះ គេឃើញថា ការបញ្ចេញកញ្ចប់ថវិកា ២៧៥ពាន់លានដុល្លារ ត្រូវបានរដ្ឋាភិបាលលោកស្ហីនហ្សូ អាបេ អនុម័តនៅថ្ងៃអង្គារ ពោលគឺ តែប៉ុន្មានថ្ងៃតែប៉ុណ្ណោះ ក្រោយពេលដែលធនាគារកណ្តាលជប៉ុន ប្រកាសឲ្យដឹង កាលពីថ្ងៃសុក្រ ថានឹងបន្តកម្មវិធីទិញមូលបត្រ ដើម្បីរក្សាលំហូរសាច់ប្រាក់ទៅក្នុងទីផ្សារឲ្យបានច្រើនដូចមុន។
ទៅតាមទ្រឹស្តីម៉ាក្រូសេដ្ឋកិច្ច នៅពេលដែលសាច់ប្រាក់ ដែលចរាចរនៅក្នុងទីផ្សារមានការកើនឡើង ឥទ្ធិពលសំខាន់ទី១ គឺអត្រាការប្រាក់ធ្លាក់ចុះ ហើយចរន្តឥណទានក្នុងវិស័យឯកជនក៏មានការងាយស្រួលជាងមុន។ នៅពេលដែលអត្រាការប្រាក់ទាប ហើយលុយក៏ងាយស្រួលខ្ចី វាជំរុញឲ្យក្រុមហ៊ុនសហគ្រាស និងបុគ្គលឯកជន នាំគ្នាខ្ចីលុយពីធនាគារ ដើម្បីយកមកធ្វើការវិនិយោគ ពង្រីកកិច្ចការរកស៊ី ឬក៏ (ចំពោះបុគ្គលឯកជន) បង្កើនការចំណាយ ទិញទំនិញប្រើប្រាស់ទូទៅធម្មតា។ នៅពេលដែលការចំណាយទូទៅរបស់ឯកជនមានការកើនឡើង (បើទោះជាការចំណាយដើម្បីទិញទំនិញប្រើប្រាស់ទូទៅធម្មតា ឬក៏ចំណាយក្នុងការវិនិយោគក៏ដោយ) វាធ្វើឲ្យតម្រូវការទីផ្សារក្នុងស្រុកមានការកើនឡើង ហើយសកម្មភាពសេដ្ឋកិច្ច (សកម្មភាពផលិត ឬសកម្មភាពផ្តល់សេវាកម្ម) មានការកើនឡើង។
ចំពោះការបង្កើនការចំណាយរបស់រដ្ឋក៏មានឥទ្ធិពលប្រហាក់ប្រហែលគ្នានេះដែរ។ រដ្ឋបង្កើនការចំណាយ គឺមានន័យថា រដ្ឋយកលុយទៅទិញទំនិញឬសេវាកម្ម ឬក៏បង្កើនប្រាក់ខែដល់មន្រ្តីសាធារណៈ ឬចំណាយទៅលើគម្រោងហេដ្ឋារចនាសម្ព័ន្ធផ្សេងៗ។ ដូច្នេះ លុយដែលរដ្ឋចំណាយ វានាំទៅបង្កើនប្រាក់ចំណូលដល់ក្រុមហ៊ុនសហគ្រាស ឬបុគ្គលឯកជន។ នៅពេលដែលចំណូលកើនឡើង ក្រុមហ៊ុនសហគ្រាស ឬក៏បុគ្គលឯកជនអស់ទាំងនេះក៏អាចចាប់ផ្តើមមានទំនុកចិត្តលើសេដ្ឋកិច្ច ហើយនាំគ្នាបង្កើនការចំណាយរបស់ខ្លួនជាបន្តទៅទៀត។ ជាលទ្ធផល ការចំណាយទូទៅកើនឡើង តម្រូវការទីផ្សារក្នុងស្រុកកើនឡើង សកម្មភាពសេដ្ឋកិច្ចកើនឡើង ហើយផលិតផលក្នុងស្រុកសរុបកើនឡើង។
ក៏ប៉ុន្តែ ការដាក់ចេញនូវនយោបាយសេដ្ឋកិច្ច តាមបែបលោកស្ហ៊ីនហ្សូ អាបេ នេះ អាចចោទជាបញ្ហាដ៏ធំមួយ គឺបញ្ហាបំណុល។ នៅក្នុងពេលបច្ចុប្បន្ននេះ បំណុលរដ្ឋរបស់ជប៉ុនមានរហូតដល់ទៅ ២៥០% នៃផលិតផលក្នុងស្រុកសរុប ដែលជាអត្រាបំណុលសាធារណៈខ្ពស់បំផុត នៅក្នុងចំណោមប្រទេសដែលមានឧស្សាហកម្មជឿនលឿនផ្សេងទៀត។
ជប៉ុនប្រកាសផែនការផ្តល់សន្ទុះសេដ្ឋកិច្ចទំហំជាង២៤០ពាន់លានអឺរ៉ូ
កែប្រែគម្រោងផ្តល់សន្ទុះសេដ្ឋកិច្ចទំហំ ជាង២៤០ពាន់លានអឺរ៉ូនេះ នឹងត្រូវយកទៅបំប៉ោងកញ្ចប់ថវិការដ្ឋ សម្រាប់ចំណាយសាធារណៈ និងសម្រាប់ជួយវិស័យវិនិយោគសមូហភាពនិងក្រុមហ៊ុនសហគ្រាស។
រដ្ឋាភិបាលនឹងផ្តល់ព័ត៌មានលម្អិតនិងស៊ីជម្រៅទាក់ទងនឹងផែនការនេះ នៅសប្តាហ៍ក្រោយ។ នាយករដ្ឋមន្ត្រីអភិរក្សជប៉ុន លោកស៊ីនហ្សូ អាបេ ដែលធ្លាប់បានស្បថនាឱកាសវិលត្រលប់មកកាន់តំណែងជាថ្មី កាលពីឆ្នាំ២០១២ យកឈ្នះឱ្យបានវិបត្តិឱនភាពជាតិ និងធ្វើឱ្យសេដ្ឋកិច្ចជប៉ុនមានលំនឹងសក្តិសមជាមហាអំណាចសេដ្ឋកិច្ចទីបីលើពិភពលោក បានសម្រេចលើកផែនការផ្តល់សន្ទុះនេះ ដោយសង្ឃឹមថានឹងអាចរំញោចសេដ្ឋកិច្ចជាតិឱ្យមានសកម្មភាពខ្លាំងឡើងវិញ។
កាលពីដើមខែ លោក អាបេ បានសន្យាចាត់វិធានការផ្តល់សន្ទុះជាមួយក្រុមអ្នកវិនិយោគសំខាន់ៗនៅតំបន់ ដើម្បីជួយពលរដ្ឋជាមេគ្រួសារមានកូនតូចៗ និស្សិត កសិករ ឬ ជួយអភិវឌ្ឍន៍ហេដ្ឋារចនាសម្ព័ន្ធផ្លូវថ្នល់។
រដ្ឋាភិបាលក៏ធ្លាប់បានសន្យាដែរថា នឹងការពារក្រុមហ៊ុនសហគ្រាស ប្រឆាំងនឹងសម្ពាធអន្តរជាតិ។ ព្រោះថាសេចក្តីសម្រេចចិត្តរបស់ពលរដ្ឋអង់គ្លេសដើរចេញពីសហភាពអឺរ៉ុប បានបង្កឱ្យមានការប៉ះពាល់យ៉ាងខ្លាំងដល់ប្រាក់យ៉េនជប៉ុន។ ប្រាក់យ៉េនឡើងថ្លៃ បែបនេះ ហាក់ដូចជាបានដាក់ទោសលើសេដ្ឋកិច្ចជាតិ និងជាពិសេសលើការនាំចេញ។
ប៉ុន្តែនៅថ្ងៃនេះ គ្រាន់តែបានឮសេចក្តីប្រកាសបង្ហើបបង្ហាញពីផែនការផ្តល់សន្ទុះភ្លាម ភាគហ៊ុនជប៉ុន បានស្ទុះឡើង។ ឯចំណែកលុយយ៉េនក៏ធ្លាក់ថ្លៃគួរឱ្យកត់សម្គាល់។ អ្នកវិនិយោគសង្ឃឹមទុកបន្ថែមទៀតថា ធនាគារកណ្តាលជប៉ុនដែលនឹងត្រូវជួបប្រជុំគ្នានៅថ្ងៃស្អែក ក៏នឹងអាចមានការបន្ធូរបន្ថយនយោបាយរូបិយវត្ថុ។ ការនេះរឹតតែសម្រួលដល់សេដ្ឋកិច្ចជាតិ៕
មានអ្នកជំនាញសេដ្ឋកិច្ចខ្លះ យល់ថា នយោបាយដែលលោកស្ហ៊ីនហ្សូ អាបេ ដាក់ចេញពេលនេះ អាចធ្វើឲ្យបំណុលរដ្ឋរបស់ជប៉ុននឹងបន្តកើនឡើងកាន់តែខ្ពស់ ហើយអាចបង្កទៅជាវិបត្តិ ដូចជាអ្វីដែលគេធ្លាប់ឃើញ នៅក្នុងតំបន់ចាយលុយអឺរ៉ូ។ ក៏ប៉ុន្តែ បើនិយាយពីបញ្ហាបំណុល ជប៉ុនមានលក្ខណៈពិសេសខុសពីអឺរ៉ុប នៅត្រង់ថា បំណុលសាធារណៈភាគច្រើន ជាបំណុលដែលរដ្ឋជប៉ុនជំពាក់ប្រជាជនជប៉ុនខ្លួនឯង។ ជាទូទៅ គេសង្កេតឃើញថា ប្រជាពលរដ្ឋជប៉ុនឲ្យលុយរដ្ឋខ្ចី ក្នុងស្មារតីស្រឡាញ់ជាតិ ជាជាងការស្វែងរកផលចំណេញ ពីការយកការប្រាក់ខ្ពស់។ ម្យ៉ាងទៀត រដ្ឋាភិបាលជប៉ុនអាចខ្ចីលុយពីធនាគារកណ្តាលខ្លួនឯង ដើម្បីមកចំណាយ ដែលខុសពីនៅក្នុងតំបន់ចាយលុយអឺរ៉ូ ដែលធនាគារកណ្តាលមិនមានសិទ្ធិផ្តល់ប្រាក់កម្ចីឲ្យរដ្ឋជាសមាជិក។
លក្ខណៈពិសេសទាំងពីរនេះហើយ ដែលធ្វើឲ្យអត្រាការប្រាក់បំណុលរដ្ឋជប៉ុនមិនកើនឡើងខ្ពស់ហួសហេតុ បើទោះបីជាបំណុលបានកើនឡើងកប់ពពក រហូតដល់ ២៥០% នៃផលិតផលក្នុងស្រុកសរុបដូចជាពេលបច្ចុប្បន្ននេះ៕
FMI៖ កំណើនសេដ្ឋកិច្ចចិន និងជប៉ុន នឹងថយចុះក្នុងឆ្នាំ២០១៦-២០១៧
កែប្រែមូលនិធិរូបិយវត្ថុអន្តរជាតិ បានចេញរបាយការណ៍មួយ នៅថ្ងៃទី៣ឧសភានេះ ស្តីពីការព្យាករណ៍ នៃកំណើនសេដ្ឋកិច្ចក្នុងតំបន់អាស៊ី។ ប្រទេសមហាអំណាចសេដ្ឋកិច្ចទាំងពីររបស់អាស៊ី គឺចិននិងជប៉ុន និងមានកំណើនសេដ្ឋកិច្ចធ្លាក់ចុះទាបជាងឆ្នាំមុនៗ សម្រាប់ឆ្នាំ២០១៦និង ឆ្នាំ២០១៧ខាងមុខនេះ។ តែយ៉ាងណាក៏ដោយទ្វីបអាស៊ីនៅតែជាទ្វីបដែលមានសកម្មភាពសេដ្ឋកិច្ច ល្អជាងគេ បើទោះបីជាកំណើនសេដ្ឋកិច្ច នៅមានលក្ខណៈផុយស្រួយក៏ដោយ។
ឆ្នាំ២០១៥ គឺជាឆ្នាំខ្មៅងងឹតសម្រាប់សេដ្ឋកិច្ចចិន។ ទីផ្សារហិរញ្ញវត្ថុចិន បានដួលបះជើងជាច្រើនលើក ដែលធ្វើឲ្យប្រាក់តម្លៃភាគហ៊ុន រាប់រយពាន់លានដុល្លារ រលាយបាត់បង់តាមខ្យល់។ តម្លៃផលិតផលវត្ថុធាតុដើមកាន់តែចុះថោក ទីផ្សារប្រេងក៏ធ្លាក់ថ្លៃជាគំហុក ទាំងនេះបានបណ្តាលឲ្យសេដ្ឋកិច្ចនៅអាស៊ីជួបបញ្ហា។ ការនាំចេញរបស់ចិនបានចុះថយយ៉ាងខ្លាំងសម្រាប់ឆ្នាំ២០១៥។
ចិនដែលជាកំលាំងចលករនៃសេដ្ឋកិច្ចអាស៊ី នឹងមានកំណើនសេដ្ឋកិច្ចស្មើនឹង ៦,៥%នៅឆ្នាំ២០១៦ និង៦,២%នៅឆ្នាំ២០១៧។ តួលេខនេះជាកម្រិតទៀបបំផុតសម្រាប់ចិន ដែលធ្លាប់តែស្គាល់កំណើនសេដ្ឋកិច្ចមួយឆ្នាំៗ ជាង១០%។ មូលនិធិរូបិយវត្ថុអន្តរជាតិ បានផ្តល់អនុសាស្ត្រឲ្យរដ្ឋាភិបាលចិន យកចិត្តទុកដាក់ធ្វើកំណែទម្រង់ស៊ីជំរៅ ដល់ហេដ្ឋារចនាសម្ព័ន្ធសេដ្ឋកិច្ច និងហិរញ្ញវត្ថុ ព្រមទាំងធ្វើអន្តរកាលសេដ្ឋកិច្ច ឲ្យស្របទៅតាមតម្រូវការទីផ្សារអន្តរជាតិ។
ចំណែកជប៉ុនវិញ របាយការណ៍បានព្យាករណ៍ថា នៅឆ្នាំ២០១៦ នឹងមានកំណើនសេដ្ឋកិច្ចតែ០,៥%តែប៉ុណ្ណោះ ហើយនៅឆ្នាំ២០១៧វិញ កំណើនសេដ្ឋកិច្ចនឹងធ្លាក់ចុះក្រោមសូន្យ ដោយសារកម្រិតពន្ធលើការប្រើប្រាស់ត្រូវកើនឡើង។ មូលហេតុចំបងនៃការថយចុះរបស់សេដ្ឋកិច្ចជប៉ុន គឺមកពីតម្លៃប្រាក់យេន បានឡើងខ្ពស់ ហើយធ្វើឲ្យការនាំចេញមានការលំបាក។ បន្ថែមពីនេះ ប្រជាជនជប៉ុនដែលមានវ័យចំណាស់ច្រើននេះ ក៏កំពុងតែបង្ករជាបន្ទុកធ្ងន់ដល់រដ្ឋាភិបាល និងការចំនាយរបស់រដ្ឋ ផងដែរ។
សម្រាប់ទ្វីបអាស៊ីជាទូទៅ របាយការណ៍បានប៉ាន់ស្មានថានឹងមានកំណើនសេដ្ឋកិច្ចប្រមាណជា៥,៣%នៅឆ្នាំ២០១៦ និង២០១៧។ យោងតាម មូលនិធិរូបិយវត្ថុអន្តរជាតិ ទ្វីបអាស៊ីជាទូទៅ នៅតែសកម្ម និងជាតំបន់ដែលចរន្តសេដ្ឋកិច្ចដើរល្អ ដោយសារតែតម្រូវការក្នុងស្រុកនៅតែកើនឡើង។ តែយ៉ាងណាក៏ដោយភាពផុយស្រួយនៃវិស័យសេដ្ឋកិច្ចអាស៊ី ត្រូវតែដោះស្រាយតាមរយៈការធ្វើកំណែទម្រង់ស៊ីជំរៅ ដូចជាលើវិស័យពន្ធដាជាដើម។
ដោយឡែកឥណ្ឌា នៅឆ្នាំ២០១៦និង២០១៧ នឹងមានកំណើនសេដ្ឋកិច្ចប្រមាណជា៧,៥%។ រីឯកូរ៉េខាងត្បូងវិញ នឹងមានសន្ទុះប្រហែលជា២,៧% នៅឆ្នាំ២០១៦ និង 2,9% នៅឆ្នាំ២០១៧៕
ស្ថានភាពពិភពលោកមុនសង្រ្គាមលោកលើកទី១
កែប្រែនៅចុងសតវត្សរទី១៩ និងដើមសតវត្សរ៍ទី២០ ប្រទេសមហាអំណាចធំៗ ដែលត្រួតត្រាពិភពលោក ភាគច្រើនស្ថិតនៅក្នុងតំបន់អឺរ៉ុប។ ក្រៅពីនេះ សុទ្ធសឹងជាមហាអំណាចបន្ទាប់បន្សំ។
សហរដ្ឋអាមេរិក គឺជាមហាអំណាចមួយ ដែលទើបនឹងងើបមុខថ្មី ក៏ប៉ុន្តែ ជាមហាអំណាចខាងផ្នែកសេដ្ឋកិច្ច និងឧស្សាហកម្ម ហើយមិនទាន់មានកម្លាំងទ័ពខ្លាំងក្លា ជាមហាអំណាចពិភពលោកនៅឡើយទេ។ ម្យ៉ាងទៀត សហរដ្ឋអាមេរិកនៅពេលនោះប្រកាន់យកនូវនយោបាយឯកោនិយម និងគោលការណ៍មិនធ្វើអន្តរាគមន៍នៅក្រៅប្រទេស។ សហរដ្ឋអាមេរិកគិតថា ខ្លួនមានសុវត្ថិភាព ដោយសារមានមហាសមុទ្រធំៗពីរនៅការពារទាំងសងខាង គឺមហាសមុទ្រប៉ាស៊ីហ្វិកនៅខាងលិច និងមហាសមុទ្រអាត្លង់ទិក នៅខាងកើត ដូច្នេះ ហើយបានជាមិនសូវជារវីរវល់នឹងកិច្ចការនៅក្រៅទ្វីបអាមេរិកប៉ុន្មាននោះទេ។
►សូមអាន៖ អាមេរិកទាមទារឯករាជ្យពីអង់គ្លេស
នៅអាស៊ីវិញ ជប៉ុនក៏ជាមហាអំណាចដែលទើបនឹងងើបមុខថ្មីមួយដែរ ប៉ុន្តែ ផ្ទុយពីសហរដ្ឋអាមេរិក ជប៉ុនបានបោះបង់ចោលនយោបាយឯកោនិយមរបស់ខ្លួន ហើយងាកមកចាប់យកនយោបាយអាណានិគមនិយម ដូចជាបណ្តាប្រទេសមហាអំណាចនៅអឺរ៉ុបដែរ។ ក៏ប៉ុន្តែ បើទោះជាយ៉ាងនេះក៏ដោយ ជប៉ុននៅពេលនោះ គ្រាន់តែជាមហាអំណាចក្នុងតំបន់អាស៊ីប៉ុណ្ណោះ ដោយនៅមិនទាន់មានកម្លាំងទ័ពខ្លាំងក្លា ជាមហាអំណាចពិភពលោកដូចជាបណ្តាប្រទេសនៅអឺរ៉ុបនោះទេ។
►សូមអាន៖ ចក្រភពជប៉ុន មហាអំណាចអាណានិគមតែមួយគត់នៅអាស៊ី
នៅអឺរ៉ុប គេឃើញមានមហាអំណាចធំៗចំនួន ៥ ដែលប្រកួតប្រជែងគ្នា រហូតដល់ឈានទៅផ្ទុះជាសង្រ្គាមលោកលើកទី១ គឺរួមមាន អង់គ្លេស បារាំង អាល្លឺម៉ង់ រុស្ស៊ី និងអូទ្រីសហុងគ្រី។
នៅក្នុងចំណោមប្រទេសទាំងនេះ មហាអំណាចធំជាងគេបំផុត គឺចក្រភពអង់គ្លេស ដែលនៅក្នុងចន្លោះសតវត្សរ៍ទី១៩ ដល់ដើមសតវត្សរ៍ទី២០ គឺជាមហាអំណាចពិភពលោកលំដាប់ទីមួយ ពោលគឺ ដូចទៅនឹងសហរដ្ឋអាមេរិកដែលជាមហាអំណាចពិភពលោក នៅក្នុងសតវត្សរ៍ទី២០ និងដើមសតវត្សរ៍ទី២១នេះដែរ។
►សូមអាន៖ ការប្រជែងដណ្តើមដែនដីអាណានិគមរវាងមហាអំណាចអឺរ៉ុប
ក៏ប៉ុន្តែ នៅចុងសតវត្សរ៍ទី១៩ មហាអំណាចថ្មីមួយបានចាប់លេចមុខមកប្រជែងជាមួយនឹងចក្រភពអង់គ្លេស គឺអាល្លឺម៉ង់។
នៅមុនឆ្នាំ១៨៧០ អាល្លឺម៉ង់មិនទាន់ជាប្រទេសរួបរួមគ្នាមួយនៅឡើយទេ ដោយត្រូវបែងចែកជារដ្ឋ ដែលមានរចនាសម្ព័ន្ធដឹកនាំដាច់ៗពីគ្នា ដោយក្នុងចំណោមនោះ នគរព្រុស្ស៊ី (Prusse/Prussia) គឺជានគរដែលមានទឹកដី និងកម្លាំងទ័ពខ្លាំងជាងគេ។
អូតូ វ៉ុន ប៊ីស្មាក់ (Otto von Bismarck) ដែលត្រូវបានព្រះមហាក្សត្រ Wilhelm ទី១ តែងតាំងឲ្យធ្វើជាអធិការបតី (នាយករដ្ឋមន្រ្តី) ព្រុស្ស៊ី នៅឆ្នាំ១៨៦២ គឺជាអ្នកនយោបាយអភិរក្សនិយម ដែលមានក្តីបំណងចង់ឃើញអាល្លឺម៉ង់រួបរួមគ្នា បង្កើតទៅជាមហាអំណាចដ៏ធំមួយ។ ដើម្បីសម្រេចតាមក្តីបំណងនេះ ប៊ីស្មាក់បានរកឃើញយុទ្ធសាស្រ្តមួយ គឺបង្កសង្រ្គាមជាមួយបារាំង ដែលជាគូសត្រូវរួមរបស់គ្រប់ដែនដីទាំងអស់របស់អាល្លឺម៉ង់។ ភាពជាសត្រូវដែលបានបន្សល់ទុក តាំងពីសម័យអធិរាជណាប៉ូឡេអុងទី១ (ណាប៉ូឡេអុង បូណាប៉ាត)។ ប៊ីស្មាក់ក៏បានគិតឃើញផងដែរថា ដើម្បីអាចដុតបញ្ឆេះចលនាជាតិនិយមអាល្លឺម៉ង់ឲ្យរួបរួមគ្នាច្បាំងនឹងបារាំងបាន ចាំបាច់ត្រូវតែឲ្យប្រជាជនអាល្លឺម៉ង់ទាំងអស់មើលឃើញថា បារាំង គឺជាអ្នកឈ្លានពានលើអាល្លឺម៉ង់។
►សូមអាន៖ បារាំងក្រោមការដឹកនាំរបស់អធិរាជណាប៉ូឡេអុង
ប៊ីស្មាក់ក៏បានចាប់ផ្តើមបង្ករឿងជាច្រើនជាមួយបារាំង រហូតធ្វើឲ្យអធិរាជណាប៉ូឡេអុងទី៣ (ល្វីស ណាប៉ូឡេអុង) ប្រកាសសង្រ្គាមលើនគរព្រុស្ស៊ី នៅខែកក្កដា ឆ្នាំ១៨៧០ ហើយប៊ីស្មាក់ក៏បានប្រមែរប្រមូលរដ្ឋទាំងអស់របស់អាល្លឺម៉ង់ឲ្យចងជាសម្ព័ន្ធភាព ដើម្បីទប់ទល់នឹងសកម្មភាពដែលប៊ីស្មាក់ហៅថាជា "ការឈ្លានពានរបស់បារាំង"។
កងទ័ពអាល្លឺម៉ង់បានយកឈ្នះបារាំង នៅឆ្នាំ១៨៧១ ហើយក្រោយពីទទួលបានជ័យជម្នះនេះ អាល្លឺម៉ង់បានរួបរួមគ្នាបង្កើតជាចក្រភពមួយឡើង ក្រោមការដឹកនាំរបស់អធិរាជ Wilhelm ទី១ និងដោយមានអូតូ វ៉ុន ប៊ីស្មាក់ ជាអធិការបតី ពោលគឺ ជាប្រមុខរដ្ឋាភិបាល។
អូតូ វ៉ុន ប៊ីស្មាក់ (Otto von Bismarck) អធិការបតីនៃចក្រភពអាល្លឺម៉ង់
នៅពេលនោះ ចក្រភពអាល្លឺម៉ង់ គឺជាមហាអំណាចដ៏ធំមួយ ខាងផ្នែកសេដ្ឋកិច្ច និងឧស្សាហកម្ម ក៏ប៉ុន្តែ អាល្លឺម៉ង់មានមហិច្ឆតាចង់បានអ្វីៗលើសពីនេះទៀត ដើម្បីអាចក្លាយជាមហាអំណាចស្មើមុខជាមួយនឹងមហាអំណាចផ្សេងទៀត ហើយអ្វីដែលមហាអំណាចផ្សេងមាន តែអាល្លឺម៉ង់មិនទាន់មាន គឺដែនដីអាណានិគម។
ចក្រភពអាល្លឺម៉ង់មានមហិច្ឆតាចង់ក្លាយជាមហាអំណាចអាណានិគម ដោយយល់ឃើញថា ការវាតទីពង្រីកដែនដីអាណានិគមអាចនឹងជួយឲ្យអាល្លឺម៉ង់ពង្រីកទីផ្សារ និងគ្រប់គ្រងធនធានធម្មជាតិបានកាន់តែច្រើនផង ព្រមទាំងធ្វើឲ្យអាល្លឺម៉ង់អាចក្លាយជាមហាអំណាចស្មើមុខនឹងមហាអំណាចអឺរ៉ុបផ្សេងទៀតផងដែរ។
អាល្លឺម៉ង់ក៏បានចាប់ផ្តើមដាក់ចេញនូវនយោបាយវាតទីពង្រីកដែនដីអាណានិគម ដោយផ្តោតជាពិសេសទៅលើតំបន់អាហ្វ្រិក និងតំបន់អាស៊ីប៉ាស៊ីហ្វិក។ ការពង្រីកដែនដីអាណានិគម ដែលធ្វើឲ្យអាល្លឺម៉ង់ត្រូវមានវិវាទជាមួយនឹងមហាអំណាចអាណានិគមចាស់ គឺបារាំង និងអង់គ្លេស។
ការប្រកួតប្រជែងគ្នា រវាងប្រទេសមហាអំណាចនៅអឺរ៉ុប ដែលបានកើតមានឡើងកាន់តែខ្លាំង ពីមួយថ្ងៃទៅមួយថ្ងៃ ក៏បានធ្វើឲ្យប្រទេសនីមួយៗខិតខំពង្រឹងកម្លាំងទ័ពរៀងៗខ្លួន ហើយការប្រណាំងប្រជែងផ្នែកសព្វាវុធបានកើតមានឡើងយ៉ាងពេញទំហឹង ជាពិសេស គឺការប្រណាំងប្រជែងសព្វាវុធខាងទ័ពជើងទឹក រវាងអាល្លឺម៉ង់ និងអង់គ្លេស។
ព្រមពេលជាមួយគ្នា នឹងការប្រណាំងប្រជែងខាងសព្វាវុធ មហាអំណាចនៅអឺរ៉ុប ក៏បានស្វះស្វែងចងសម្ព័ន្ធមិត្តនឹងគ្នាយ៉ាងប្រទាក់ក្រឡាផងដែរ។
សម្ព័ន្ធភាពទ្វេភាគី រវាងអាល្លឺម៉ង់ និងអូទ្រីសហុងគ្រី ត្រូវបានបង្កើតឡើង នៅឆ្នាំ១៨៧៩ ហើយ ៣ឆ្នាំក្រោយមក សម្ព័ន្ធភាពនេះបានក្លាយជាសម្ព័ន្ធភាពត្រីភាគី ក្រោយពីមានការចូលរួមពីសំណាក់អ៊ីតាលី។
ដើម្បីទប់ទល់នឹងអាល្លឺម៉ង់និងសម្ព័ន្ធមិត្ត បារាំងក៏បានទៅបង្កើតសម្ព័ន្ធភាពជាមួយនឹងប្រទេសផ្សេងទៀតផងដែរ គឺសម្ព័ន្ធភាពបារាំង-រុស្ស៊ី នៅឆ្នាំ១៨៩២ និងសម្ព័ន្ធភាពបារាំង-អង់គ្លេស នៅឆ្នាំ១៩០៤។ នៅឆ្នាំ១៩០៧ ក្រោយពីអង់គ្លេស និងរុស្ស៊ី បានចុះសន្ធិសញ្ញាបង្កើតសម្ព័ន្ធភាពនឹងគ្នា សម្ព័ន្ធភាពត្រីភាគី បារាំង-អង់គ្លេស-រុស្ស៊ី ក៏បានចាប់កំណើតឡើង។
សម្ព័ន្ធភាពទាំងពីរក្រុម គឺអាល្លឺម៉ង់-អូទ្រីសហុងគ្រី-អ៊ីតាលី និង បារាំង-អង់គ្លេស-រុស្ស៊ីនេះហើយ ដែលជាតួអង្គដ៏សំខាន់ នៅក្នុងសង្រ្គាមលោកលើកទី១ នៅចន្លោះឆ្នាំ១៩១៤ ដល់ឆ្នាំ១៩១៨៕
ហេតុការណ៍សំខាន់ៗដែលនាំទៅរកសង្រ្គាមលោកលើកទី១
កែប្រែរហូតមកទល់នឹងពេលនេះ ១០០ឆ្នាំគត់ ដែលសង្រ្គាមលោកលើកទី១បានចាប់ផ្ទុះឡើង ក៏ប៉ុន្តែ មូលហេតុដែលនាំឲ្យផ្ទុះសង្រ្គាមនេះ នៅតែជារឿងចម្រូងចម្រាស ក្នុងចំណោមអ្នកប្រវត្តិសាស្រ្ត។
ការធ្វើឃាតព្រះអង្គម្ចាស់ហ្វ៊ែរឌីណង់ នៃចក្រភពអូទ្រីសហុងគ្រី នៅទីក្រុងសារ៉ាយេវ៉ូ នៅខែមិថុនា ឆ្នាំ១៩១៤ គឺជាឆ្នួនដែលដុតបញ្ឆេះសង្រ្គាម ក៏ប៉ុន្តែ ដើមឫសនៃជម្លោះបានកើតមានឡើងតាំងពីរាប់សិបឆ្នាំមុនម៉្លេះ ដោយដុះពន្លកចេញពីការប្រកួតប្រជែងគ្នា រវាងប្រទេសមហាអំណាចអឺរ៉ុប និងការផ្ទុះឡើងនៃចលនាជាតិនិយម នៅតាមបណ្តាប្រទេសក្នុងតំបន់អឺរ៉ុប។
សង្រ្គាមបារាំង-អាល្លឺម៉ង់ ១៨៧០-១៨៧១
ផ្កាភ្លើងនៃសង្រ្គាមលោកលើកទី១បានចាប់ផ្តើមលេចឡើង តាំងពីឆ្នាំ១៨៧១ គឺចេញពីសង្រ្គាម រវាងអាល្លឺម៉ង់ និងបារាំង។ អាល្លឺម៉ង់ដែលឈ្នះសង្រ្គាមបានបង្រួបបង្រួមប្រទេសបង្កើតជាចក្រភពថ្មីមួយ ដែលមានមហិច្ឆតាចង់ក្លាយជាមហាអំណាចប្រជែងជាមួយនឹងមហាអំណាចផ្សេងទៀតនៅអឺរ៉ុប។ បារាំងវិញ ដែលចាញ់សង្រ្គាម ត្រូវបានអាល្លឺម៉ង់កាត់យកទឹកដីនៃតំបន់ Alsace-Laurraine យកទៅកាន់កាប់។ ប្រជាជនបារាំង ដែលណាមួយទទួលរងនូវភាពអាម៉ាស់នឹងបរាជ័យផ្នែកយោធា និងណាមួយទៀត ខឹងនឹងការបាត់បង់ទឹកដី ក៏បានចិញ្ចឹមចិត្តរង់ចាំតែឱកាស ដើម្បីសងសឹកនឹងអាល្លឺម៉ង់វិញ។
គំនុំគំគួន ការមិនទុកចិត្តគ្នា និងការប្រណាំងប្រជែងគ្នាដណ្តើមដែនដីអាណានិគម បានជំរុញឲ្យបណ្តាប្រទេសនៅអឺរ៉ុបនាំគ្នាខិតខំពង្រឹងកម្លាំងទ័ពរៀងៗខ្លួនផង និងព្យាយាមចងសម្ព័ន្ធមិត្តយ៉ាងប្រទាក់ក្រឡាគ្នាផង ដើម្បីជាបង្អែកទុកបង្កាក្នុងករណីមានសង្រ្គាមផ្ទុះឡើង។ បារាំងបានទៅបង្កើតសម្ព័ន្ធភាពត្រីភាគីជាមួយអង់គ្លេស និងរុស្ស៊ី។ ចំណែកអាល្លឺម៉ង់វិញបានបង្កើតជាសម្ព័ន្ធមិត្តជាមួយនឹងចក្រភពអូទ្រីសហុងគ្រី និងអ៊ីតាលី។
វិបត្តិបូស្នី ១៩០៨-១៩០៩
នៅក្នុងពេលជាមួយគ្នានោះ បញ្ហានៅតំបន់បាល់កង់បានកើតឡើងកាន់តែខ្លាំង ក្រោយពីចក្រភពអូតូម៉ង់បានធ្លាក់ចុះដុនដាប ហើយបណ្តារដ្ឋដែលធ្លាប់ជាផ្នែកមួយនៃចក្រភពអូតូម៉ង់បាននាំគ្នាប្រកាសឯករាជ្យជាបន្តបន្ទាប់។ ស្ថិតក្នុងស្ថានភាពបែបនេះ បណ្តាប្រទេសនៅក្នុង និងនៅក្បែរតំបន់បាល់កង់ បានប្រណាំងប្រជែងគ្នាដណ្តើមត្រួតត្រាប្រទេស ដែលជាអតីតដែនដីរបស់ចក្រភពអូតូម៉ង់។
នៅឆ្នាំ១៩០៨ ចក្រភពអូទ្រីសហុងគ្រីបានប្រកាសកាត់យកដែនដីបូស្នី ដែលជាអាណាខេត្តមួយរបស់ចក្រភពអូតូម៉ង់ មកធ្វើជាដែនដីរបស់ខ្លួន។ ទង្វើនេះបានបង្កឲ្យមានការតវ៉ាយ៉ាងខ្លាំងពីសំណាក់ស៊ែរប៊ី ដែលមានព្រំដែនជាប់នឹងបូស្នី មានភាសា និងអម្បូរប្រជាជនដូចបូស្នី ហើយធ្លាប់ជាប្រទេសមួយក្នុងចក្រភពអូតូម៉ង់ជាមួយបូស្នី។ ចំណែករុស្ស៊ីវិញ ដែលជាសម្ព័ន្ធមិត្តរបស់ស៊ែរប៊ី ក៏បានចេញមុខតវ៉ានឹងការកាត់យកទឹកដីបូស្នី ដោយអូទ្រីសហុងគ្រីនេះដែរ។
សង្រ្គាមបាល់កង់ ១៩១២-១៩១៣
កែប្រែនៅឆ្នាំ១៩១២ ពីរឆ្នាំមុនសង្រ្គាមលោកលើកទី១ ប្រទេសចំនួន ៤ ដែលសុទ្ធតែធ្លាប់ជាអតីតដែនដីក្នុងចក្រភពអូតូម៉ង់ដូចគ្នា គឺ ស៊ែរប៊ី ក្រិក ម៉ុងតេណេហ្គ្រោ និងប៊ុលហ្ការី បានចងសម្ព័ន្ធភាពយោធានឹងគ្នា ដែលគេឲ្យឈ្មោះថា "បក្សសម្ព័ន្ធបាល់កង់" ដើម្បីប្រយុទ្ធតទល់នឹងចក្រភពអូតូម៉ង់។ ក្នុងរយៈពេលតែប៉ុន្មានខែ ក្រុមបក្សសម្ព័ន្ធបាល់កង់ក៏បានយកជ័យជម្នះ ដោយបានដណ្តើមយកដែនដីជាច្រើនរបស់ចក្រភពអូតូម៉ង់មកកាន់កាប់។ ក៏ប៉ុន្តែ មិនយូរប៉ុន្មានសង្រ្គាមមួយទៀតក៏បានផ្ទុះឡើង ដោយម្តងនេះ ជាសង្រ្គាមរវាងប្រទេសក្នុងបក្សសម្ព័ន្ធបាល់កង់គ្នាឯង គឺរវាងម្ខាង ប៊ុលហ្ការី និងម្ខាងទៀត ស៊ែរប៊ី និងក្រិក។ សង្រ្គាមនេះបានផ្ទុះឡើងដោយមកពីជម្លោះ ក្នុងការបែងចែកដែនដី ដែលពួកគេដណ្តើមបានពីចក្រភពអូតូម៉ង់។
ក្រោយពីសង្រ្គាមនៅបាល់កង់បានបញ្ចប់ទៅ នៅខែសីហា ឆ្នាំ១៩១៣ ស៊ែរប៊ីបានក្លាយជាប្រទេសដែលមានកម្លាំងយោធាខ្លាំងជាងគេបំផុត នៅក្នុងតំបន់បាល់កង់ ហើយតុល្យភាពអំណាច នៅបាល់កង់ ក៏បានផ្អៀងទៅរករុស្ស៊ី ដែលជាហេតុធ្វើឲ្យអូទ្រីសហុងគ្រីមិនសប្បាយចិត្ត ហើយមានគំនិតចង់ចាត់វិធានការគ្រប់យ៉ាង ដើម្បីទប់ស្កាត់ស៊ែរប៊ី កុំឲ្យបង្កើនអំណាចនៅបាល់កង់តទៅទៀត។
ការធ្វើឃាតព្រះអង្គម្ចាស់ហ្វ៊ែរឌីណង់ ទាយាទនៃចក្រភពអូទ្រីសហុងគ្រី
កែប្រែព្រឹកថ្ងៃទី២៨ ខែមិថុនា ឆ្នាំ១៩១៤ ព្រះអង្គម្ចាស់ហ្វ៊ែរឌីណង់ (Franz Ferdinand) ទាយាទរបស់ចក្រភពអូទ្រីសហុងគ្រី បានធ្វើដំណើរតាមរថភ្លើងមកដល់ទីក្រុងសារ៉ាយេវ៉ូ រដ្ឋធានីរបស់បូស្នី។ បូស្នី ដែលអូទ្រីសហុងគ្រីបានកាត់ពីចក្រភពអូតូម៉ង់មកធ្វើជាខេត្តរបស់ខ្លួន កាលពីឆ្នាំ១៩០៨ ក្រោមក្រសែភ្នែកក្តៅក្រហាយរបស់ស៊ែរប៊ី។
ក្រុមយុវជនជាតិនិយមស៊ែរប៊ី ៧នាក់ ដែលមានការជួយជ្រោមជ្រែងពីក្រុមភេរវជនស៊ែរប៊ី បានរៀបគម្រោងការណ៍លបធ្វើឃាតព្រះអង្គម្ចាស់ហ្វ៊ែរឌីណង់ ដោយបានពង្រាយគ្នា នៅតាមបណ្តោយផ្លូវ ដែលក្បួនរថយន្តរបស់ព្រះអង្គត្រូវឆ្លងកាត់។
ព្រះអង្គម្ចាស់ហ្វ៊ែរឌីណង់ ថ្វីដ្បិតតែដឹងថា ដំណើរទៅកាន់ទីក្រុងសារ៉ាយេវ៉ូ ជាដំណើរប្រកបដោយគ្រោះថ្នាក់ ក៏ប៉ុន្តែ នៅតែជម្នះជិះក្នុងរថយន្តបើកដំបូល ដើម្បីចង់បង្ហាញពីភាពស្និទ្ធស្នាលដល់ប្រជារាស្រ្ត នៅទីនោះ។
នៅម៉ោងប្រមាណជា ១០ព្រឹក នៅពេលក្បួនរថយន្តរបស់ព្រះអង្គម្ចាស់ហ្វ៊ែរឌីណង់បើកមកដល់ ឃាតកម្នាក់ក៏បានគប់គ្រាប់បែកសំដៅទៅលើរថយន្តរបស់ព្រះអង្គ។ ក៏ប៉ុន្តែ គ្រាប់បែកបានធ្លាក់ខុសគោលដៅ ដោយផ្ទុះត្រូវរថយន្តដែលបើកពីក្រោយ។ អ្នកបើកបរក៏បានបើករត់ ហើយនាំព្រះអង្គម្ចាស់ហ្វ៊ែរឌីណង់ ទៅកាន់សាលាក្រុងសារ៉ាយេវ៉ូ។ ចំណែកឃាតកវិញ បានព្យាយាមសម្លាប់ខ្លួនឯង ក៏ប៉ុន្តែ មិនបានសម្រេច ហើយក៏ត្រូវប៉ូលិសចាប់ខ្លួនបាន។
នៅសាលាក្រុង ព្រះអង្គម្ចាស់ហ្វ៊ែរឌីណង់បានចូលរួមក្នុងពិធីផ្លូវការ ដែលបានគ្រោងទុកពីមុនជាធម្មតា ក៏ប៉ុន្តែ ក្រោយចប់ពិធី ព្រះអង្គបានសម្រេចលុបចោលកម្មវិធីដែលគ្រោងទុកផ្សេងទៀត ដើម្បីយាងទៅសួរសុខទុក្ខអ្នករបួស ដោយគ្រាប់បែក កាលពីព្រឹក ហើយដែលកំពុងសម្រាកព្យាបាលនៅក្នុងមន្ទីរពេទ្យសារ៉ាយេវ៉ូ។
នៅតាមផ្លូវពីសាលាក្រុងទៅមន្ទីរពេទ្យ ព្រះអង្គម្ចាស់ហ្វ៊ែរឌីណង់ និងមហេសី គឺម្ចាស់ក្សត្រិយសូហ្វ៊ី (Sophie) ត្រូវបានឃាតកម្នាក់ទៀតបាញ់សម្លាប់។
ចក្រភពអូទ្រីសហុងគ្រីបានទម្លាក់ការទទួលខុសត្រូវនៃការធ្វើឃាតព្រះអង្គម្ចាស់ហ្វ៊ែរឌីណង់ ទៅលើរដ្ឋាភិបាលស៊ែរប៊ី។ អូទ្រីសហុងគ្រីក៏បានប្រកាសសង្រ្គាមលើស៊ែរប៊ី ថ្ងៃទី២៨ ខែកក្កដា ឆ្នាំ១៩១៤។ ដោយសារតែការចងសម្ព័ន្ធមិត្តគ្នាយ៉ាងប្រទាក់ក្រឡា នៅក្នុងចំណោមប្រទេសមហាអំណាចនៅអឺរ៉ុប សង្រ្គាមទ្វេភាគី រវាងអូទ្រីសហុងគ្រី និងស៊ែរប៊ី ក៏បានរាលដាលទៅដល់ប្រទេសមហាអំណាចអឺរ៉ុបផ្សេងទៀត រួមមាន អាល្លឺម៉ង់ អ៊ីតាលី អង់គ្លេស បារាំង និងរុស្ស៊ី៕ នៅក្រោយសង្រ្គាមលោកលើកទី១ ចក្រភពអូទ្រីសហុងគ្រី ដែលចាញ់សង្រ្គាម ត្រូវដួលរលំ ហើយបែកខ្ញែកទៅជាប្រទេសផ្សេងៗគ្នា ក្នុងនោះ ក៏រួមមានប្រទេសឆេកូស្លូវ៉ាគីផងដែរ។ នៅចន្លោះពីឆ្នាំ១៩១៨ ដល់ឆ្នាំ១៩៣៨ គេឃើញមានប្រជាជនដើមកំណើតអាល្លឺម៉ង់ ប្រមាណជា ៣លាននាក់ រស់នៅក្នុងប្រទេសឆេកូស្លូវ៉ាគី ជាពិសេស នៅក្នុងតំបន់ស៊ូដែត (Sudète) ឬ Sudetenland តាមភាសាអាល្លឺម៉ង់។
នៅខែកញ្ញា ឆ្នាំ១៩៣៨ ដោយមានការជំរុញពីសំណាក់ហ៊ីត្លែរ មេដឹកនាំគណបក្សស្និទ្ធនឹងណាស៊ី នៅក្នុងតំបន់ស៊ូដែត បានទាមទារផ្តាច់តំបន់នេះ ចេញពីប្រទេសឆេកូស្លូវ៉ាគី ដើម្បីភ្ជាប់ខ្លួនជាមួយនឹងអាល្លឺម៉ង់។ រដ្ឋាភិបាលឆេកូស្លូវ៉ាគីបដិសេធ ហ៊ីត្លែរក៏បានគំរាមធ្វើសង្រ្គាម ក្នុងហេតុផលថា ដើម្បីចូលទៅការពារប្រជាជនអាល្លឺម៉ង់ ដែលរស់នៅក្នុងតំបន់នេះ។
នៅក្នុងអំឡុងពេលនោះ ទាំងបារាំង និងទាំងអង់គ្លេស ដែលទើបនឹងងើបចេញពីសង្រ្គាមលោកលើកទី១ តែងតែនាំគ្នាខិតខំព្យាយាមគ្រប់មធ្យោបាយ ដើម្បីបញ្ចៀសកុំឲ្យមានសង្រ្គាមផ្ទុះឡើងសាជាថ្មីទៀត។
នាយករដ្ឋមន្រ្តីអង់គ្លេស គឺលោក Neville Chamberlain បានធ្វើដំណើរទៅកាន់ប្រទេសអាល្លឺម៉ង់ ជួបហ៊ីត្លែរដោយផ្ទាល់ ដើម្បីជជែកអំពីវិបត្តិនៅស៊ូដែត។ នៅក្នុងជំនួបនេះ ហើយដោយគ្មានសួរយោបល់រដ្ឋាភិបាលឆេកូស្លូវ៉ាគី នាយករដ្ឋមន្រ្តីអង់គ្លេសបានព្រមព្រៀងឲ្យហ៊ីត្លែរកាត់យកទឹកដីមួយផ្នែក នៃតំបន់ស៊ូដែត (គឺកន្លែងណាដែលមានប្រជាជនដើមកំណើតអាល្លឺម៉ង់លើសពី ៥០%) យកមកដាក់បញ្ចូលក្នុងទឹកដីអាល្លឺម៉ង់។
បន្ទាប់មក អង់គ្លេសក៏បានបញ្ចុះបញ្ចូលបារាំងឲ្យទទួលយកដំណោះស្រាយនេះ។ ក្រោយពីបានព្រមព្រៀងគ្នាហើយ ទើបអង់គ្លេស និងបារាំង ទៅជួបរដ្ឋាភិបាលឆេកូស្លូវ៉ាគី ដើម្បីប្រាប់អំពីអ្វី ដែលគេបានព្រមព្រៀងគ្នា ជាមួយហ៊ីត្លែរ គឺឆេកូស្លូវ៉ាគីត្រូវតែសុខចិត្តប្រគល់ទឹកដីមួយផ្នែក នៃតំបន់ស៊ូដែត ទៅឲ្យហ៊ីត្លែរ ហើយជាថ្នូរមកវិញ អង់គ្លេស និងបារាំង ធានាថានឹងការពារឯករាជ្យ និងបូរណភាពទឹកដីដែលនៅសេសសល់របស់ឆេកូស្លូវ៉ាគី។ ឆេកូស្លូវ៉ាគីក៏យល់ព្រម ហើយនាយករដ្ឋមន្រ្តីអង់គ្លេសក៏ធ្វើដំណើរទៅជួបហ៊ីត្លែរ ដើម្បីប្រាប់អំពីដំណោះស្រាយនេះ។ ក៏ប៉ុន្តែ ហ៊ីត្លែរស្រាប់តែបានធ្វើការទាមទារបន្ថែមទៀត គឺទាមទារយកតំបន់ស៊ូដែតទាំងមូល មិនមែនត្រឹមតែតំបន់ ដែលមានប្រជាជនអាល្លឺម៉ង់លើសពី ៥០% ដូចដែលបានព្រមព្រៀងគ្នាពីមុននោះទេ។ នាយករដ្ឋមន្រ្តីអង់គ្លេសបដិសេធ។ ហ៊ីត្លែរក៏បានប្រកាសដាក់ឱសានវាទឲ្យឆេកូស្លូវ៉ាគីប្រគល់តំបន់តំបន់ស៊ូដែតឲ្យអាល្លឺម៉ង់ ត្រឹមថ្ងៃទី ២៨ខែកញ្ញា។
ក្រោយទទួលឱសានវាទពីហ៊ីត្លែរ ឆេកូស្លូវ៉ាគីក៏បានកេណ្ឌកងទ័ព ដើម្បីត្រៀមការពារខ្លួនពីការឈ្លានពានរបស់កងទ័ពអាល្លឺម៉ង់។ សហភាពសូវៀត ដែលជាសម្ព័ន្ធមិត្តរបស់ឆេកូស្លូវ៉ាគី ក៏បានកេណ្ឌកងទ័ព ដើម្បីត្រៀមធ្វើសង្រ្គាមទល់នឹងហ៊ីត្លែរដែរ។ ក៏ប៉ុន្តែ អង់គ្លេស និងបារាំង នៅតែបន្តព្យាយាមរកវិធីចរចា ដើម្បីបញ្ចៀសសង្រ្គាមជាមួយហ៊ីត្លែរ។
រដ្ឋាភិបាលអង់គ្លេសនៅតែយល់ថា ការណ៍ដែលហ៊ីត្លែរចង់បានតំបន់ស៊ូដែត គឺពិតជាក្នុងគោលដៅចង់ការពារប្រជាជនដើមកំណើតអាល្លឺម៉ង់ពិតមែន ហើយជម្លោះអាចនឹងត្រូវដោះស្រាយបាន ប្រសិនបើគេយល់ព្រមតាមហ៊ីត្លែរ។ អង់គ្លេសក៏ត្រឡប់មកចរចាជាមួយហ៊ីត្លែរវិញ ហើយនៅថ្ងៃទី៣០ ខែកញ្ញា អាល្លឺម៉ង់ អ៊ីតាលី អង់គ្លេស និងបារាំង ក៏បានចុះកិច្ចព្រមព្រៀង នៅក្នុងទីក្រុងមុយនិក ដោយគ្មានវត្តមានឆេកូស្លូវ៉ាគី ដោយព្រមព្រៀងឲ្យអាល្លឺម៉ង់ចូលកាន់កាប់តំបន់ស៊ូដែត។ ជាថ្នូរមកវិញ ហ៊ីត្លែរបានសន្យាថានឹងបញ្ឈប់ការទាមទារផ្តាច់ទឹកដីរបស់ខ្លួនតែត្រឹមតំបន់ស៊ូដែតនេះ។
បន្ទាប់មក បារាំង និងអង់គ្លេសបានប្រាប់ទៅឆេកូស្លូវ៉ាគី អំពីអ្វីដែលគេបានព្រមព្រៀងជាមួយហ៊ីត្លែរ នៅមុយនិក ដោយបញ្ជាក់ថា ប្រសិនបើឆេកូស្លូវ៉ាគីមិនព្រមប្រគល់តំបន់ស៊ូដែតទៅឲ្យហ៊ីត្លែរទេ ឆេកូស្លូវ៉ាគីនឹងត្រូវប្រឈមមុខនឹងកងទ័ពអាល្លឺម៉ង់តែម្នាក់ឯង ដោយគ្មានជំនួយពីអង់គ្លេស និងបារាំងនោះទេ។ ឆេកូស្លូវ៉ាគីដែលដឹងច្បាស់ថាខ្លួនមិនមានកម្លាំងទ័ពអាចទប់ទល់នឹងហ៊ីត្លែរបាន ក៏សុខចិត្តធ្វើតាម ហើយកងទ័ពអាល្លឺម៉ង់ក៏បានចូលកាន់កាប់តំបន់ស៊ូដែត នៅថ្ងៃទី១០ ខែតុលា ឆ្នាំ១៩៣៨។
នៅអង់គ្លេស លោក Neville Chamberlain នាយករដ្ឋមន្រ្តីអង់គ្លេស ត្រូវបានគេចាត់ទុកជាវីរបុរសដ៏ឆ្នើមមួយ ដែលបានដោះស្រាយបញ្ចប់វិបត្តិឆេកូស្លូវ៉ាគី ដោយសន្តិវិធី ហើយបញ្ចៀសបាននូវសង្រ្គាម។ ក៏ប៉ុន្តែ នៅអាល្លឺម៉ង់វិញ ហ៊ីត្លែរបានកំណត់ក្នុងចិត្តថា សម្បទានគ្រប់យ៉ាង ដែលអង់គ្លេស និងបារាំង បានធ្វើ នៅក្នុងវិបត្តិឆេកូស្លូវ៉ាគី គឺបញ្ជាក់យ៉ាងច្បាស់ថា អង់គ្លេស និងបារាំង កំពុងតែខ្លាចអាល្លឺម៉ង់។
ក្រោយមកមិនដល់មួយឆ្នាំផង នៅថ្ងៃទី១៦ ខែមីនា ឆ្នាំ១៩៣៩ ហ៊ីត្លែរក៏បានចូលឈ្លានពានកាន់កាប់ទឹកដីដែលនៅសេសសល់របស់ឆេកូស្លូវ៉ាគី ព្រមទាំងទាមទារយកទឹកដីរបស់ប្រទេសផ្សេងៗទៀត នៅក្នុងតំបន់ក្បែរៗនោះ។
រហូតមកទល់ពេលនោះ ទើបអង់គ្លេស និងបារាំងភ្ញាក់ដឹងខ្លួនថា អ្វីដែលហ៊ីត្លែរបានសន្យា នៅទីក្រុងមុយនិក កាលពីឆ្នាំមុន គឺជាការបោកប្រាស់សុទ្ធសាធ ហើយសម្រេចបញ្ឈប់នយោបាយធ្វើសម្បទាន ដើម្បីផ្គាប់ចិត្តហ៊ីត្លែរដូចពីមុនទៀត។
នៅថ្ងៃទី៣១ ខែមីនា ១៩៣៩ ក្រោយពីហ៊ីត្លែរបានទាមទារផ្តាច់ទឹកដីមួយផ្នែករបស់ប៉ូឡូញ បារាំង និងអង់គ្លេស ក៏បានប្រកាសជាសាធារណៈធានាការពារឯករាជ្យ និងបូរណភាពទឹកដីរបស់ប៉ូឡូញ ពីការឈ្លានពានរបស់ហ៊ីត្លែរ។ ក៏ប៉ុន្តែ ការប្រកាសនេះមិនបានធ្វើឲ្យហ៊ីត្លែរខ្លាចរអានោះទេ។ ហ៊ីត្លែរ ដែលធ្លាប់មើលឃើញពីជំហរទន់ជ្រាយរបស់បារាំង និងអង់គ្លេស កាលពីអំឡុងវិបត្តិនៅឆេកូស្លូវ៉ាគី ក៏បានចូលឈ្លានពានប្រទេសប៉ូឡូញ នៅថ្ងៃទី១ ខែកញ្ញា ឆ្នាំ១៩៣៩។ ពីរថ្ងៃក្រោយមក បារាំង និងអង់គ្លេស បានប្រកាសសង្រ្គាមលើអាល្លឺម៉ង់ ហើយសង្រ្គាមលោកលើកទី២ក៏ចាប់ផ្ទុះឡើង។
នៅក្នុងពេលបច្ចុប្បន្ននេះ វិបត្តិដែលកំពុងកើតឡើងនៅអ៊ុយក្រែនកំពុងតែធ្វើឲ្យគេនឹកឃើញឡើងវិញ អំពីអ្វីដែលបានកើតឡើង នៅឆេកូស្លូវ៉ាគី កាលពីជាង ៧០ឆ្នាំមុន។ នៅឆ្នាំ២០១៤ រុស្ស៊ី ក្រោមការដឹកនាំរបស់លោកវ៉្លាឌីមៀរ ពូទីន បានបញ្ជូនទាហានចូលទៅឈ្លានពានកាន់កាប់តំបន់គ្រីមេរបស់អ៊ុយក្រែន ក្នុងហេតុផលថា ដើម្បីការពារប្រជាជនរុស្ស៊ី ដូចដែលហ៊ីត្លែរធ្លាប់ទាមទារកាន់កាប់តំបន់ស៊ូដែត របស់ឆេកូស្លូវ៉ាគី ក្នុងហេតុផលថា ដើម្បីការពារប្រជាជនអាល្លឺម៉ង់ កាលពីឆ្នាំ១៩៣៨ដូច្នោះដែរ។
ក៏ប៉ុន្តែ នៅក្នុងប្រទេសអ៊ុយក្រែន មិនមែនមានតែតំបន់គ្រីមេមួយទេ ដែលមានប្រជាជនរុស្ស៊ីរស់នៅ។ តំបន់ជាច្រើនផ្សេងទៀត ជាពិសេស តំបន់នៅប៉ែកខាងកើត ជាប់ព្រំដែនរុស្ស៊ី ក៏មានប្រជាជនរុស្ស៊ីរស់នៅយ៉ាងច្រើនផងដែរ។ ម្យ៉ាងទៀត ក្រៅពីអ៊ុយក្រែន នៅមានប្រទេសជាច្រើនផ្សេងទៀត ជាពិសេស ប្រទេសធ្លាប់ស្ថិតក្នុងអតីតសហភាពសូវៀត ដែលមានប្រជាជនរុស្ស៊ីរស់នៅយ៉ាងច្រើនផងដែរ។ ដូច្នេះ សំណួរដែលគេចោទឡើងនៅពេលនេះ គឺនៅត្រង់ថា តើលោកពូទីននឹងបញ្ឈប់ត្រឹមតំបន់គ្រីមេនេះ ឬក៏អាចឈានទៅកាន់កាប់តំបន់ផ្សេងៗទៀត នៅពេលខាងមុខ?
ការផ្ទុះឡើងនៃសង្រ្គាមលោកលើកទី២ខែកញ្ញាឆ្នាំ១៩៣៩
កែប្រែនៅដើមឆ្នាំ១៩៣៩ ក្រោយពីអាល្លឺម៉ង់បានចូលឈ្លានពានកាន់កាប់ប្រទេសអូទ្រីស និងឆេកូស្លូវ៉ាគី មហាអំណាចអឺរ៉ុប ដែលឈ្នះសង្រ្គាមលោកលើកទី១ គឺបារាំង និងអង់គ្លេស ក៏ចាប់ផ្តើមភ្ញាក់ដឹងខ្លួន ពីមហិច្ឆតាវាតទីនិយមរបស់ហ៊ីត្លែរ។
គណៈរដ្ឋមន្រ្តីបារាំងបានប្រជុំសម្រេចគ្នាថា គេមិនអាចបន្តទុកបណ្តោយឲ្យហ៊ីត្លែរឈ្លានពានទៅលើប្រទេសណាមួយជាថ្មីទៀតនោះទេ។ ចំណែកនាយករដ្ឋមន្រ្តីអង់គ្លេសវិញ បានចេញមុខប្រកាសជាសាធារណៈ នៅថ្ងៃទី១៧ ខែមីនា ឆ្នាំ១៩៣៩ថា ប្រសិនបើអាល្លឺម៉ង់ធ្វើការឈ្លានពានទៅលើប្រទេសតូចតាចណាមួយថ្មីទៀត អង់គ្លេសនឹងចេញមុខរារាំង ដោយប្រើគ្រប់អំណាចទាំងអស់ដែលខ្លួនមាន។ ការប្រកាសនេះ គឺជាសារព្រមានយ៉ាងច្បាស់ៗទៅដល់ហ៊ីត្លែរថា សង្រ្គាមនឹងត្រូវផ្ទុះឡើង បើហ៊ីត្លែរនៅតែបន្តសកម្មភាពឈ្លានពានរបស់ខ្លួនតទៅទៀត។
ក៏ប៉ុន្តែ បើទោះបីជាមានការព្រមានបែបនេះក៏ដោយ ហ៊ីត្លែរនៅតែមិនខ្វល់ ហើយចាប់ផ្តើមរៀបចំអនុវត្តផែនការជំហានទី៣របស់ខ្លួន គឺចូលឈ្លានពានប្រទេសប៉ូឡូញ ដែលទឹកដីមួយផ្នែកធំ ធ្លាប់ជារបស់អាល្លឺម៉ង់ កាលពីមុនសង្រ្គាមលោកលើកទី១។
នៅថ្ងៃទី៣១ ខែមីនា ឆ្នាំ១៩៣៩ មួយសប្តាហ៍ក្រោយពីបានប្រកាសធានាការពារប៊ែលហ្ស៊ិក ហូឡង់ និងស្វ៊ីស ពីការឈ្លានពាន បារាំង និងអង់គ្លេស ក៏បានចេញសេចក្តីប្រកាសរួមគ្នាមួយធានាការពារឯករាជ្យប្រទេសប៉ូឡូញ។ ពីរសប្តាហ៍ក្រោយមកទៀត នៅថ្ងៃទី១៣ ខែមេសា បារាំង និងអង់គ្លេសបានប្រកាសធានាការពារប្រទេសពីរទៀត គឺ រ៉ូមានី និងក្រិក ក្រោយពីម៉ូសូលីនី មេដឹកនាំអ៊ីតាលីបានយកតម្រាប់តាមហ៊ីត្លែរ ហើយចូលឈ្លានពានកាន់កាប់ប្រទេសអាល់បានី។
ទោះជាយ៉ាងណា វិបត្តិនៅប៉ូឡូញ នៅតែជាចំណុចក្តៅ ហើយបារាំង និងអង់គ្លេសក៏ព្យាយាមបញ្ចុះបញ្ចូលសហភាពសូវៀតមួយទៀតឲ្យចូលរួមក្នុងកិច្ចព្រមព្រៀងការពារប៉ូឡូញ ដើម្បីឲ្យមានកម្លាំងកាន់តែច្រើន ទុកកម្លាហ៊ីត្លែរ។ ក៏ប៉ុន្តែ ការចូលរួមរបស់សហភាពសូវៀត នៅក្នុងកិច្ចព្រមព្រៀងការពារប៉ូឡូញនេះ ត្រូវប្រឈមមុខនឹងបញ្ហាស្មុគស្មាញ ដោយសារតែសូវៀតក៏ជាគូសត្រូវ ដែលចាំតែឱកាសលេបត្របាក់ទឹកដីរបស់ប៉ូឡូញដែរ ដែលជាហេតុធ្វើឲ្យរដ្ឋាភិបាលប៉ូឡូញមិនទុកចិត្ត ខ្លាចសូវៀតទាមទារកាត់យកទឹកដីមួយផ្នែក នៅខាងកើតប៉ូឡូញ ដើម្បីជាថ្នូរនឹងការចូលមកជួយទប់ទល់នឹងហ៊ីត្លែរ។ ហេតុដូច្នេះហើយបានជារដ្ឋាភិបាលប៉ូឡូញបានជំទាស់ដាច់ខាតមិនឲ្យកងទ័ពសូវៀតចូលមកឈរជើងនៅលើទឹកដីរបស់ខ្លួន។ ការចរចា រវាងបារាំង និងអង់គ្លេស ជាមួយស្តាលីន ក៏ត្រូវទទួលបរាជ័យ នៅពាក់កណ្តាលឆ្នាំ១៩៣៩។
ហ៊ីត្លែរចូលឈ្លានពានអូទ្រីសនិងឆេកូស្លូវ៉ាគីឆ្នាំ១៩៣៨ បារាំងនិងអង់គ្លេសឈរឱបដៃមើលហ៊ីត្លែរបង្កើនកម្លាំងទ័ពរំលោភលើសន្ធិសញ្ញាសន្តិភាពក្រុង Versailles វិបត្តិសេដ្ឋកិច្ចពិភពលោកឆ្នាំ១៩២៩និងការឡើងកាន់អំណាចរបស់ហ៊ីត្លែរនៅអាល្លឺម៉ង់ អាដុលហ្វ៍ ហ៊ីត្លែរ និងការបង្កើតគណបក្សណាស៊ីនៅអាល្លឺម៉ង់
បារាំង និងអង់គ្លេស មិនអាចទាក់ទាញស្តាលីនឲ្យចូលរួមក្នុងកិច្ចព្រមព្រៀងការពារប្រទេសប៉ូឡូញ ពីដៃហ៊ីត្លែរ ដោយសារតែមិនមានអ្វីឲ្យសូវៀតជាថ្នូរ។ ហ៊ីត្លែរវិញ ខុសពីបារាំង និងអង់គ្លេស។
តាមការពិត នៅក្នុងពេលដែល ស្តាលីនកំពុងចរចាជាមួយបារាំង និងអង់គ្លេស ហ៊ីត្លែរក៏បានខ្នះខ្នែងយ៉ាងខ្លាំងដែរ ដើម្បីបញ្ចុះបញ្ចូលសូវៀតកុំឲ្យលូកដៃចូលធ្វើអន្តរាគមន៍រារាំងការឈ្លានពានរបស់អាល្លឺម៉ង់ ទៅលើប៉ូឡូញ ហើយហ៊ីត្លែរមានកាដូដ៏ធំមួយជាថ្នូរមកវិញ គឺសន្យាឲ្យស្តាលីនកាត់យកទឹកដីមួយផ្នែកធំ នៅប៉ែកខាងកើតប៉ូឡូញ។ ស្តាលីនយល់ព្រម ហើយនៅថ្ងៃទី២២ ខែសីហា សូវៀត និងអាល្លឺម៉ង់ក៏បានចុះកិច្ចព្រមព្រៀងមិនឈ្លានពានគ្នា ដោយនៅក្នុងនោះ មានខសម្ងាត់មួយចែងថា នៅក្នុងពេលមានសង្រ្គាម រវាងអាល្លឺម៉ង់ និងប៉ូឡូញ សូវៀតអាចកាត់យកទឹកដីប៉ែកខាងកើតប៉ូឡូញ ព្រមទាំងប្រទេស ៣ នៅជុំវិញសមុទ្របាល់ទិក គឺឡេតូនី លីទុយអានី និងអេស្តូនី យកទៅធ្វើជាទឹកដីរបស់ខ្លួន។ ជោគវាសនារបស់ប៉ូឡូញត្រូវបានកំណត់មិនមែនដោយព្រហ្មលិខិតទេ តែដោយកិច្ចព្រមព្រៀងហ៊ីត្លែរ-ស្តាលីន។
ហ៊ីត្លែរបានរៀបចំផែនការឲ្យកងទ័ពអាល្លឺម៉ង់ វាយលុកទៅតាមពីរមុខសញ្ញាព្រមៗគ្នា ក្នុងគោលដៅ ចូលកាន់កាប់ទីក្រុងវ៉ាសូវីរបស់ប៉ូឡូញ។ ក៏ប៉ុន្តែ ហ៊ីត្លែរនៅត្រូវការលេសសមហេតុសមផលមួយ ដើម្បីអាចចូលឈ្លានពានប៉ូឡូញ។
នៅយប់ថ្ងៃទី៣១ ខែសីហា ឆ្នាំ១៩៣៩ កងកុម្មង់ដូអាល្លឺម៉ង់ក្នុងឯកសណ្ឋានជាទាហានប៉ូឡូញបានបើកការវាយប្រហារទៅលើទីតាំងមួយចំនួន នៅក្នុងទឹកដីអាល្លឺម៉ង់ ក្បែរព្រំដែនជាមួយប៉ូឡូញ។ ហ៊ីត្លែរបានលេសថាប៉ូឡូញជាអ្នកវាយប្រហារលើអាល្លឺម៉ង់មុន ក៏បញ្ជូនទ័ពវាយលុកចូលឈ្លានពានប៉ូឡូញ នៅព្រឹកព្រលឹមថ្ងៃទី១ ខែកញ្ញា។
នៅថ្ងៃទី៣ កញ្ញា បារាំង និងអង់គ្លេសបានដាក់ឱសានវាទឲ្យហ៊ីត្លែរដកកងទ័ពចេញពីប៉ូឡូញ។ នៅយប់ថ្ងៃដដែល ឱសានវាទត្រូវផុតកំណត់ ហ៊ីត្លែរមិនដកទ័ព បារាំង និងអង់គ្លេស ក៏បានប្រកាសសង្រ្គាមលើអាល្លឺម៉ង់ ហើយសង្រ្គាមលោកលើកទី២ ក៏បានចាប់ផ្ទុះឡើង។
ក៏ប៉ុន្តែ នៅពេលនោះ បារាំង និងអង់គ្លេស ថ្វីដ្បិតតែបានប្រកាសសង្រ្គាមលើអាល្លឺម៉ង់ តែមិនបានធ្វើសកម្មភាពយោធាអ្វីធំដុំនោះទេ ដោយទុកឲ្យប៉ូឡូញប្រឈមមុខនឹងកងទ័ពរបស់ហ៊ីត្លែរតែម្នាក់ឯង។ មិនតែប៉ុណ្ណោះ ប៉ូឡូញត្រូវប្រឈមមុខនឹងកងទ័ពរបស់ស្តាលីន ដែលបានវាយលុកចូលប៉ូឡូញពីទិសខាងកើត នៅថ្ងៃទី១៧ ខែកញ្ញា ស្របទៅតាមអ្វីដែលបានព្រមព្រៀងគ្នាជាមួយហ៊ីត្លែរ កាលពីខែសីហា។
នៅថ្ងៃទី៦តុលា កងទ័ពប៉ូឡូញត្រូវទទួលបរាជ័យទាំងស្រុង ហើយទឹកដីប៉ូឡូញត្រូវបានហ៊ីត្លែរ និងស្តាលីន ពុះជាពីរចែកគ្នាកាន់កាប់មួយចំណែកម្នាក់។
ក្រោយពីទទួលជ័យជម្នះនៅប៉ូឡូញ ស្តាលីនបានងាកទៅវាយលុកចូលហ្វាំងឡង់ ចំណែកហ៊ីត្លែរវិញ បានបង្វែរកងទ័ពចេញពីប៉ូឡូញ មកទិសខាងលិច ដើម្បីត្រៀមតទល់ជាមួយបារាំង និងអង់គ្លេស។ នៅសមរភូមិទិសខាងលិចនេះ ការវាយប្រយុទ្ធគ្នាបានកើតមានតែនៅទីសមុទ្រ រវាងនាវាចម្បាំងអាល្លឺម៉ង់ និងអង់គ្លេស ហើយជាថ្មីម្តងទៀត អាល្លឺម៉ង់បានប្រើតាក់ទិកដដែល ដូចកាលពីសង្រ្គាមលោកលើកទី១ គឺប្រើនាវាមុជទឹកបាញ់ពន្លិចនាវាដឹកទំនិញចេញចូលប្រទេសអង់គ្លេស។
រហូតដល់ជិតពាក់កណ្តាលឆ្នាំ១៩៤០ ទើបសមរភូមិជើងគោកទ្រង់ទ្រាយធំបានចាប់ផ្តើមឡើង ក្រោយពីទាហានហ៊ីត្លែរបានវាយលុកទៅលើន័រវែស ដាណឺម៉ាក បន្ទាប់មក ទៅលើហូឡង់ និងប៊ែលហ្ស៊ិក ហើយឆ្លងចូលទៅក្នុងប្រទេសបារាំង នៅខែឧសភា ឆ្នាំ១៩៤០៕
សង្រ្គាមលោកលើកទី២៖ ហ៊ីត្លែរចូលឈ្លានពានកាន់កាប់ប្រទេសបារាំង
កែប្រែនៅពេលសង្រ្គាមលោកលើកទី២ ចាប់ផ្ទុះឡើង នៅខែកញ្ញា ឆ្នាំ១៩៣៩ បារាំង ថ្វីដ្បិតតែមានចំនួនប្រជាជនតិចជាងអាល្លឺម៉ង់ដល់ទៅពីរដង ក៏ប៉ុន្តែ ប្រទេសទាំងពីរមានកម្លាំងទ័ពប្រហាក់ប្រហែលគ្នា។ ចំណុចដែលខុសគ្នា ហើយដែលនាំឲ្យបារាំងត្រូវទទួលបរាជ័យ ធ្លាក់ក្រោមការកាន់កាប់របស់ហ៊ីត្លែរ គឺយុទ្ធសាស្រ្តទ័ព។
យុទ្ធសាស្រ្តទ័ពរបស់បារាំង នៅពេលនោះ គឺពឹងផ្អែកខ្លាំងទៅលើខ្សែក្រវ៉ាត់ការពារ ដែលបារាំងបានសង់នៅតាមបណ្តោយព្រំដែនជាមួយអាល្លឺម៉ង់ តាំងពីក្រោយសង្រ្គាមលោកលើកទី១។ ខ្សែក្រវ៉ាត់ការពារនេះ ត្រូវបានគេឲ្យឈ្មោះថា “Ligne Maginot” ដោយយកតាមឈ្មោះរបស់អតីតរដ្ឋមន្រ្តីទទួលបន្ទុកកិច្ចការសង្រ្គាមរបស់បារាំង ដែលជាអ្នកផ្តួចផ្តើមគំនិតសាងសង់ គឺលោក André Maginot។
បារាំងបានផ្តោតអាទិភាពខ្ពស់ និងចំណាយថវិកាការពារជាតិយ៉ាងច្រើនសន្ធឹកសន្ធាប់ទៅលើការសាងសង់ Ligne Maginot ដោយសារតែគិតថា វាគឺជាខ្សែក្រវ៉ាត់ការពារដ៏រឹងមាំបំផុត ដែលកងទ័ពអាល្លឺម៉ង់មិនអាចឆ្លងកាត់បាន។ ជាការពិត នៅក្នុងយុទ្ធសាស្រ្តឈ្លានពានលើប្រទេសបារាំង មេទ័ពរបស់ហ៊ីត្លែរក៏មិនបានព្យាយាមវាយលុកកាត់តាម Ligne Maginot ដ៏រឹងមាំនេះដែរ ប៉ុន្តែ វាយលុកចូលតាមច្រកផ្សេង គឺកាត់តាមប្រទេសប៊ែលហ្ស៊ិក ដែលមានព្រំដែនជាប់ជាមួយនឹងប្រទេសបារាំង ហើយដែលបារាំងមិនមានប្រព័ន្ធការពាររឹងមាំ ដោយសារតែនៅពេលនោះ ប៊ែលហ្ស៊ិកជាប្រទេសអព្យាក្រឹត ហើយមិនមែនជាគូសត្រូវរបស់បារាំង។
នៅថ្ងៃទី១០ ខែឧសភា ឆ្នាំ១៩៤០ កងទ័ពអាល្លឺម៉ង់បានបើកការវាយលុកចូលឈ្លានពានប្រទេសបីព្រមៗគ្នា គឺលុចសំបួ ហូឡង់ និងប៊ែលហ្ស៊ិក ហើយ៣ថ្ងៃក្រោយមកទៀត កងទ័ពអាល្លឺម៉ង់ក៏បានវាយលុកឆ្លងពីប៊ែលហ្ស៊ិកចូលមកដល់ប្រទេសបារាំង រួចហើយវាយបំបាក់កងទ័ពបារាំង នៅត្រង់ទន្លេរ Meuse នៅក្រុង Sedan ក្បែរព្រំដែនប៊ែលហ្ស៊ិក។
ប្រឈមមុខនឹង “សង្រ្គាមផ្លេកបន្ទោរ” របស់អាល្លឺម៉ង់ ទាហានបារាំងរាប់ម៉ឺននាក់ដែលឈរជើងនៅសមរភូមិទិសខាងជើង ក្បែរព្រំដែនប៊ែលហ្ស៊ិក បាននាំគ្នាទម្លាក់អាវុធចុះចេញ ហើយសុខចិត្តក្លាយជាឈ្លើយសឹករបស់អាល្លឺម៉ង់។ ក៏ប៉ុន្តែ មិនមែនទាហានបារាំងទាំងអស់សុទ្ធតែសុខចិត្តទម្លាក់អាវុធចុះចាញ់នោះទេ។ នៅថ្ងៃទី១៧ ឧសភា ឧត្តមសេនីយ៍ Charles de Gaulle ដែលទើបនឹងត្រូវបានតែងតាំងឲ្យធ្វើជាមេបញ្ជាការកងពលរថក្រោះបារាំង បាននាំកងពលរបស់លោកចូលទៅវាយស្ទាក់បង្អាក់ដំណើរកងទ័ពអាល្លឺម៉ង់ ដើម្បីឲ្យកងទ័ពបារាំងមានពេលរៀបចំខ្សែត្រៀមការពារក្រុងប៉ារីស។ ក៏ប៉ុន្តែ កងរថក្រោះរបស់ Charles de Gaulle ក៏មិនអាចទប់ទល់នឹងកងរថក្រោះ Panzer របស់អាល្លឺម៉ង់បានយូរប៉ុន្មាននោះដែរ។
គិតត្រឹមចុងខែឧសភា ឆ្នាំ១៩៤០ ខ្សែត្រៀមបារាំង នៅប៉ែកខាងជើងប្រទេសត្រូវដួលរលំស្ទើរតែទាំងស្រុង ហើយអង់គ្លេស ដែលជាសម្ព័ន្ធមិត្តរបស់បារាំងក៏បានចាប់ផ្តើមជម្លៀសកងទ័ពរបស់ខ្លួន រួមជាមួយនឹងទាហានបារាំងជាង ១០ម៉ឺននាក់ ចេញតាមកប៉ាល់ ពី Dunkerque ឆ្ពោះទៅអង់គ្លេស។
នៅទិសខាងត្បូងឯណោះវិញ បារាំងក៏ត្រូវប្រឈមមុខនឹងសត្រូវមួយទៀត គឺអ៊ីតាលី ក្រោមការដឹកនាំរបស់មូសូលីនីសម្ព័ន្ធមិត្តរបស់ហ៊ីត្លែរ ដែលបានប្រកាសសង្រ្គាមលើបារាំង នៅថ្ងៃទី១០មិថុនា។
នៅថ្ងៃទី១៤ មិថុនា ឆ្នាំ១៩៤០ កងទ័ពអាល្លឺម៉ង់បានវាយលុកចូលដល់ក្រុងប៉ារីស ចំណែករដ្ឋាភិបាលបារាំងបានភៀសខ្លួនចេញពីប៉ារីស ហើយទៅតាំងទីស្នាក់ការនៅទីក្រុង Bordeaux នៅខាងត្បូងឆៀងខាងលិចប្រទេសបារាំង។
៣ថ្ងៃក្រោយការដួលរលំក្រុងប៉ារីស ដោយប្រឈមមុខនឹងបរាជ័យដ៏អាម៉ាស់នេះ នាយករដ្ឋមន្រ្តីបារាំង Paul Reynaud បានចុះចេញពីតំណែង ហើយសេនាប្រមុខ Philippe Pétain ដែលជាឧបនាយករដ្ឋមន្រ្តី ត្រូវបានតែងតាំងឲ្យឡើងមកកាន់តំណែងជំនួសលោក Paul Reynaud។
គ្រាន់តែបានឡើងមកកាន់តំណែងជានាយករដ្ឋមន្រ្តីបារាំងភ្លាម សេនាប្រមុខ Pétain បានស្នើភ្លាមៗទៅអាល្លឺម៉ង់ ដើម្បីសុំចរចាចុះចាញ់សង្រ្គាម។ មួយថ្ងៃក្រោយមក គឺនៅថ្ងៃទី១៨ មិថុនា ឧត្តមសេនីយ៍ Charles de Gaulle ដែលទើបនឹងត្រូវបានតែងតាំងជាអនុរដ្ឋមន្រ្តីទទួលបន្ទុកកិច្ចការសង្រ្គាម ហើយដែលកំពុងស្ថិតនៅក្នុងទីក្រុងឡុងដ៍ ក៏បានធ្វើសេចក្តីថ្លែងការណ៍មួយ តាមរយៈវិទ្យុ BBC ដោយបានរិះគន់សេចក្តីសម្រេចរបស់សេនាប្រមុខ Pétain ហើយបានអំពាវនាវឲ្យប្រជាជនបារាំងនាំគ្នាងើបឡើងកាន់អាវុធ ដើម្បីបន្តប្រឆាំងនឹងកងទ័ពអាល្លឺម៉ង់។ តាមរយៈសេចក្តីថ្លែងការណ៍នេះ ឧត្តមសេនីយ៍ Charles de Gaulle ត្រូវបានរដ្ឋាភិបាលរបស់លោក Pétain កាត់ទោសដោយកំបាំងមុខពីបទក្បត់ជាតិ ក៏ប៉ុន្តែ ចលនាតស៊ូបារាំងប្រឆាំងនឹងអាល្លឺម៉ង់ក៏បានចាប់កំណើតឡើងដែរ។
ផែនទីប្រទេសបារាំងក្នុងសង្រ្គាមលោកលើកទី២ ដែលបង្ហាញពីការពុះចែកទឹកដីបារាំងជា ៣ផ្នែក៖ ពណ៌ក្រហមកាន់កាប់ដោយអាល្លឺម៉ង់, ពណ៌តៃតងខ្ចីកាន់កាប់ដោយអ៊ីតាលី និងពណ៌ស្វាយកាន់កាប់ដោយរដ្ឋាភិបាលរបស់សេនាប្រមុខ Philippe Pétain
ផែនទីប្រទេសបារាំងក្នុងសង្រ្គាមលោកលើកទី២ ដែលបង្ហាញពីការពុះចែកទឹកដីបារាំងជា ៣ផ្នែក៖ ពណ៌ក្រហមកាន់កាប់ដោយអាល្លឺម៉ង់, ពណ៌តៃតងខ្ចីកាន់កាប់ដោយអ៊ីតាលី និងពណ៌ស្វាយកាន់កាប់ដោយរដ្ឋាភិបាលរបស់សេនាប្រមុខ Philippe Pétain
នៅថ្ងៃទី២២ មិថុនា រដ្ឋាភិបាលរបស់លោក Pétain បានចុះកិច្ចព្រមព្រៀងចុះចាញ់សង្រ្គាមជាមួយអាល្លឺម៉ង់ ហើយតាមរយៈកិច្ចព្រមព្រៀងនេះ ទឹកដីបារាំងត្រូវបានពុះចែកជា ៣ចំណែក។ ទឹកដីពាក់កណ្តាលនៅប៉ែកខាងជើង ដោយរួមបញ្ចូលទាំងទីក្រុងប៉ារីសផង ត្រូវស្ថិតក្រោមការកាន់កាប់របស់អាល្លឺម៉ង់។ មួយផ្នែកតូចនៅប៉ែកខាងត្បូងត្រូវស្ថិតក្រោមការកាន់កាប់របស់អ៊ីតាលី។ ចំណែកទឹកដីដែលនៅសេសសល់នៅប៉ែកកណ្តាលគ្រប់គ្រងដោយរដ្ឋាភិបាលរបស់លោក Pétain ដែលបានទៅតាំងរដ្ឋធានី នៅទីក្រុង Vichy។
នៅលើក្រដាស រដ្ឋបារាំង ក្រោមការដឹកនាំរបស់លោក Pétain ត្រូវបានចាត់ទុកជារដ្ឋអធិបតេយ្យមួយ ក៏ប៉ុន្តែ ធាតុពិតជាក់ស្តែង គឺជារដ្ឋាភិបាលរណបអាល្លឺម៉ង់សុទ្ធសាធ។ ហ៊ីត្លែរបានតម្រូវឲ្យទ័ពជើងទឹកបារាំងទាំងអស់ត្រូវរំសាយអាវុធ ចំណែកឯទ័ពជើងគោកវិញ មិនត្រូវឲ្យមានចំនួនលើសពី ១០ម៉ឺននាក់។ ចំណែកទាហានបារាំងទាំងអស់ ដែលអាល្លឺម៉ង់បានចាប់ជាឈ្លើយសឹក ត្រូវបន្តជាប់ឃុំ នៅក្នុងប្រទេសអាល្លឺម៉ង់ ដោយមិនអាចវិលត្រឡប់មកប្រទេសបារាំងបានវិញនោះទេ។ លើសពីនេះទៅទៀត រាល់ការចំណាយទាំងអស់របស់កងទ័ពអាល្លឺម៉ង់ ដែលកាន់កាប់ទឹកដីពាក់កណ្តាលប៉ែកខាងជើងប្រទេសបារាំង គឺត្រូវទទួលរ៉ាប់រងដោយថវិកាជាតិបារាំង។
និយាយដោយខ្លី ហ៊ីត្លែរចង់សង្កត់ក្បាលបារាំងឲ្យរាបដល់ដី ដើម្បីឲ្យបារាំងទទួលនូវភាពអាម៉ាស់ ដូចអ្វីដែលអាល្លឺម៉ង់បានទទួល ដោយសន្ធិសញ្ញាក្រុង Versailles នៅក្រោយសង្រ្គាមលោកលើកទី១។ តាមការពិត អ្វីដែលហ៊ីត្លែរបានដាក់លើបារាំង មានភាពធ្ងន់ធ្ងរជាងអ្វីដែលសន្ធិសញ្ញាក្រុង Versailles ដាក់លើអាល្លឺម៉ង់ឆ្ងាយណាស់ ពីព្រោះថា អាល្លឺម៉ង់ក្រោយសង្រ្គាមលោកលើកទី១ យ៉ាងហោចណាស់ ក៏អាចរក្សាទឹកដីរបស់ខ្លួនបានទាំងមូល ដោយគ្មានកងទ័ពបរទេសគ្រប់គ្រង ហើយទាហានអាល្លឺម៉ង់ក៏មិនត្រូវបានគេចាប់ឃុំជាឈ្លើយសឹកនោះដែរ៕
សង្រ្គាមលោកលើកទី២៖ បន្ទាប់ពីយកឈ្នះលើបារាំង ហ៊ីត្លែរងាកទៅវាយប្រហារលើអង់គ្លេស
កែប្រែនៅពាក់កណ្តាលខែមិថុនា ឆ្នាំ១៩៤០ កងទ័ពរបស់ហ៊ីត្លែរបានវាយចូលកាន់កាប់ក្រុងប៉ារីស ធ្វើឲ្យរដ្ឋាភិបាលបារាំង ដែលដឹកនាំដោយសេនាប្រមុខ Philippe Pétain ចរចាសុំចុះចាញ់ ហើយសុខចិត្តធ្វើជារដ្ឋរណបរបស់អាល្លឺម៉ង់។
បន្ទាប់ពីយកជ័យជម្នះលើបារាំងបានហើយ ហ៊ីត្លែរក៏បានងាកទៅរកអង់គ្លេសវិញម្តង ដោយចង់យកទឹកដីប៉ែកខាងជើងរបស់បារាំងធ្វើជាមូលដ្ឋាន ក្នុងការវាយប្រហារលើអង់គ្លេស។
ក៏ប៉ុន្តែ អង់គ្លេសខុសពីបារាំងនៅត្រង់ថា ប្រទេសអង់គ្លេសគឺជាកោះ ដែលមានសមុទ្រជាខែលការពារ។ ដូច្នេះ បើសិនជាហ៊ីត្លែរចង់ចូលឈ្លានពានអង់គ្លេស គឺចាំបាច់ត្រូវតែបញ្ជូនកងទ័ពឆ្លងកាត់ច្រកសមុទ្រ English Channel (នៅចន្លោះអង់គ្លេស និងឆ្នេរប៉ែកខាងជើងប្រទេសបារាំង) ដែលជាមិនមែនជារឿងងាយស្រួលនោះទេ ដោយសារតែចក្រភពអង់គ្លេសនៅពេលនោះ គឺជាមហាអំណាចខាងទ័ពជើងទឹកដ៏ធំមួយ នៅលើពិភពលោក ចំណែកឯទ័ពជើងទឹករបស់អាល្លឺម៉ង់វិញកំពុងតែមានសភាពទន់ខ្សោយយ៉ាងខ្លាំង ក្រោយពីទទួលរងការខូចខាតយ៉ាងដំណំ នៅក្នុងប្រតិបត្តិការឈ្លានពានប្រទេសន័រវែស កាលពីខែមេសា ១៩៤០។
តាមការពិត ហ៊ីត្លែរក៏មិនចង់ធ្វើសង្រ្គាមទល់នឹងចក្រភពអង់គ្លេសដែរ។ បើសិនជាអង់គ្លេសយល់ព្រម ហ៊ីត្លែរសប្បាយចិត្តនឹងចុះកិច្ចព្រមព្រៀងជាមួយអង់គ្លេស ដើម្បីចែកអំណាចគ្នា គឺអង់គ្លេសធ្វើជាមហាអំណាចជើងទឹក ចំណែកអាល្លឺម៉ង់ជាមហាអំណាចខាងជើងគោក។
នៅពាក់កណ្តាលខែកក្កដា ឆ្នាំ១៩៤០ ហ៊ីត្លែរបានប្រកាសជាសាធារណៈស្នើឲ្យមានការចរចាបញ្ចប់សង្រ្គាមជាមួយអង់គ្លេស។ នៅពេលនោះ មានអ្នកនយោបាយ ព្រមទាំងសមាជិករាជវង្សមួយចំនួនរបស់អង់គ្លេសចង់ឲ្យអង់គ្លេសចរចាជាមួយហ៊ីត្លែរ ដើម្បីបញ្ចៀសសង្រ្គាម។ ក៏ប៉ុន្តែ លោក Winston Churchill ដែលទើបនឹងឡើងមកកាន់តំណែងជានាយករដ្ឋមន្រ្តីអង់គ្លេស ជំនួសលោក Neville Chamberlain បានជាងពីរខែ បានប្រកាន់ជំហរយ៉ាងតឹងរ៉ឹងថា ក្នុងឋានៈជាមហាអំណាចដែលមានកិត្តិយស និងសម្តីថ្លៃថ្នូរ អង់គ្លេសមិនអាចយកតែរួចខ្លួន ហើយសុខចិត្តឲ្យហ៊ីត្លែរកាន់កាប់ប្រទេសនៅអឺរ៉ុបដែនគោក ដែលជាសម្ព័ន្ធមិត្តរបស់អង់គ្លេស ហើយដែលអង់គ្លេសធ្លាប់បានចុះកិច្ចព្រមព្រៀងសន្យាថានឹងជួយការពារនោះទេ។
ដោយមិនអាចបញ្ចុះបញ្ចូលអង់គ្លេសឲ្យចូលមកចរចាបញ្ចប់សង្រ្គាមនឹងគ្នាបាន ហ៊ីត្លែរក៏បានដាក់បញ្ជាឲ្យទ័ពអាល្លឺម៉ង់ចាប់ផ្តើមអនុវត្តផែនការដែលបានរៀបចំទុកតាំងពីមុន គឺការបញ្ជូនទ័ពឆ្លងសមុទ្រ ដើម្បីចូលឈ្លានពានលើអង់គ្លេស។ ប្រតិបត្តិការ ដែលហ៊ីត្លែរដាក់ឈ្មោះថា “ប្រតិបត្តិការតោសមុទ្រ” (Operation Sea Lion)។
ក៏ប៉ុន្តែ ដើម្បីឲ្យ “តោសមុទ្រ” របស់ហ៊ីត្លែរអាចឆ្លងទៅឈ្លានពានអង់គ្លេសបាន អាល្លឺម៉ង់ចាំបាច់ត្រូវតែធ្វើយ៉ាងណាគ្រប់គ្រងច្រកសមុទ្រ English Channel ឲ្យបានជាមុនសិន ហើយ ដោយសារតែនាវាចម្បាំងរបស់អាល្លឺម៉ង់ភាគច្រើនត្រូវខូចខាតក្នុងប្រតិបត្តិការឈ្លានពានលើន័រវែស កាលពីប៉ុន្មានខែមុន ហ៊ីត្លែរមានតែរំពឹងលើយន្តហោះចម្បាំង។
នៅខែកក្កដា ឆ្នាំ១៩៤០ ហ៊ីត្លែរក៏បានបញ្ជាឲ្យកងទ័ពអាកាសអាល្លឺម៉ង់បើកប្រតិបត្តិការវាយកម្ទេចទ័ពអាកាស ព្រមទាំងប្រព័ន្ធការពារឆ្នេរសមុទ្រអង់គ្លេស ដើម្បីគ្រប់គ្រងច្រកសមុទ្រ English Channel។ ក៏ប៉ុន្តែ ខុសពីការរំពឹងទុករបស់ហ៊ីត្លែរ កងទ័ពអាកាសរបស់អង់គ្លេសមិនងាយនឹងឲ្យអាល្លឺម៉ង់វាយបំបាក់បានងាយៗនោះទេ។ តាមការពិត នៅក្នុងរយៈពេល ២សប្តាហ៍ដំបូង គឺពីពាក់កណ្តាលខែ ដល់ចុងខែកក្កដា គឺអាល្លឺម៉ង់ទៅវិញទេ ដែលទទួលរងការខូចខាតច្រើនជាងអង់គ្លេស ដោយមានយន្តហោះរហូតដល់ទៅ ១៨០គ្រឿងត្រូវអង់គ្លេសបាញ់ទម្លាក់ ក្នុងពេលដែលអង់គ្លេសត្រូវបាត់បង់យន្តហោះតែ ៧០គ្រឿង។
នៅខែកញ្ញា ឆ្នាំ១៩៤០ ដោយមើលឃើញថា ដែនអាកាសក៏មិនអាចគ្រប់គ្រងបាន ហើយដែនទឹកក៏កាន់តែពិបាកនឹងយកប្រៀបលើអង់គ្លេសទៅទៀត ហ៊ីត្លែរក៏បានសម្រេចលុបចោលគម្រោងបញ្ជូនកងទ័ពឲ្យឆ្លងសមុទ្រចូលទៅឈ្លានពានអង់គ្លេស។ ក៏ប៉ុន្តែ នៅពេលនោះ ហ៊ីត្លែរមិនបានបញ្ឈប់ការវាយប្រហារតាមផ្លូវអាកាសទៅលើអង់គ្លេសនោះទេ។ ចាប់ពីថ្ងៃទី៧ ខែកញ្ញា ហ៊ីត្លែរបានបង្វែរប្រតិបត្តិការទ័ពអាកាសពីការវាយបើកច្រកផ្លូវដើម្បីចូលឈ្លានពាន ទៅជាប្រតិបត្តិការទម្លាក់គ្រាប់បែកកម្ទេចទីក្រុងធំៗរបស់អង់គ្លេសវិញ ក្នុងគោលដៅធ្វើយ៉ាងណាបង្កការខូចខាតជាអតិបរមា ដើម្បីបង្ខំឲ្យអង់គ្លេសងាកមកចរចាបញ្ចប់សង្រ្គាម។
នៅក្នុងចន្លោះពីថ្ងៃទី៧ ខែកញ្ញា ឆ្នាំ១៩៤០ ដល់ថ្ងៃទី២១ ខែឧសភា ឆ្នាំ១៩៤១ គ្រាប់បែកប្រមាណជា ១០០តោន ត្រូវបានយន្តហោះអាល្លឺម៉ង់ទម្លាក់ទៅលើទីក្រុងធំៗចំនួន ១៦ក្រុងរបស់អង់គ្លេស ជាពិសេស គឺទីក្រុងឡុងដ៍ ដោយបានបណ្តាលឲ្យជនស៊ីវិលអង់គ្លេសប្រមាណ ៤ម៉ឺននាក់ត្រូវបាត់បង់ជីវិត អគាររោងចក្រ ព្រមទាំងផ្ទះសម្បែងរាប់លានខ្នងត្រូវទទួលរងនូវការបំផ្លិចបំផ្លាញ។
ក្រុងឡុងដ៍ ដែលត្រូវខូចខាតដោយការទម្លាក់គ្រាប់បែករបស់អាល្លឺម៉ង់
ក្រុងឡុងដ៍ ដែលត្រូវខូចខាតដោយការទម្លាក់គ្រាប់បែករបស់អាល្លឺម៉ង់
ក៏ប៉ុន្តែ ជាថ្មីម្តងទៀត ប្រតិបត្តិការទម្លាក់គ្រាប់បែកនេះក៏មិនបានសម្រេចទៅតាមគោលដៅដែលហ៊ីត្លែរចង់បាននោះដែរ ពីព្រោះថា វាមិនបានធ្វើឲ្យសេដ្ឋកិច្ចអង់គ្លេសត្រូវទទួលរងនូវការខូចខាតធ្ងន់ធ្ងរ ឬក៏ធ្វើឲ្យអង់គ្លេសបាក់ទឹកចិត្ត ហើយងាកមកចរចាបញ្ចប់សង្រ្គាមជាមួយអាល្លឺម៉ង់នោះទេ។
ផ្ទុយទៅវិញ ការទម្លាក់គ្រាប់បែកលើទីក្រុងឡុងដ៍ ដែលបានកម្ទេចផ្ទះសម្បែង ព្រមទាំងសម្លាប់ប្រជាជនស៊ីវិលរាប់ម៉ឺននាក់ បានធ្វើឲ្យប្រជាជនអង់គ្លេសកាន់តែមានកំហឹងចំពោះហ៊ីត្លែរ ហើយនាំគ្នាគាំទ្ររដ្ឋាភិបាល និងកងទ័ពអង់គ្លេសកាន់តែខ្លាំង ក្នុងការប្រយុទ្ធតទល់នឹងអាល្លឺម៉ង់។ បើនិយាយពីខាងផ្នែកសេដ្ឋកិច្ចវិញ ប្រតិបត្តិការទម្លាក់គ្រាប់បែកដោយឥតលោះថ្ងៃ នៅក្នុងរយៈពេល ៨ខែនេះ ក៏មិនបានធ្វើឲ្យសកម្មភាពផលិតកម្មរបស់អង់គ្លេសត្រូវធ្លាក់ចុះនោះដែរ។ វិស័យឧស្សាហកម្មយោធារបស់អង់គ្លេស មិនត្រឹមតែមិនធ្លាក់ចុះនោះទេ តែថែមទាំងកើនឡើងទៅវិញ។
លើសពីនេះទៅទៀត នៅដើមឆ្នាំ១៩៤១ អង់គ្លេសចាប់ផ្តើមទទួលបាននូវជំនួយផ្នែកយោធាពីប្រទេសដ៏សំខាន់មួយ គឺសហរដ្ឋអាមេរិក។ នៅខែមីនា ឆ្នាំ១៩៤១ សភាអាមេរិកបានអនុម័តច្បាប់មួយ (Lend-Lease Act) ដោយអនុញ្ញាតឲ្យប្រធានាធិបតីអាមេរិក គឺលោក Franklin Roosevelt បញ្ជូនគ្រឿងសព្វាវុធទៅជួយអង់គ្លេស ហើយខុសពីកាលសម័យសង្រ្គាមលោកលើកទី១ គ្រឿងសព្វាវុធអស់ទាំងនេះត្រូវបានផ្តល់ទៅឲ្យអង់គ្លេសក្នុងទ្រង់ទ្រាយជាជំនួយឥតសំណង។ ជំនួយយោធារបស់អាមេរិក បានធ្វើឲ្យអង់គ្លេសមានកម្លាំងកាន់តែខ្លាំង ក្នុងការប្រយុទ្ធតទល់នឹងអាល្លឺម៉ង់។
នៅទីចុងបញ្ចប់ ហ៊ីត្លែរត្រូវប្រឈមមុខនឹងតថភាពមួយ គឺទឹកដីរបស់អង់គ្លេសជាដែនកោះដែលមិនអាចចូលឈ្លានពានបាន។ ហ៊ីត្លែរក៏បានសម្រេចផ្អាកប្រតិបត្តិការយោធានៅអង់គ្លេស ហើយងាកទៅអឺរ៉ុបខាងកើតវិញម្តង ដោយចាប់ផ្តើមអនុវត្តគម្រោងការណ៍ចូលឈ្លានពានសហភាពសូវៀត ដែលហ៊ីត្លែរធ្លាប់បានចុះកិច្ចព្រមព្រៀងមិនឈ្លានពានគ្នារួចទៅហើយ នៅមុនពេលចូលឈ្លានពានប៉ូឡូញ កាលពីឆ្នាំ១៩៣៩៕
សង្រ្គាមលោកលើកទី២៖ ហ៊ីត្លែរចូលឈ្លានពានសហភាពសូវៀត
កែប្រែនៅពាក់កណ្តាលឆ្នាំ១៩៤១ ក្រោយពីទទួលបរាជ័យមិនអាចឈ្លានពានកាន់កាប់ប្រទេសអង់គ្លេស ហើយក៏មិនអាចបង្ខំឲ្យអង់គ្លេសចូលមកចរចាចែកអំណាចគ្នាគ្រប់គ្រងអឺរ៉ុបបាន ហ៊ីត្លែរក៏បានផ្អាកសកម្មភាពយោធានៅអឺរ៉ុបខាងលិច ហើយងាកទៅរកអឺរ៉ុបខាងកើតវិញម្តង។ គោលដៅរបស់ហ៊ីត្លែរ គឺចូលឈ្លានពានសហភាពសូវៀត។
តាមការពិត នៅមុនពេលសង្រ្គាមលោកលើកទី២ចាប់ផ្តើមផ្ទុះឡើង ហ៊ីត្លែរ និងស្តាលីន បានព្រមព្រៀងសហការគ្នា និងបែងចែកដែនឥទ្ធិពលគ្នា តាមរយៈការចុះសន្ធិសញ្ញាមិនឈ្លានពានគ្នា កាលពីខែសីហា ឆ្នាំ១៩៣៩ ពោលគឺនៅតែប៉ុន្មានសប្តាហ៍ប៉ុណ្ណោះ មុនពេលអាល្លឺម៉ង់ចូលឈ្លានពានប៉ូឡូញ។ នៅខែកញ្ញា នៅពេលហ៊ីត្លែរបញ្ជូនទ័ពចូលឈ្លានពានប៉ូឡូញពីទិសខាងលិច កងទ័ពរបស់ស្តាលីនក៏វាយលុកមកលើប៉ូឡូញចូលតាមទិសខាងកើតដែរ ហើយប្រទេសប៉ូឡូញក៏ត្រូវបានហ៊ីត្លែរ និងស្តាលីនពុះជាពីរចែកគ្នាកាន់កាប់។
បន្ទាប់ពីបានកាន់កាប់ប៉ូឡូញម្នាក់មួយចំណែកហើយ ហ៊ីត្លែរបានបន្តធ្វើការឈ្លានពានអឺរ៉ុបដោយវាតទីទៅទិសខាងលិច គឺឈ្លានពានប្រទេសន័រវែស ដាណឺម៉ាក ហូឡង់ លុចសំបួ ប៊ែលហ្ស៊ិក បារាំង និងអង់គ្លេស (តែមិនបានសម្រេច)។ ចំណែកស្តាលីនវិញ វាតទីនៅទិសខាងកើត ដោយឈ្លានពានហ្វាំងឡង់ ប្រទេសបីនៅជុំវិញសមុទ្របាល់ទិក គឺលីទុយអានី ឡេតូនី និងអេស្តូនី ព្រមទាំងចូលកាន់កាប់ទឹកដីមួយផ្នែករបស់ប្រទេសរូម៉ានី។
បើពិនិត្យមើលជារួម នៅឆ្នាំដំបូងនៃសង្រ្គាមលោកលើកទី២ អាល្លឺម៉ង់ និងសហភាពសូវៀតមានទំនាក់ទំនងល្អនឹងគ្នា ទាំងខាងផ្នែកការទូត និងសេដ្ឋកិច្ច។ ក៏ប៉ុន្តែ ក្នុងពេលជាមួយគ្នា ហ៊ីត្លែរ និងស្តាលីន សំឡឹងមើលគ្នាទៅវិញទៅមកប្រកបដោយការមិនទុកចិត្តគ្នា ហើយម្ខាងៗសុទ្ធតែនាំគ្នាត្រៀមជើងព្រួលរៀងៗខ្លួន ដើម្បីត្រៀមធ្វើសង្រ្គាមនឹងគ្នា។
តាមការពិត នៅពេលដែលអាល្លឺម៉ង់ និងសហភាពសូវៀតចុះសន្ធិសញ្ញាមិនឈ្លានពានគ្នា អ្នកណាៗក៏មានការភ្ញាក់ផ្អើលយ៉ាងខ្លាំងដែរ ដោយសារតែគេមើលឃើញពីភាពជាសត្រូវនឹងគ្នា រវាងគណបក្សណាហ្ស៊ីអាល្លឺម៉ង់ និងគណបក្សកុម្មុយនិស្តសូវៀត។ សម្រាប់ហ៊ីត្លែរ ក្រុមបុលឆេវិកសូវៀត សុទ្ធតែជាក្រុមបម្រើផលប្រយោជន៍ឲ្យពួកជ្វីហ្វ។
ម្យ៉ាងទៀត នៅក្នុងសៀវភៅ Mein Kampf ដែលហ៊ីត្លែរសរសេរកាលពីមុនពេលឡើងកាន់អំណាច ហ៊ីត្លែរក៏បានបង្ហើបឲ្យដឹងផងដែរ អំពីគម្រោងចង់ឈ្លានពានកាន់កាប់សហភាពសូវៀត ដោយហ៊ីត្លែរលើកឡើងថា អាល្លឺម៉ង់ត្រូវការពង្រីកទឹកដី ដើម្បីឲ្យប្រជាជនរស់នៅផង និងដើម្បីទាញយកធនធានធម្មជាតិផង ហើយទឹកដីនេះ អាល្លឺម៉ង់ត្រូវពង្រីកទៅទិសខាងកើត។ ក្រោយៗមកទៀត នៅពេលបានឡើងកាន់អំណាច ហ៊ីត្លែរបានបង្ហាញនូវចក្ខុវិស័យកាន់តែច្បាស់ថា ទៅថ្ងៃអនាគត អាល្លឺម៉ង់ប្រាកដជាចៀសមិនផុតនឹងចូលឈ្លានពានកាន់កាប់សហភាពសូវៀតនោះទេ ក៏ប៉ុន្តែ ក្នុងពេលជាមួយគ្នា ហ៊ីត្លែរក៏បានគិតទុកជាមុនផងដែរថា នៅក្នុងជំហានដំបូង អាល្លឺម៉ង់អាចសហការជាមួយសូវៀតជាបណ្តោះអាសន្ន ប្រសិនបើវាអាចផ្តល់ផលប្រយោជន៍ដល់អាល្លឺម៉ង់។
នៅចុងឆ្នាំ១៩៤០ ហ៊ីត្លែរបានចេញបញ្ជាឲ្យមេទ័ពអាល្លឺម៉ង់រៀបចំគម្រោងការណ៍ឈ្លានពានសហភាពសូវៀត ក៏ប៉ុន្តែ ក្នុងពេលជាមួយគ្នា ហ៊ីត្លែរបានព្យាយាមទាក់ទាញស្តាលីនឲ្យចូលរួមក្នុងបក្សសម្ព័ន្ធត្រីភាគី រួមជាមួយនឹងអ៊ីតាលី និងជប៉ុន ដើម្បីបង្កើតជាបក្សសម្ព័ន្ធចតុភាគីអាល្លឺម៉ង់-អ៊ីតាលី-ជប៉ុន-សូវៀត។
ស្តាលីនក៏ដឹងអំពីចេតនារបស់ហ៊ីត្លែរដែលចង់លេបយកទឹកដីសហភាពសូវៀតដែរ។ ក៏ប៉ុន្តែ ស្តាលីនគិតថា ការចូលក្នុងបក្សសម្ព័ន្ធជាមួយហ៊ីត្លែរយ៉ាងហោចណាស់ក៏អាចបញ្ចៀសសង្រ្គាមជាមួយអាល្លឺម៉ង់បានមួយរយៈដែរ ដើម្បីទុកពេលឲ្យសូវៀតអាចពង្រឹងកម្លាំងទ័ពទុកទប់ទល់នឹងហ៊ីត្លែរ។ នៅខែវិច្ឆិកា ឆ្នាំ១៩៤០ ស្តាលីនក៏បានបញ្ជូនរដ្ឋមន្រ្តីក្រសួងការបរទេសឲ្យទៅចរចាជាមួយអាល្លឺម៉ង់ អំពីការចូលក្នុងបក្សសម្ព័ន្ធហ៊ីត្លែរ។
នៅពេលបើកកិច្ចចរចា រដ្ឋមន្រ្តីការបរទេសអាល្លឺម៉ង់បានប្រាប់ទៅសមភាគីសូវៀតថា បើមើលទៅលើស្ថានភាពយោធាបច្ចុប្បន្ន បក្សសម្ព័ន្ធត្រីភាគីប្រាកដជានឹងទទួលជោគជ័យក្នុងសង្រ្គាមលោកលើកទី២នេះ គ្រាន់តែមិនដឹងថាតើជោគជ័យនេះនឹងមកដល់ឆាប់ប៉ុណ្ណាតែប៉ុណ្ណោះ។ ដូច្នេះ វាល្មមដល់ពេលដែលប្រទេសមហាអំណាចទាំង ៤ (អាល្លឺម៉ង់ អ៊ីតាលី ជប៉ុន និងសហភាពសូវៀត) ត្រូវធ្វើការបែងចែកគ្នា ដើម្បីត្រួតត្រាពិភពលោក។
នៅក្នុងសេចក្តីព្រាងនៃកិច្ចព្រមព្រៀងដែលអាល្លឺម៉ង់ដាក់លើតុចរចាជាមួយសហភាពសូវៀត ប្រទេសទាំង ៤ ត្រូវបន្តកាន់កាប់ទឹកដីដែលខ្លួនកំពុងកាន់កាប់បច្ចុប្បន្ន ហើយអាចធ្វើការឈ្លានពានវាតទីពង្រីកទឹកដីទៅតាមទិសដៅរៀងៗខ្លួន គឺអាល្លឺម៉ង់ នៅអាហ្វ្រិកប៉ែកកណ្តាល អ៊ីតាលី នៅអាហ្វ្រិកខាងជើង និងខាងកើត ជប៉ុន នៅអាស៊ីអាគ្នេយ៍ ចំណែកសហភាពសូវៀត នៅតំបន់អាស៊ីកណ្តាលចាក់ចុះទៅទិសខាងត្បូងសំដៅទៅមហាសមុទ្រឥណ្ឌា។
សំណើនេះមិនត្រូវបានសហភាពសូវៀតទទួលយកទាំងស្រុងនោះទេ ដោយស្តាលីនទាមទារឲ្យហ៊ីត្លែរកំណត់ឲ្យបានច្បាស់លាស់ អំពីការបែងចែកដែនឥទ្ធិពល នៅក្នុងតំបន់អឺរ៉ុបខាងកើត ជាពិសេស ប្រទេសហ្វាំងឡង់ ប៊ុលហ្ការី និងរូម៉ានី ដែលអាល្លឺម៉ង់ និងសហភាពសូវៀតកំពុងតែប្រជែងគ្នាកាន់កាប់។ ស្តាលីនបានផ្ញើសេចក្តីព្រាងកិច្ចព្រមព្រៀងថ្មីមួយជាសំណើតបទៅហ៊ីត្លែរវិញ ក៏ប៉ុន្តែ ហ៊ីត្លែរមិនឆ្លើយតប ហើយការចរចាបង្កើតបក្សសម្ព័ន្ធចតុភាគីក៏ត្រូវជាប់គាំង។
នៅថ្ងៃទី២២ ខែមិថុនា ឆ្នាំ១៩៤១ កងទ័ពអាល្លឺម៉ង់ក៏បានបើកការវាយលុកចូលឈ្លានពានសហភាពសូវៀត ក្នុងប្រតិបត្តិការដែលអាល្លឺម៉ង់ដាក់ឈ្មោះថា “Barbarossa”។
ការឈ្លានពានរបស់អាល្លឺម៉ង់ទៅលើសហភាពសូវៀតនៅពេលនោះ ត្រូវបានគេចាត់ទុកថាជាប្រតិបត្តិការឈ្លានពានដ៏ធំបំផុត នៅក្នុងប្រវត្តិសឹកសង្រ្គាមពិភពលោក។ ទាហានអាល្លឺម៉ង់ជាង ៣លាននាក់ ចែកចេញជា ១៥០កងពលធំ អមដោយរថក្រោះជាង ៤ពាន់គ្រឿង យន្តហោះនិងឧទ្ធម្ភាគចក្រជិត ៥ពាន់គ្រឿង ព្រមទាំងកាំភ្លើងធំជាង ៧ពាន់ដើម បានបើកការវាយលុកចូលទៅក្នុងទឹកដីសហភាពសូវៀត នៅក្នុងសមរភូមិដែលបើកមុខរហូតដល់ទៅជិត៣ពាន់គីឡូម៉ែត្រ។
នៅមួយខែដំបូង កងទ័ពអាល្លឺម៉ង់បានវាយលុកចូលយ៉ាងជ្រៅទៅក្នុងទឹកដីរុស្ស៊ី រហូតចូលទៅដល់ទ្វារក្រុងម៉ូស្គូ នៅដើមខែតុលា។ ក៏ប៉ុន្តែ មិនយូរប៉ុន្មាន រដូវត្រជាក់ក៏ឈានចូលមកដល់ ហើយកងទ័ពអាល្លឺម៉ង់ដែលនៅឆ្ងាយពីមូលដ្ឋាន ហើយមិនមានសម្ភារៈគ្រប់គ្រាន់ ដើម្បីប្រឈមមុខនឹងអាកាសធាតុត្រជាក់នៃរដូវរងាររុស្ស៊ីក៏ចាប់ផ្តើមធ្លាក់ចុះខ្សោយ ហើយត្រូវបានកងទ័ពរុស្ស៊ី ដែលជាម្ចាស់ស្រុកវាយទប់ជាប់មិនឲ្យចូលកាន់កាប់ក្រុងម៉ូស្គូបាន។
បន្ទាប់ពីបរាជ័យនៃប្រតិបត្តិការ “តោសមុទ្រ” (Sealion) នៅអង់គ្លេស ប្រតិបត្តិការ “Barbarrossa” បានក្លាយជាបរាជ័យដ៏ជូរចត់មួយទៀតរបស់ហ៊ីត្លែរ នៅក្នុងសង្រ្គាមលោកលើកទី២។ ការឈ្លានពានលើសហភាពសូវៀត ដែលហ៊ីត្លែររំពឹងថានឹងអាចទទួលជោគជ័យឆាប់ៗ បានក្លាយជាសង្រ្គាម ដែលអូសបន្លាយពេលរហូតដល់ទៅ ៤ឆ្នាំ។ បរាជ័យនៃប្រតិបត្តិការ “Barbarrossa” នៅសហភាពសូវៀតបានធ្វើឲ្យអាល្លឺម៉ង់ត្រូវប្រឈមមុខនឹងសមរភូមិពីរទិសធំៗក្នុងពេលតែមួយ នៅពេលដែលកងកម្លាំងនៃចលនាតស៊ូបារាំង រួមជាមួយនឹងកងទ័ពអង់គ្លេស និងអាមេរិក ចាប់ផ្តើមវាយបកមកលើហ៊ីត្លែរវិញ នៅសមរភូមិអឺរ៉ុបខាងលិច៕
សង្រ្គាមលោកលើកទី២នៅក្នុងតំបន់អាស៊ីប៉ាស៊ីហ្វិក
កែប្រែនៅពេលដែលសង្រ្គាមលោកលើកទី២ ចាប់ផ្តើមផ្ទុះឡើង នៅខែកញ្ញា ឆ្នាំ១៩៣៩ ភ្លើងសង្រ្គាមបានឆាបឆេះរួចទៅហើយ នៅក្នុងតំបន់អាស៊ី គឺសង្រ្គាមរវាងជប៉ុន និងចិន ដែលចាប់ផ្ទុះឡើង តាំងពីឆ្នាំ១៩៣៧។ នៅពេលដែលសង្រ្គាមលោកលើកទី២ចាប់ផ្ទុះឡើង នៅខែកញ្ញា ឆ្នាំ១៩៣៩ ទឹកដីមួយផ្នែកធំនៅប៉ែកខាងកើតប្រទេសចិនត្រូវបានកងទ័ពជប៉ុនឈ្លានពានកាន់កាប់រួចទៅហើយ។ ចំណែកឯទឹកដីដែលនៅសេសសល់ មួយចំណែកត្រូវកាន់កាប់ដោយរដ្ឋាភិបាលសាធារណរដ្ឋចិនរបស់លោកចាង កាយចៀក និងមួយចំណែកតូចទៀតស្ថិតក្រោមការកាន់កាប់របស់ក្រុមកុម្មុយនិស្តរបស់ម៉ៅសេទុង។
នៅក្នុងឆ្នាំដំបូងៗ នៃសង្រ្គាមលោកលើកទី២ នៅពេលដែលអាល្លឺម៉ង់ អ៊ីតាលី និងសហភាពសូវៀត នាំគ្នាឈ្លានពានពង្រីកទឹកដី នៅក្នុងតំបន់អឺរ៉ុប អាស៊ីប៉ាស៊ីហ្វិកវិញ គឺជាដែនប្រមាញ់របស់ចក្រភពជប៉ុន ដែលស្ថិតក្នុងបក្សសម្ព័ន្ធត្រីភាគី អាល្លឺម៉ង់-អ៊ីតាលី-ជប៉ុន ហើយដែលបានចុះសន្ធិសញ្ញារក្សាអព្យាក្រឹតជាមួយសហភាពសូវៀត។
តាមពិត ជប៉ុនធ្លាប់ជាសម្ព័ន្ធមិត្តរបស់បារាំង អង់គ្លេស និងសហរដ្ឋអាមេរិក ច្បាំងទល់នឹងអាល្លឺម៉ង់ នៅក្នុងអំឡុងសង្រ្គាមលោកលើកទី១។ ហេតុដូច្នេះហើយបានជានៅក្រោយពេលឈ្នះសង្រ្គាមលោកលើកទី១ ប្រទេសមហាអំណាចអស់ទាំងនេះបើកដៃឲ្យជប៉ុនធ្វើភ្លៀងធ្វើផ្គរស្រេចនឹងចិត្ត នៅក្នុងប្រទេសចិន។ ក៏ប៉ុន្តែ ការទទួលបានសិទ្ធិកាន់កាប់ទឹកដីអាណានិគមនៅចិន និងនៅអាស៊ីប៉ាស៊ីហ្វិកនេះ មិនបានធ្វើឲ្យជប៉ុនស្កប់ចិត្តនោះទេ ដោយសារតែនៅពេលនោះ ជប៉ុនយល់ថាខ្លួនគឺជាចក្រភពមួយ ដែលគួរត្រូវបានប្រទេសមហាអំណាចទុកក្នុងកែវភ្នែកជាដៃគូយុទ្ធសាស្រ្តស្មើមុខស្មើមាត់នឹងគ្នា តែប្រទេសមហាអំណាចបានទុកជប៉ុនត្រឹមតែជាដៃគូតូចតាចមួយប៉ុណ្ណោះ។ ហេតុដូច្នេះហើយបានជានៅក្នុងសង្រ្គាមលោកលើកទី២ ជប៉ុនងាកទៅចូលរួមក្នុងបក្សសម្ព័ន្ធជាមួយអាល្លឺម៉ង់ ដែលជាអតីតគូសត្រូវ ហើយត្រូវប្រឈមមុខនឹងអតីតសម្ព័ន្ធមិត្តកាលពីសង្រ្គាមលោកលើកទី១ទៅវិញ។
នៅខែកញ្ញា ឆ្នាំ១៩៤០ នៅក្រោយពេលដែលបារាំងត្រូវទទួលបរាជ័យ ស្ថិតក្រោមការកាន់កាប់របស់អាល្លឺម៉ង់ ហើយរដ្ឋាភិបាលថ្មីរបស់បារាំង ដែលដឹកនាំដោយសេនាប្រមុខ Philippe Pétain ក៏ត្រូវក្លាយជារដ្ឋាភិបាលរណបរបស់ហ៊ីត្លែរដែរនោះ ជប៉ុនក៏បានចាប់ផ្តើមបញ្ជូនទ័ពចូលឈ្លានតំបន់ឥណ្ឌូចិន ដែលជាដែនដីអាណានិគមរបស់បារាំង។ គោលដៅរបស់ជប៉ុន គឺកាត់ផ្តាច់ផ្លូវដឹកជញ្ជូនស្បៀង ប្រេង និងសព្វាវុធ ពីកំពង់ផែហាយហ្វុងប្រទេសវៀតណាម កាត់តាមហាណូយ ចូលទៅក្នុងខេត្តយូណាន យកទៅផ្គត់ផ្គង់កម្លាំងទ័ពរបស់ចាង កាយចៀក និងម៉ៅសេទុង ដើម្បីច្បាំងទល់នឹងកងទ័ពជប៉ុន។
នៅថ្ងៃទី២២ កញ្ញា ១៩៤០ បារាំងបានសុខចិត្តឲ្យកងទ័ពជប៉ុនកាន់កាប់តំបន់តុងកឹង (ប៉ែកខាងជើងប្រទេសវៀតណាម ជាប់នឹងព្រំដែនចិន)។ ក៏ប៉ុន្តែ ជប៉ុនមិនសុខចិត្តទទួលយកត្រឹមតំបន់តុងកឹងនេះមួយទេ។ ចាប់ពីឆ្នាំ១៩៤១ កងទ័ពជប៉ុនក៏បានវាតទីកាន់កាប់ទីតាំងជាច្រើនផ្សេងទៀត នៅក្នុងតំបន់ឥណ្ឌូចិនទាំងមូល។
ប្រឈមមុខនឹងការវាតទីរបស់ជប៉ុននេះ សហរដ្ឋអាមេរិក ដោយមានការព្រមព្រៀងពីសំណាក់អង់គ្លេស ក៏បានសម្រេចដាក់ទណ្ឌកម្មសេដ្ឋកិច្ចលើជប៉ុន ហើយបានទាមទារឲ្យជប៉ុនដកខ្លួនចេញពីឥណ្ឌូចិន។ ទណ្ឌកម្មនេះបានធ្វើឲ្យជប៉ុនត្រូវទទួលរងនូវការខូចខាតយ៉ាងខ្លាំង ដោយត្រូវបាត់បង់ប្រភពផ្គត់ផ្គង់ប្រេងរហូតដល់ទៅ ៩០% និងបាត់បង់ចំណូលពីការដោះដូរពាណិជ្ជកម្មអន្តរជាតិ រហូតដល់ទៅ ៧៥%។
ប្រឈមមុខនឹងទណ្ឌកម្មសេដ្ឋកិច្ចនេះ គណៈរដ្ឋមន្រ្តីជប៉ុនបានបើកកិច្ចប្រជុំមួយ នៅខែកញ្ញា ឆ្នាំ១៩៤១ ក្រោមអធិបតីភាពរបស់អធិរាជហ៊ីរ៉ូហ៊ីតូ (Hirohito) ដើម្បីជជែកគ្នា អំពីជម្រើស៣៖ ទីមួយ ដកថយពីតំបន់ឥណ្ឌូចិនតាមការទាមទាររបស់អាមេរិក ទីពីរ ធ្វើការចរចាស្វែងរកសម្បទានពីអាមេរិក និងទីបី បើកធ្វើសង្រ្គាមទល់នឹងអាមេរិកតែម្តង។ នៅក្នុងកិច្ចប្រជុំនេះ ជប៉ុនក៏បានសម្រេចថានឹងធ្វើការចរចាជាមួយសហរដ្ឋអាមេរិក ក៏ប៉ុន្តែ ក្នុងពេលជាមួយគ្នាត្រូវចាប់ផ្តើមរៀបចំទ័ពធ្វើសង្រ្គាម ប្រសិនបើការចរចាមិនបានសម្រេច។
មួយខែក្រោយមក នៅថ្ងៃទី១៧ ខែតុលា ឆ្នាំ១៩៤១ ការផ្លាស់ប្តូរដ៏សំខាន់មួយបានកើតឡើង នៅក្នុងជួររដ្ឋាភិបាលជប៉ុន ដោយលោក ហ៊ីដេគី តូចូ (Hideki Tojo) ឧត្តមសេនីយ៍ និងជារដ្ឋមន្រ្តីកិច្ចការសង្រ្គាម ត្រូវបានតែងតាំងជានាយករដ្ឋមន្រ្តី។ នៅក្នុងកិច្ចប្រជុំគណៈរដ្ឋមន្រ្តីថ្មីមួយទៀត នៅខែវិច្ឆិកា ហ៊ីដេគី តូចូ បានលើកឡើង នៅចំពោះមុខអធិរាជហ៊ីរ៉ូហ៊ីតូ ថា ប្រសិនបើជប៉ុនមិនឆក់ឱកាសល្អដែលខ្លួនមាននៅក្នុងដៃនៅពេលនេះទេ នៅក្នុងរយៈពេលពីរ ទៅបីឆ្នាំទៀត ជប៉ុនប្រាកដជានឹងក្លាយទៅជាប្រទេសតតិយលោក។
នៅថ្ងៃទី៥ វិច្ឆិកា ជប៉ុនក៏បានសម្រេចថានឹងត្រូវធ្វើសង្រ្គាមទល់នឹងអាមេរិក ដោយកំណត់យកថ្ងៃទី៣០វិច្ឆិកាជាថ្ងៃចុងក្រោយ សម្រាប់ឲ្យមន្រ្តីទូតជប៉ុនចរចាស្វែងរកសម្បទានសមស្របមួយពីសហរដ្ឋអាមេរិក។ ក្នុងពេលជាមួយគ្នានោះ រដ្ឋាភិបាលជប៉ុនបានដាក់បញ្ជាឲ្យកងទ័ពជើងទឹកត្រៀមខ្លួនធ្វើដំណើរចេញពីបន្ទាយ នៅថ្ងៃទី២៥វិច្ឆិកា ដើម្បីសំដៅទៅបើកការវាយប្រហារលើសហរដ្ឋអាមេរិក។ ចំណែកឯកងទ័ពជប៉ុននៅក្នុងតំបន់ឥណ្ឌូចិនវិញត្រូវត្រៀមខ្លួនវាយលុកចូលប៉ែកខាងត្បូងប្រទេសថៃ ដើម្បីបើកផ្លូវចូលឈ្លានពានកាន់កាប់ដែនដីអាណានិគមរបស់អង់គ្លេសនៅម៉ាឡេស៊ី និងភូមា និងដែនដីអាណានិគមរបស់ហូឡង់នៅឥណ្ឌូណេស៊ី។
នៅក្នុងការរៀបចំផែនការធ្វើសង្រ្គាមនេះ ជប៉ុនមិនបានដឹងទេថា អាមេរិករកឃើញវិធីបំបែកកូដអានសារសម្ងាត់ឆ្លងឆ្លើយគ្នា រវាងរដ្ឋាភិបាលក្រុងតូក្យូ និងកងទ័ព ព្រមទាំងមន្រ្តីទូតជប៉ុននៅវ៉ាស៊ីងតោន។ តាមរយៈការអានសារសម្ងាត់នេះ អាមេរិកដឹងថា ជប៉ុនបន្តចរចាក៏ពិតមែន ក៏ប៉ុន្តែ តាមពិតបានសម្រេចថានឹងធ្វើសង្រ្គាមជាមួយអាមេរិកទៅហើយ។ ហេតុដូច្នេះហើយបានជា នៅក្នុងការចរចា មន្រ្តីទូតអាមេរិក មិនត្រឹមតែមិនសុខចិត្តធ្វើសម្បទានទៅភាគីជប៉ុននោះទេ ក៏ប៉ុន្តែ នៅថ្ងៃទី២៦វិច្ឆិកា រដ្ឋមន្រ្តីក្រសួងការបរទេសអាមេរិកបានបន្ថែមការទាមទារកាន់តែច្រើនថែមទៀត ជាថ្នូរនឹងការដកទណ្ឌកម្មសេដ្ឋកិច្ចពីជប៉ុន។ អាមេរិកបានទាមទារឲ្យជប៉ុនដកទ័ពចេញទាំងពីតំបន់ឥណ្ឌូចិន និងពីប្រទេសចិនទាំងមូល ហើយត្រូវដកខ្លួនចេញពីបក្សសម្ព័ន្ធត្រីភាគីជាមួយអាល្លឺម៉ង់ និងអ៊ីតាលី។
ការទាមទារនេះបានធ្វើឲ្យហ៊ីដេគី តូចូ ផ្ទុះកំហឹងយ៉ាងខ្លាំង ហើយបានរៀបចំលិខិតមួយឲ្យឯកអគ្គរាជទូតជប៉ុនប្រចាំទីក្រុងវ៉ាស៊ីងតោន ប្រគល់ឲ្យរដ្ឋាភិបាលអាមេរិក នៅព្រឹកថ្ងៃទី៧ធ្នូ ដើម្បីជាការប្រកាសសង្រ្គាម។ នៅក្នុងពេលជាមួយគ្នានោះ កងទ័ពជប៉ុនបានចាប់ផ្តើមចេញដំណើរចេញពីបន្ទាយរៀងៗខ្លួនរួចទៅហើយ ដោយសម្តៅទៅបើកការវាយប្រហារលើសហរដ្ឋអាមេរិក។
នៅពេលនោះ ថ្វីដ្បិតតែអាមេរិកអាចអានសារសម្ងាត់របស់ជប៉ុន ហើយដឹងថា ជប៉ុនកំពុងរៀបចំសកម្មភាពធ្វើសង្រ្គាម ក៏ប៉ុន្តែ ដោយសារតែ ហ៊ីដេគី តូចូ បានដាក់បញ្ជាយ៉ាងដាច់ណាត់មិនឲ្យកងទ័ពនិយាយទាក់ទងគ្នាអំពីសកម្មភាព ទីតាំង និងទិសដៅរបស់ពួកគេ អាមេរិកមិនបានដឹងថា តើជប៉ុនគ្រោងបើកការវាយប្រហារទៅលើទីតាំងណាពិតប្រាកដនោះទេ។ រហូតទាល់តែដល់ព្រឹកថ្ងៃទី៧ ខែធ្នូ ទើបអាមេរិកអាចដឹងច្បាស់ នៅពេលដែលកងទ័ពជប៉ុនបើកការវាយប្រហារទៅលើមូលដ្ឋានទ័ពជើងទឹកអាមេរិក នៅ Pearl Harbor រដ្ឋហាវ៉ៃ៕
សង្រ្គាមលោកលើកទី២៖ ជប៉ុនលបវាយប្រហារទៅលើមូលដ្ឋានទ័ពជើងទឹកអាមេរិកនៅ Pearl Harbor
កែប្រែជាងពីរឆ្នាំ ក្រោយពីសង្រ្គាមលោកលើកទី២បានផ្ទុះឡើង សហរដ្ឋអាមេរិកបានព្យាយាមរក្សានយោបាយឯកោនិយមរបស់ខ្លួន ដោយព្យាយាមមិនប្រឡូកខ្លួនចូលទៅក្នុងសង្រ្គាម។ ក៏ប៉ុន្តែ ការប្រឈមមុខដាក់គ្នាជាមួយជប៉ុន នៅក្នុងតំបន់អាស៊ីប៉ាស៊ីហ្វិក ជាពិសេស នៅចិន និងអាស៊ីអាគ្នេយ៍ បានរុញសហរដ្ឋអាមេរិកឲ្យខិតកាន់តែជិតមាត់ជ្រោះសង្រ្គាមពីមួយថ្ងៃទៅមួយថ្ងៃ។
នៅពាក់កណ្តាលឆ្នាំ១៩៤១ នៅក្រោយពេលដែលជប៉ុនចូលឈ្លានពានកាន់កាប់ឥណ្ឌូចិន ដែលពេលនោះ គឺជាដែនដីអាណានិគមរបស់បារាំង សហរដ្ឋអាមេរិកបានដាក់ទណ្ឌកម្មសេដ្ឋកិច្ចលើជប៉ុន ដែលធ្វើឲ្យជប៉ុនបាត់បង់ចំណូលយ៉ាងច្រើនសន្ធឹកសន្ធាប់ពីការដោះដូរពាណិជ្ជកម្មអន្តរជាតិ ព្រមទាំងបាត់បង់ប្រភពផ្គត់ផ្គង់ប្រេងស្ទើរតែទាំងស្រុង។
ក្រោយពីបានចរចាជាមួយអាមេរិករាប់ខែតែគ្មានដំណោះស្រាយ នៅខែវិច្ឆិកា ឆ្នាំ១៩៤១ ហ៊ីដេគី តូចូ នាយករដ្ឋមន្រ្តីជប៉ុនក៏បានសម្រេចធ្វើសង្រ្គាមជាមួយអាមេរិក។ នៅថ្ងៃទី២៥ វិច្ឆិកា កងទ័ពជើងទឹកជប៉ុនបានចេញដំណើរពីបន្ទាយ ដើម្បីឆ្ពោះទៅបើកការវាយប្រហារលើសហរដ្ឋអាមេរិក។
សហរដ្ឋអាមេរិកដែលអាចបំបែកកូដលួចអានសារសម្ងាត់របស់ជប៉ុនបានតាំងពីយូរមកហើយនោះ បានដឹងតាំងពីដើមខែវិច្ឆិកាថា ជប៉ុនកំពុងរៀបចំសកម្មភាពធ្វើសង្រ្គាមមកលើអាមេរិក ក៏ប៉ុន្តែ មិនដឹងទេថា តើជប៉ុនគ្រោងបើកការវាយប្រហារទៅលើទីតាំងណាមួយពិតប្រាកដ។ ជប៉ុនវិញបានព្យាយាមលាក់ការណ៍យ៉ាងជិតបំផុត ពីព្រោះមេទ័ពជប៉ុនដឹងថា គន្លឹះនៃជោគជ័យ គឺការលួចវាយឆ្មក់ដោយមិនឲ្យអាមេរិកដឹងខ្លួនមុន។
ទិសដៅដែលជប៉ុនគ្រោងធ្វើការវាយប្រហារ គឺមូលដ្ឋានទ័ពជើងទឹកអាមេរិកប្រចាំតំបន់ប៉ាស៊ីហ្វិក ដែលមានទីតាំងនៅ Pearl Harbor រដ្ឋហាវ៉ៃ ចម្ងាយប្រមាណជាង ៦០០០គីឡូម៉ែត្រពីប្រទេសជប៉ុន។
នៅក្នុងយុទ្ធសាស្រ្តទ័ពរបស់ជប៉ុន ការកម្ទេចមូលដ្ឋានទ័ព Pearl Harbor គឺជាចំណុចគន្លឹះ ក្នុងការឈានទៅត្រួតត្រាមហាសមុទ្រប៉ាស៊ីហ្វិក ដើម្បីរារាំងអាមេរិកកុំឲ្យចូលមករំខានសកម្មភាពឈ្លានពានរបស់ជប៉ុន នៅក្នុងតំបន់អាស៊ី។ តាមគម្រោងការណ៍របស់ជប៉ុន ក្រោយពីបើកការវាយប្រហារលើ Pearl Harbor បានសម្រេចហើយ កងទ័ពជប៉ុននឹងបើកការវាយប្រហារភ្លាមៗ នៅក្នុងតំបន់អាស៊ីអាគ្នេយ៍ ដោយឲ្យកងទ័ពជប៉ុនប្រចាំនៅតំបន់ឥណ្ឌូចិន បើកការវាយប្រហារចាក់ចូលតាមប្រទេសថៃ ដើម្បចូលឈ្លានពានដែនដីអាណានិគមរបស់អង់គ្លេស នៅភូមា និងម៉ាឡេស៊ី ដែនដីអាណានិគមរបស់ហូឡង់ នៅឥណ្ឌូណេស៊ី និងប្រទេសហ្វីលីពីន ដែលនៅពេលនោះស្ថិតនៅក្រោមអាណាព្យាបាលរបស់អាមេរិក។
មូលដ្ឋានទ័ពជើងទឹក Pearl Harbor ព្រឹកថ្ងៃទី៧ ខែធ្នូ ឆ្នាំ១៩៤១ ត្រូវជាថ្ងៃអាទិត្យ។ ដោយសារតែនៅពេលនោះ អាមេរិកមិនស្ថិតក្នុងស្ថានភាពសង្រ្គាម ទាហាននៅ Pearl Harbor ត្រូវបានអនុញ្ញាតឲ្យឈប់សម្រាក នៅថ្ងៃអាទិត្យ ដោយទុកតែមួយចំនួនតូចឲ្យនៅយាមប្រចាំការ។
ម៉ោង ៧ព្រឹក ទាហានដែលប្រចាំការនៅមុខរ៉ាដាការពារដែនអាកាសហាវ៉ៃបានកត់សម្គាល់ឃើញយន្តហោះយ៉ាងច្រើនសន្ធឹកសន្ធាប់ ហោះក្នុងល្បឿនយ៉ាងលឿន ពីទីសមុទ្រ សំដៅមក Pearl Harbor។ ក៏ប៉ុន្តែ មេបញ្ជាការទទួលបន្ទុករ៉ាដាបានប្រាប់ថាកុំឲ្យមានការភ្ញាក់ផ្អើល ដោយគិតថា យន្តហោះដែលរ៉ាដាចាប់បាននេះ គឺជាយន្តហោះចម្បាំង ដែលគេបញ្ជូនពីអាមេរិកដីគោក ហើយដែលតាមគម្រោងនឹងត្រូវមកដល់ Pearl Harbor នៅថ្ងៃអាទិត្យនោះ។
ក៏ប៉ុន្តែ តាមពិតយន្តហោះអស់ទាំងនេះ គឺជាយន្តហោះចម្បាំងរបស់ជប៉ុន ដែលមានសរុបទាំងអស់ ចំនួន ជាង ៤០០គ្រឿង ចែកចេញជាបីក្រុម ដោយហោះចេញពីនាវាផ្ទុកយន្តហោះចំនួន ៦គ្រឿង អមទៅដោយនាវាចម្បាំងតូចធំ គិតជាសរុបចំនួន ជិត ៥០គ្រឿង សំដៅទៅធ្វើការវាយប្រហារលើ Pearl Harbor។ យន្តហោះចម្បាំងក្រុមទីមួយរបស់ជប៉ុន បានចាប់បើកការវាយប្រហារទៅលើ Pearl Harbor នៅម៉ោងប្រមាណជាជិត ៨ព្រឹក បន្តកន្ទុយជាប់ៗគ្នាដោយក្រុមទី២ និងក្រុមទី៣ ដោយមិនឲ្យអាមេរិកមានពេលអាចតដៃទាន់។
៩០នាទីក្រោយមក ប្រតិបត្តិការវាយប្រហារលើ Pearl Harbor ត្រូវបញ្ចប់ ហើយកងទ័ពជប៉ុនក៏បានដកថយចេញទៅវិញ ដោយបន្សល់ទុកនូវការខូចខាតយ៉ាងធ្ងន់ធ្ងរបំផុតដល់កងទ័ពអាមេរិក។ គិតជាសរុប ការវាយប្រហាររបស់ជប៉ុនទៅលើ Pearl Harbor បានបណ្តាលឲ្យអាមេរិកបាត់បង់នាវាចម្បាំងចំនួន ១៨គ្រឿង យន្តហោះច្បាំងជិត ៣០០គ្រឿង ព្រមទាំងហេដ្ឋារចនាសម្ព័ន្ធយោធាជាច្រើនទៀត ហើយកាន់តែធ្ងន់ធ្ងរជាងនេះទៅទៀត គឺការបាត់បង់ជីវិតទាហានប្រមាណជិត ២៥០០នាក់ និង ១០០០នាក់ផ្សេងទៀតត្រូវរងរបួស។
ក៏ប៉ុន្តែ បើទោះបីជាយ៉ាងនេះក៏ដោយ ការវាយប្រហារទៅលើ Pearl Harbor ត្រូវបានគេចាត់ទុកថាជាបរាជ័យដ៏ធំមួយសម្រាប់ជប៉ុន។ បរាជ័យ នៅក្នុងន័យថា ជប៉ុនមិនអាច កម្ទេចទ័ពជើងទឹកអាមេរិកប្រចាំមហាសមុទ្រប៉ាស៊ីហ្វិកបានទាំងស្រុងដូចការចង់បាន ដោយសារតែជប៉ុនមិនបានកម្ទេចឃ្លាំងស្តុកប្រេង និងអាវុធ ព្រមទាំងរោងជាងសម្រាប់ជួសជុលនាវានៅ Pearl Harbor។ ចំណែកឯនាវាចម្បាំងសំខាន់ៗរបស់អាមេរិក ជាពិសេស នាវាផ្ទុកយន្តហោះធំៗជាច្រើនគ្រឿង ក៏មិនស្ថិតនៅក្នុងបន្ទាយ នៅព្រឹកថ្ងៃអាទិត្យ ទី៧ធ្នូនោះ។
លោក Franklin D Roosevelt ប្រធានាធិបតីអាមេរិក ចុះហត្ថលេខាលើសេចក្តីប្រកាសសង្រ្គាមលើជប៉ុន
លោក Franklin D Roosevelt ប្រធានាធិបតីអាមេរិក ចុះហត្ថលេខាលើសេចក្តីប្រកាសសង្រ្គាមលើជប៉ុន
នៅទីបំផុតទៅ ការវាយប្រហារទៅលើមូលដ្ឋានទ័ពនៅ Pearl Harbor មិនអាចធ្វើឲ្យជប៉ុនត្រួតត្រាមហាសមុទ្រប៉ាស៊ីហ្វិកដូចដែលជប៉ុនរំពឹងទុកនោះទេ ប៉ុន្តែ ផ្ទុយទៅវិញ តាមរយៈការវាយប្រហារនេះ ជប៉ុនបាន “ដាស់យក្សឲ្យភ្ញាក់ពីដំណេក”។
ជាងពីរឆ្នាំក្រោយពីមានការប្រទាញប្រទង់គ្នានៅក្នុងចំណោមសាធារណមតិអាមេរិក ដែលអ្នកខ្លះចង់ឲ្យអាមេរិកចូលប្រឡូកក្នុងសង្រ្គាម ដើម្បីជួយសម្ព័ន្ធមិត្ត ឯខ្លះទៀតទាមទារឲ្យអាមេរិករក្សាខ្លួនអព្យាក្រឹត ដើម្បីបញ្ចៀសខ្លួនពីសង្រ្គាម នៅទីបំផុតទៅ គឺចក្រភពជប៉ុន តាមរយៈការវាយប្រហារលើ Pearl Harbor ដែលបានទាញប្រជាជនអាមេរិកឲ្យមូលមាត់គ្នាតែមួយ គឺមូលមាត់គ្នាក្នុងការធ្វើសង្រ្គាម។
នៅថ្ងៃទី៨ ធ្នូ មួយថ្ងៃក្រោយការវាយប្រហារលើ Pearl Harbor លោក Franklin Roosevelt ប្រធានាធិបតីអាមេរិកបានសុំឲ្យសភាពេញអង្គ (Congress) ប្រកាសសង្រ្គាមលើជប៉ុន។ សេចក្តីប្រកាសសង្រ្គាមដែលសភាអាមេរិកអនុម័តភ្លាមៗ នៅថ្ងៃនោះ។ ៣ថ្ងៃក្រោយមក អាល្លឺម៉ង់ និងអ៊ីតាលី ដែលស្ថិតក្នុងបក្សសម្ព័ន្ធត្រីភាគីជាមួយជប៉ុន ក៏បានប្រកាសសង្រ្គាមលើអាមេរិកវិញដែរ។ សហរដ្ឋអាមេរិកក៏បានឈានជើងចូលក្នុងសង្រ្គាមលោកលើកទី២ជាផ្លូវការ៕
សង្រ្គាមលោកលើកទី២៖ សកម្មភាពយោធាជប៉ុននៅក្នុងតំបន់អាស៊ីអាគ្នេយ៍
កែប្រែគិតមកត្រឹមសម័យសង្រ្គាមលោកលើកទី២ តំបន់អាស៊ីអាគ្នេយ៍ស្ទើរតែទាំងមូលកំពុងស្ថិតនៅក្រោមអាណានិគមរបស់មហាអំណាចលោកខាងលិច គឺតំបន់ឥណ្ឌូចិន (កម្ពុជា វៀតណាម និងឡាវ) ស្ថិតក្រោមអាណានិគមបារាំង ភូមា និងម៉ាឡេស៊ីស្ថិតក្រោមអាណានិគមអង់គ្លេស ឥណ្ឌូណេស៊ីស្ថិតក្រោមអាណានិគមហូឡង់ និងហ្វីលីពីនស្ថិតនៅក្រោមអាណាព្យាបាលរបស់សហរដ្ឋអាមេរិក។ លើកលែងតែប្រទេសថៃមួយចេញ ដែលបារាំង និងអង់គ្លេសបានព្រមព្រៀងគ្នាមិនយកមកដាក់ជាដែនអាណានិគម ដើម្បីទុកធ្វើជាតំបន់ទ្រនាប់។
ចាប់ពីចុងឆ្នាំ១៩៤០ នៅក្រោយពេលដែលបារាំងចាញ់សង្រ្គាមទល់នឹងអាល្លឺម៉ង់ ហើយរដ្ឋាភិបាលបារាំងដឹកនាំដោយសេនាប្រមុខ Philippe Pétain ត្រូវក្លាយជារដ្ឋាភិបាលរណបហ៊ីត្លែរ ជប៉ុន ដែលជាសម្ព័ន្ធមិត្តរបស់អាល្លឺម៉ង់ ក៏បានបញ្ជូនកងទ័ពរបស់ខ្លួនឲ្យចូលមក ក្នុងតំបន់ឥណ្ឌូចិន។ នៅពេលនោះ ថ្វីដ្បិតតែឥណ្ឌូចិននៅមានឈ្មោះជាដែនអាណានិគមបារាំង ក៏ប៉ុន្តែ រដ្ឋាភិបាលបារាំងដែលធ្លាក់ចុះខ្សោយត្រូវបង្ខំចិត្តអនុញ្ញាតឲ្យកងទ័ពជប៉ុនបោះមូលដ្ឋានទ័ពនៅក្នុងដែនអាណានិគមរបស់ខ្លួន។
ជប៉ុនចូលឈ្លានពានកាន់កាប់តំបន់ឥណ្ឌូចិន គឺក្នុងគោលដៅសំខាន់ពីរ៖ ទីមួយ ដើម្បីកាត់ផ្តាច់ផ្លូវនាំចូលគ្រឿងសព្វាវុធទៅចិនផង និងទីពីរ ដើម្បីទុកធ្វើជាមូលដ្ឋានឈានទៅឈ្លានពានដែនអាណានិគមរបស់លោកខាងលិចផ្សេងទៀត នៅក្នុងតំបន់អាស៊ីអាគ្នេយ៍។
ក៏ប៉ុន្តែ សកម្មភាពឈ្លានពានរបស់ជប៉ុននៅឥណ្ឌូចិនត្រូវប្រឈមមុខនឹងឧបសគ្គដ៏ធំមួយ គឺការការតវ៉ាជំទាស់ពីសំណាក់សហរដ្ឋអាមេរិក។ ក្រោយពីបានចរចាជាមួយអាមេរិកស្វែងរកដំណោះស្រាយមិនបាន ជប៉ុនក៏បានសម្រេចបើកការវាយប្រហារទៅលើមូលដ្ឋានទ័ពជើងទឹកអាមេរិក ប្រចាំតំបន់អាស៊ីប៉ាស៊ីហ្វិក គឺមូលដ្ឋានទ័ព Pearl Harbor នៅកោះហាវ៉ៃ។ គោលដៅរបស់ជប៉ុន គឺចង់ត្រួតត្រាមហាសមុទ្រប៉ាស៊ីហ្វិក ដើម្បីរារាំងអាមេរិកកុំឲ្យចូលមករំខានសកម្មភាពឈ្លានពានរបស់ជប៉ុន នៅក្នុងតំបន់អាស៊ី ជាពិសេស តំបន់អាស៊ីអាគ្នេយ៍។
តាមគម្រោងការណ៍របស់ជប៉ុន ក្រោយពីវាយប្រហារលើ Pearl Harbor បានសម្រេចហើយ កងទ័ពជប៉ុននឹងបើកការវាយប្រហារភ្លាមៗ នៅក្នុងតំបន់អាស៊ីអាគ្នេយ៍ ដោយឲ្យកងទ័ពជប៉ុនប្រចាំនៅតំបន់ឥណ្ឌូចិន បើកការវាយប្រហារទៅលើប្រទេសថៃ ដើម្បីយកទឹកដីថៃធ្វើជាមូលដ្ឋានទ័ពក្នុងការឈ្លានពានបន្តទៅទិសខាងលិច សំដៅទៅភូមា និងបន្ទាប់មកទៅឥណ្ឌា និងទៅទិសខាងត្បូង សំដៅទៅម៉ាឡេស៊ី និងឥណ្ឌូណេស៊ី។
នៅថ្ងៃទី៧ ខែធ្នូ ឆ្នាំ១៩៤១ កងទ័ពជប៉ុនបានបើកការវាយប្រហារទៅលើមូលដ្ឋានទ័ពជើងទឹកអាមេរិក នៅ Pearl Harbor នៅកោះហាវ៉ៃ ហើយមួយថ្ងៃក្រោយមក ជប៉ុនក៏បានបញ្ជូនទ័ពចូលឈ្លានពានប៉ែកខាងត្បូងប្រទេសថៃ ទៅតាមការគ្រោងទុក។ រដ្ឋាភិបាលថៃ ដោយដឹងថាខ្លួនមិនមានកម្លាំងអាចទប់ទល់នឹងកងទ័ពជប៉ុន ក៏បានសុំចរចាឈប់បាញ់ភ្លាមៗ ដោយសុខចិត្តដាក់ខ្លួនជាប្រទេសសម្ព័ន្ធមិត្តរបស់ជប៉ុន ហើយបើកឲ្យកងទ័ពជប៉ុនប្រើប្រាស់ទឹកដីថៃ ដើម្បីធ្វើការវាយប្រហារទៅលើដែនអាណានិគមលោកខាងលិច។
នៅថ្ងៃទី១០ ខែធ្នូ ឆ្នាំ១៩៤១ ជប៉ុនបានប្រើមូលដ្ឋានទ័ពនៅប៉ែកខាងត្បូងប្រទេសថៃ បើកការវាយប្រហារទៅលើម៉ាឡេស៊ី ហើយក្នុងពេលជាមួយគ្នា បញ្ជូនទ័ពជើងទឹកមួយក្រុមផ្សេងទៀតឲ្យចូលឈ្លានពានហ្វីលីពីន។
ចក្រភពអង់គ្លេស ដែលជាប់ដៃក្នុងការច្បាំងទប់ទល់នឹងហ៊ីត្លែរនៅអឺរ៉ុបផង ហើយខ្ជីខ្ជា និងមើលស្រាលកម្លាំងទ័ពជប៉ុនផង បានបញ្ជូនទ័ពតិចតួចប៉ុណ្ណោះ ឲ្យមកពង្រឹងកម្លាំង នៅតាមដែនអាណានិគមនៅអាស៊ីអាគ្នេយ៍។ ជាលទ្ធផល នៅក្នុងសមរភូមិនៅម៉ាឡេស៊ី កងទ័ពអង់គ្លេសមានចំនួនតិចជាងកងទ័ពជប៉ុនដល់ទៅពីរដង ហើយគ្រឿងសព្វាវុធក៏ចាញ់ប្រៀបជប៉ុនយ៉ាងឆ្ងាយផងដែរ។ ហេតុដូច្នេះហើយបានជាក្នុងរយៈពេលមិនដល់មួយសប្តាហ៍ផង កងទ័ពជប៉ុនបានវាយបំបាក់កងទ័ពអង់គ្លេសនិងសម្ព័ន្ធមិត្ត ដោយដណ្តើមកាន់កាប់បានទាំងស្រុងនូវតំបន់ប៉ែកខាងជើងប្រទេសម៉ាឡេស៊ី ហើយព្រមទាំងបានចាប់ផ្តើមបើកការឈ្លានពានក្នុងមុខព្រួញថ្មីផ្សេងទៀត គឺវាយប្រហារលើឥណ្ឌូណេស៊ី និងភូមា។
គិតត្រឹមពាក់កណ្តាលខែកុម្ភៈ ឆ្នាំ១៩៤២ ប្រទេសម៉ាឡេស៊ីទាំងមូលត្រូវធ្លាក់ក្រោមការកាន់កាប់របស់ជប៉ុន ហើយចក្រភពអង់គ្លេសត្រូវបាត់បង់មូលដ្ឋានទ័ពជើងទឹកដ៏សំខាន់មួយ នៅក្នុងតំបន់អាស៊ីអាគ្នេយ៍ គឺមូលដ្ឋានទ័ពជើងទឹកនៅសិង្ហបុរី។ ប៉ុន្មានខែក្រោយមក ភូមា ដែលជាដែនអាណានិគមមួយទៀតរបស់អង់គ្លេស ក៏ត្រូវធ្លាក់ក្នុងដៃជប៉ុន ហើយសូម្បីតែឥណ្ឌា ដែលជាដែនអាណានិគមដ៏ធំបំផុតរបស់អង់គ្លេសនៅអាស៊ី ហើយដែលមានព្រំដែនជាប់នឹងភូមា ក៏ត្រូវប្រឈមមុខនឹងការឈ្លានពានរបស់ជប៉ុនផងដែរ។
នៅឥណ្ឌូណេស៊ីវិញ កងទ័ពហូឡង់ត្រូវទទួលបរាជ័យ ហើយសុខចិត្តប្រគល់ដែនអាណានិគមឥណ្ឌូណេស៊ីទៅឲ្យជប៉ុនកាន់កាប់ នៅខែមីនា ឆ្នាំ១៩៤២។ ចំណែកកងទ័ពអាមេរិកវិញត្រូវបានកងទ័ពជប៉ុនវាយឲ្យដកថយចេញពីហ្វីលីពីន នៅខែឧសភា។
គិតមកត្រឹមពាក់កណ្តាលឆ្នាំ១៩៤២ តំបន់អាស៊ីអាគ្នេយ៍ស្ទើរតែទាំងមូល គឺកម្ពុជា វៀតណាម ឡាវ ម៉ាឡេស៊ី ឥណ្ឌូណេស៊ី ហ្វីលីពីន និងភូមា ត្រូវធ្លាក់ក្រោមការកាន់កាប់របស់កងទ័ពជប៉ុន។ ចំណែកប្រទេសថៃវិញ ថ្វីដ្បិតតែមានឈ្មោះជាប្រទេសឯករាជ ក៏ប៉ុន្តែ ក៏ត្រូវដាក់ខ្លួនជាប្រទេសរណបជប៉ុនផងដែរ។ បូកបន្ថែមជាមួយនឹងប្រទេសកូរ៉េ និងមួយផ្នែកនៃប្រទេសចិន គឺជាងពាក់កណ្តាលតំបន់អាស៊ី ដែលត្រូវស្ថិតក្រោមការគ្រប់គ្រងរបស់ចក្រភពជប៉ុន។
ក៏ប៉ុន្តែ អំណាចរបស់ជប៉ុននៅអាស៊ីនេះនឹងមិនស្ថិតស្ថេរបានយូរប៉ុន្មាននោះទេ។ មិនយូរប៉ុន្មានក្រោយមក កងទ័ពជើងទឹកអាមេរិក ដែលជប៉ុនកម្ទេចមិនអស់ នៅក្នុងប្រតិបត្តិការវាយប្រហារទៅលើ Pearl Harbor ក៏ត្រូវបានពង្រឹងឡើងវិញ ហើយយក្សដែលជប៉ុនដាស់ឲ្យភ្ញាក់ពីដំណេកក៏នឹងងើបមកជាន់ជប៉ុនវិញ៕
សង្រ្គាមលោកលើកទី២៖ ការប្រែប្រួលនៃតុល្យភាពកម្លាំង
កែប្រែគិតត្រឹមឆ្នាំ១៩៤២ បក្សសម្ព័ន្ធអាល្លឺម៉ង់-អ៊ីតាលី-ជប៉ុនបានទទួលជោគជ័យជាបន្តបន្ទាប់ស្ទើរតែគ្រប់សមរភូមិ ដោយបានដណ្តើមកាន់កាប់ទឹកដីភាគច្រើននៅទូទាំងពិភពលោក។
នៅអឺរ៉ុប ហ៊ីត្លែរត្រួតត្រាទឹកដីស្ទើរតែពេញទ្វីបអឺរ៉ុបទាំងមូល ដោយរាប់ចាប់តាំងពីប្រទេសបារាំងនៅទិសខាងលិច រហូតទៅដល់តំបន់សមុទ្របាល់ទិក និងទឹកដីមួយផ្នែករបស់សហភាពសូវៀត នៅទិសខាងកើត។ ចំណែកបណ្តាប្រទេសនៅអឺរ៉ុបប៉ែកខាងត្បូងជាប់សមុទ្រមេឌីទែរ៉ាណេ និងតំបន់បាល់កង់វិញ ត្រូវស្ថិតក្រោមការកាន់កាប់របស់អ៊ីតាលី។ នៅក្នុងតំបន់អាហ្វ្រិក ប្រទេសជាច្រើនដែលជាទឹកដីអាណានិគមរបស់អង់គ្លេសក៏ត្រូវបានអ៊ីតាលី និងអាល្លឺម៉ង់វាយដណ្តើមកាន់កាប់ផងដែរ។ នៅអាស៊ីវិញ ជប៉ុនកាន់កាប់កូរ៉េ ចិន និងតំបន់អាស៊ីអាគ្នេយ៍ រហូតទៅដល់ព្រំដែនឥណ្ឌា ដែលជាដែនអាណានិគមដ៏ធំមួយរបស់ចក្រភពអង់គ្លេស។
សកម្មភាពឈ្លានពានរបស់ជប៉ុននៅអាស៊ីអាគ្នេយ៍ និងតំបន់ប៉ាស៊ីហ្វិកបានចាប់ផ្តើមឡើង ក្រោយពីកងទ័ពជប៉ុនបានធ្វើការលបវាយប្រហារដោយជោគជ័យ ទៅលើមូលដ្ឋានទ័ពជើងទឹកអាមេរិក នៅ Pearl Harbor នៅថ្ងៃទី៧ ខែធ្នូ ឆ្នាំ១៩៤១។ ការវាយប្រហារដែលធ្វើឲ្យប្រជាជនអាមេរិកដែលប្រទាញប្រទង់គ្នារាប់ឆ្នាំមកហើយនោះ ចាប់ផ្តើមមូលគំនិតគ្នាតែមួយ ក្នុងការចូលខ្លួនក្នុងសង្រ្គាម។
អាមេរិកប្រកាសសង្រ្គាមលើជប៉ុន នៅថ្ងៃទី៨ធ្នូ ឆ្នាំ១៩៤១ ក៏ប៉ុន្តែ នៅពេលនោះ អាមេរិកនៅមិនទាន់អាចស្តារកម្លាំងទ័ពពីវិនាសកម្មនៅ Pearl Harbor បានពេញលេញនៅឡើយទេ។ ហេតុដូច្នេះហើយបានជានៅក្នុងរយៈពេល ៦ខែដំបូង គឺចាប់តាំងពីខែធ្នូ ឆ្នាំ១៩៤១ រហូតដល់ពាក់កណ្តាលឆ្នាំ១៩៤២ កងទ័ពអាមេរិកត្រូវទទួលបរាជ័យជាបន្តបន្ទាប់ ដោយត្រូវជប៉ុនវាយដណ្តើមយកប្រទេសហ្វីលីពីន ព្រមទាំងកោះមួយចំនួន នៅក្នុងមហាសមុទ្រប៉ាស៊ីហ្វិក។
ក៏ប៉ុន្តែ អ្វីៗចាប់ផ្តើមប្រែប្រួល ចាប់ពីខែឧសភា ឆ្នាំ១៩៤២ ក្រោយពីអាមេរិករកវិធីបំបែកកូដ អាចលួចស្តាប់ការឆ្លើយឆ្លងគ្នា រវាងកងទ័ពជើងទឹកជប៉ុន ហើយអាចដឹងជាមុន អំពីគម្រោងការណ៍ និងចលនាទ័ពរបស់ជប៉ុន នៅក្នុងតំបន់មហាសមុទ្រប៉ាស៊ីហ្វិក។ នៅខែឧសភានោះ អាមេរិកដឹងថា ជប៉ុនកំពុងរៀបចំគម្រោងការណ៍វាយប្រហារទ្រង់ទ្រាយធំ ទៅលើកោះ Midway របស់អាមេរិក ដើម្បីព្យាយាមកម្ទេចនាវាផ្ទុកយន្តហោះរបស់អាមេរិក ដែលនៅសេសសល់ពីការវាយប្រហារលើ Pearl Harbor។
តាមគម្រោងការណ៍ ជប៉ុននឹងបើកការវាយប្រហារទៅលើ Midway នៅព្រឹកព្រលឹមថ្ងៃទី៤មិថុនា ដោយមិនឲ្យអាមេរិកដឹងខ្លួនជាមុន ពោលគឺប្រើតាក់ទិកដែលធ្លាប់ប្រើដោយជោគជ័យនៅ Pearl Harbor។ ក៏ប៉ុន្តែ លើកនេះខុសពីកាលពីនៅ Pearl Harbor ពីព្រោះថា អាមេរិកបានដឹងទាំងអស់នូវគម្រោងការណ៍របស់ជប៉ុន ហើយបានរៀបចំអន្ទាក់ទុកជាស្រេច ដើម្បីចាំទទួលជប៉ុន។ នៅទីបំផុត គឺកងទ័ពជប៉ុនទៅវិញទេ ដែលដើរចូលក្នុងអន្ទាក់របស់អាមេរិកដោយមិនដឹងខ្លួន។
ជោគជ័យរបស់កងទ័ពអាមេរិកលើកងទ័ពជប៉ុន នៅ Midway នៅខែមិថុនា ឆ្នាំ១៩៤២ ត្រូវបានអ្នកប្រវត្តិសាស្រ្តទូទៅចាត់ទុកថាជាចំណុចរបត់ដ៏សំខាន់មួយ នៃតុល្យភាពកម្លាំង នៅក្នុងតំបន់អាស៊ីប៉ាស៊ីហ្វិក ក៏ដូចជា នៅក្នុងសង្រ្គាមលោកលើកទី២ទាំងមូល។
បរាជ័យនៅ Midway ធ្វើឲ្យកងទ័ពជើងទឹកជប៉ុនត្រូវទទួលរងនូវការខូចខាតយ៉ាងធ្ងន់ធ្ងរ ដែលជប៉ុននឹកស្មានមិនដល់។ នាវាផ្ទុកយន្តហោះដ៏ខ្លាំងៗទាំង ៤ របស់ជប៉ុន ដែលនៅលើនោះមានយន្តហោះចម្បាំង ៣២២គ្រឿង និងទាហានជាង ៥ពាន់នាក់ ត្រូវកងទ័ពអាមេរិកបាញ់ពន្លិច។
ក្រោយពីទទួលបរាជ័យនៅ Midway កងទ័ពជើងទឹករបស់ជប៉ុន ដែលធ្លាក់ចុះខ្សោយបានបញ្ឈប់សកម្មភាពឈ្លានពាន នៅមហាសមុទ្រប៉ាស៊ីហ្វិក ហើយអាមេរិកក៏មានឱកាសពង្រឹងកងទ័ពរបស់ខ្លួនឡើងវិញ។ ចាប់ពីចុងឆ្នាំ១៩៤២ រហូតដល់ដើមឆ្នាំ១៩៤៣ កងទ័ពអាមេរិកបានយកជ័យជម្នះជាបន្តបន្ទាប់លើកងទ័ពជប៉ុន នៅក្នុងការវាយប្រយុទ្ធគ្នា ដណ្តើមកោះ នៅក្នុងមហាសមុទ្រប៉ាស៊ីហ្វិក។ គិតត្រឹមពាក់កណ្តាលឆ្នាំ១៩៤៣ តុល្យភាពកម្លាំងនៅក្នុងតំបន់ប៉ាស៊ីហ្វិកទាំងមូលត្រូវផ្អៀងទៅខាងអាមេរិក ដែលបានវាយដណ្តើមកាន់កាប់កោះជាច្រើននៅក្បែរប្រទេសជប៉ុន ដើម្បីយកទុកធ្វើជាមូលដ្ឋាន ឈានទៅសម្រេចគោលដៅចុងក្រោយ គឺវាយលុកចូលឈ្លានពានទៅលើប្រទេសជប៉ុន។
នៅតំបន់អាហ្វ្រិកវិញ កងទ័ពអង់គ្លេស ដែលមានជំនួយពីកងទ័ពអាមេរិក និងកងកម្លាំងចលនាតស៊ូបារាំង ដឹកនាំដោយឧត្តមសេនីយ៍ Charles De Gaulle ក៏បានចាប់ផ្តើមយកប្រៀបលើកងទ័ពអ៊ីតាលី និងអាល្លឺម៉ង់ផងដែរ។ បណ្តាប្រទេសអាហ្វ្រិកដែលស្ថិតក្រោមអាណានិគមបារាំង ហើយដែលពីមុនស្ថិតក្រោមអំណាចរដ្ឋាភិបាលរណបហ៊ីត្លែររបស់សេនាប្រមុខ Philippe Pétain ត្រូវបានរដ្ឋាភិបាលនិរទេសរបស់ឧត្តមសេនីយ៍ Charles De Gaulle ដណ្តើមកាន់កាប់ម្តងមួយៗ។ គិតត្រឹមឆ្នាំ១៩៤៣ កងទ័ពអាមេរិក និងអង់គ្លេសវាយដណ្តើមកាន់កាប់តំបន់អាហ្វ្រិកខាងជើង ហើយគ្រប់គ្រងសមុទ្រមេឌីទែរ៉ាណេ ដើម្បីបើកផ្លូវឈានទៅវាយលុករំដោះតំបន់អឺរ៉ុបពីដៃហ៊ីត្លែរ និងមូសូលីនី។
នៅខែមករា ឆ្នាំ១៩៤៣ លោក Franklin Roosevelt ប្រធានាធិបតីអាមេរិក លោក Winston Churchill នាយករដ្ឋមន្រ្តីអង់គ្លេស ឧត្តមសេនីយ៍ Charles De Gaulle មេដឹកនាំចលនាតស៊ូបារាំង និងឧត្តមសេនីយ៍ Henri Giraud មេទ័ពបារាំងប្រចាំតំបន់អាហ្វ្រិកខាងជើង បានបើកធ្វើសន្និសីទមួយ នៅក្នុងទីក្រុង Casablanca (ប្រទេសម៉ារ៉ុក) ដើម្បីជជែកគ្នាអំពីជំហានបន្ទាប់ ក្នុងសង្រ្គាមតទល់នឹងបក្សសម្ព័ន្ធអាល្លឺម៉ង់-អ៊ីតាលី-ជប៉ុន។
នៅក្នុងសន្និសីទនេះ ប្រមុខដឹកនាំអាមេរិក អង់គ្លេស និងបារាំង បានព្រមព្រៀងគ្នាថា នឹងមិនមានប្រទេសណាមួយសុខចិត្តចូលទៅចរចាទទួលយកសំណើអ្វីទាំងអស់ពីហ៊ីត្លែរ និងសម្ព័ន្ធមិត្ត ពោលគឺ ត្រូវបន្តរួមគ្នាធ្វើសង្រ្គាមរហូតដល់គូសត្រូវសុខចិត្តប្រកាសចុះចាញ់ដោយគ្មានលក្ខខណ្ឌ។ ក៏ប៉ុន្តែ នៅក្នុងការជជែកគ្នានោះ អាមេរិក និងអង់គ្លេសមានការខ្វែងគំនិតគ្នាទៅលើយុទ្ធសាស្រ្តទ័ពនៅអឺរ៉ុប។
លោក Franklin Roosevelt ចង់ចូលរំដោះអឺរ៉ុប តាមរយៈការវាយលុកទៅលើកងទ័ពអាល្លឺម៉ង់ នៅខាងជើងប្រទេសបារាំង។ ចំណែកលោក Winston Churchill វិញ បានព្យាយាមបញ្ចុះបញ្ចូលលោក Franklin Roosevelt ថា កងទ័ពអាល្លឹម៉ង់នៅខាងជើងប្រទេសបារាំងមានទីតាំងរឹងមាំខ្លាំង ដែលពិបាកនឹងវាយបែក ហើយថា គេគួរតែធ្វើការវាយលុកចូលពីទិសខាងត្បូងវិញ គឺតាមរយៈការចូលឈ្លានពានអ៊ីតាលី ដែលជាចំណុចខ្សោយនៃខ្សែក្រវ៉ាត់ការពារតំបន់អឺរ៉ុប។
ចុងក្រោយ លោកប្រធានាធិបតីអាមេរិកក៏សុខចិត្តផ្អាកគម្រោងការណ៍វាយលុកចូលខាងជើងប្រទេសបារាំង ហើយងាកទៅបើកប្រតិបត្តិការចូលឈ្លានពានប៉ែកខាងត្បូងប្រទេសអ៊ីតាលីវិញ តាមសំណើរបស់លោកនាយករដ្ឋមន្រ្តីអង់គ្លេស។ ជាថ្នូរមកវិញ លោកWinston Churchill បានព្រមព្រៀងបញ្ជូនកងទ័ពអង់គ្លេសឲ្យទៅជួយអាមេរិក ក្នុងការច្បាំងទល់នឹងជប៉ុន នៅអាស៊ីប៉ាស៊ីហ្វិក៕
សង្រ្គាមលោកលើកទី២៖ ការដួលរលំនៃរបបមូសូលីនីនៅអ៊ីតាលី
កែប្រែក្រោយពីបានវាយបណ្តេញកងទ័ពអាល្លឺម៉ង់ និងអ៊ីតាលី ចេញពីតំបន់អាហ្វ្រិកខាងជើង នៅចន្លោះចុងឆ្នាំ១៩៤២ និងដើមឆ្នាំ១៩៤៣ សហរដ្ឋអាមេរិក អង់គ្លេស និងប្រទេសសម្ព័ន្ធមិត្ត ក៏បានចាប់ផ្តើមរៀបចំយុទ្ធសាស្រ្ត ដើម្បីវាយលុកចូលរំដោះតំបន់អឺរ៉ុប និងឈានទៅសម្រេចគោលដៅចុងក្រោយ គឺយកជ័យជម្នះលើកងទ័ពរបស់អាល្លឺម៉ង់ណាហ្ស៊ី។
នៅពេលនោះ ក្រុមសម្ព័ន្ធមិត្តត្រូវប្រឈមមុខនឹងជម្រើសពីរ៖ ទីមួយ គឺវាយលុកតាមច្រកសមុទ្រអង់គ្លេស (English Chhanel) ទៅលើកងទ័ពអាល្លឺម៉ង់ នៅប៉ែកខាងជើងប្រទេសបារាំង និងទីពីរ វាយលុកតាមសមុទ្រមេឌីទែរ៉ាណេ ទៅលើប្រទេសអ៊ីតាលី ដែលជាសម្ព័ន្ធមិត្តរបស់ហ៊ីត្លែរ ហើយដែលនាយករដ្ឋមន្រ្តីអង់គ្លេស គឺលោក Winston Churchill ចាត់ទុកថាជាចំណុចខ្សោយនៃខ្សែក្រវ៉ាត់ការពារតំបន់អឺរ៉ុប។
ក្រោយពីមានការជជែកគ្នាយ៉ាងច្រើន ជាពិសេស រវាងអាមេរិក និងអង់គ្លេស នៅទីបំផុត ក្រុមសម្ព័ន្ធមិត្តក៏បានឯកភាពគ្នាទៅលើជម្រើសទីពីរ គឺវាយលុកចូលតាមប្រទេសអ៊ីតាលី ដោយបញ្ជូនកងទ័ពដែលភាគច្រើនកំពុងស្ថិតនៅក្នុងតំបន់មេឌីទែរ៉ាណេស្រាប់ ឲ្យចូលឈ្លានពានទៅលើតំបន់ស៊ីស៊ីល (Sicile) ដែលជាកោះស្ថិតនៅចុងខាងត្បូងបំផុតនៃប្រទេសអ៊ីតាលី។ មុននឹងបើកការវាយលុកទៅលើតំបន់ស៊ីស៊ីល អង់គ្លេសបានរៀបចំគម្រោងការណ៍សម្ងាត់ ដើម្បីបង្វែងដានបញ្ឆោតហ៊ីត្លែរ។
នៅខែមេសា ឆ្នាំ១៩៤៣ អង់គ្លេសបានយកសាកសពជនអនាថាម្នាក់ មកស្លៀកពាក់ក្លែងខ្លួនជាទាហានអង់គ្លេស ដោយដាក់ខ្នោះដៃភ្ជាប់ទៅនឹងវ៉ាលីសមួយ ដែលផ្ទុកពេញទៅដោយឯកសារសម្ងាត់ក្លែងក្លាយ រួចហើយយកទៅផ្លុងចោលនៅក្នុងសមុទ្រក្បែរឆ្នេរសមុទ្រអេស្ប៉ាញ ដែលនៅពេលនោះ មានឈ្មោះជាប្រទេសអព្យាក្រឹត តែលួចសហការដោយសម្ងាត់ជាមួយអាល្លឺម៉ង់។
នៅពេលដែលសាកសពទាហានអង់គ្លេសក្លែងក្លាយត្រូវបានគេប្រទះឃើញ ហើយស្រង់ចេញពីទឹក វ៉ាលីសផ្ទុកឯកសារសម្ងាត់ក្លែងក្លាយ ក៏ត្រូវបានអេស្ប៉ាញលួចបញ្ជូនបន្តទៅឲ្យភ្នាក់ងារចារកិច្ចអាល្លឺម៉ង់។ នៅក្នុងឯកសារសម្ងាត់ក្លែងក្លាយនេះមានសរសេររៀបរាប់លម្អិតអំពីគម្រោងការណ៍របស់កងទ័ពសម្ព័ន្ធមិត្ត ក្នុងការវាយលុកទៅលើអ៊ីតាលី ក៏ប៉ុន្តែ ទិសដៅនៃការវាយលុក គឺ កោះ Corse និង Sardaigne ដែលស្ថិតនៅខាងលិចអ៊ីតាលី ឆ្ងាយពីតំបន់ស៊ីស៊ីល ដែលជាគោលដៅពិតប្រាកដ។ ដោយនឹកស្មានថា ឯកសារសម្ងាត់នេះ គឺជាឯកសារពិត ហ៊ីត្លែរ និងមូសូលីនី ក៏បានបង្វែរកម្លាំងទ័ពភាគច្រើនឲ្យទៅចាំការពារកោះ Corse និង Sardaigne ដែលជាហេតុធ្វើឲ្យតំបន់ស៊ីស៊ីលត្រូវថយកម្លាំងការពារ។ នៅពេលដែលប្រតិបត្តិការវាយលុកលើតំបន់ស៊ីស៊ីលបានចាប់ផ្តើមឡើង អាល្លឺម៉ង់ទុកកងទ័ពតែ២កងពលប៉ុណ្ណោះ នៅស៊ីស៊ីល ដើម្បីជួយកងទ័ពអ៊ីតាលី។
ប្រតិបត្តិការវាយលុកទៅលើតំបន់ស៊ីស៊ីលរបស់អ៊ីតាលី ដែលត្រូវបានគេឲ្យឈ្មោះសម្ងាត់ថា “ប្រតិបត្តិការ Husky” បានចាប់ផ្តើមឡើង នៅព្រឹកព្រលឹមថ្ងៃទី១០ ខែកក្កដា ឆ្នាំ១៩៤៣ ដោយមានការចូលរួមពីកងទ័ពចំនួន ១៥ម៉ឺននាក់ នាវាចម្បាំង ៣ពាន់គ្រឿង យន្តហោះចម្បាំង ៤ពាន់គ្រឿង ព្រមទាំងរថក្រោះជាច្រើនគ្រឿងផ្សេងទៀត។ គិតត្រឹមរសៀលថ្ងៃដដែលនោះ កងកម្លាំងសម្ព័ន្ធមិត្តទាំង ១៥ម៉ឺននាក់ ចែកចេញជា ៧កងពល គឺ ៣កងពលមកពីអាមេរិក ៣កងពលមកពីអង់គ្លេស និង១កងពលមកពីកាណាដា បានចូលទៅដល់តំបន់ឆ្នេរសមុទ្រប៉ែកខាងត្បូងតំបន់ស៊ីស៊ីល ដោយនាំទៅជាមួយនូវរថក្រោះប្រមាណ ៦០០គ្រឿង។ កងទ័ពសម្ព័ន្ធមិត្តក៏បានធ្វើការវាយលុករុលទៅមុខ ដោយជួបនឹងឧបសគ្គតិចតួចបំផុត ដោយសារតែនៅពេលនោះ កងទ័ពពូកែៗរបស់អាល្លឺម៉ង់ត្រូវបានគេបង្វែរទៅការពារទីតាំងផ្សេង ដោយសារចាញ់ឧបាយកលរបស់អង់គ្លេស។
តាមការពិត ប៉ុន្មានថ្ងៃក្រោយពីឃើញក្រុមសម្ព័ន្ធមិត្តបើកការវាយប្រហារទៅលើតំបន់ស៊ីស៊ីល ហ៊ីត្លែរនៅតែរក្សាកម្លាំងទ័ពនៅចាំការពារកោះ Corse និងកោះ Sardaigne ដោយមិនព្រមបង្វែរកម្លាំងឲ្យមកស៊ីស៊ីលវិញនោះទេ ដោយសារតែពេលនោះ ហ៊ីត្លែរនៅតែជឿថា ឯកសារសម្ងាត់ដែលគេយកបានពីសាកសពទាហានអង់គ្លេស គឺជាឯកសារពិត ហើយនឹកស្មានថា ការណ៍ដែលក្រុមសម្ព័ន្ធមិត្តបើកការវាយប្រហារនៅតំបន់ស៊ីស៊ីល គ្រាន់តែជាការបង្វែងដានទៅវិញ។ ទម្រាំតែហ៊ីត្លែរ និងមូសូលីនីភ្ញាក់ដឹងខ្លួន កងកម្លាំងសម្ព័ន្ធមិត្តបានវាយដណ្តើមកាន់កាប់តំបន់ស៊ីស៊ីលបានស្ទើរតែទាំងស្រុង ហើយជំហានបន្ទាប់ គឺប្រទេសអ៊ីតាលីទាំងមូល ដែលត្រូវប្រឈមមុខនឹងគ្រោះថ្នាក់។
បរាជ័យនៅស៊ីស៊ីលបានធ្វើឲ្យរបបហ្វាស៊ីសមូសូលីនីត្រូវធ្លាក់ដុនដាប ដោយត្រូវបាត់បង់នូវការគាំទ្រពីសំណាក់ប្រជាជន ព្រះមហាក្សត្រ និងមេដឹកនាំយោធាកំពូលៗរបស់អ៊ីតាលី ហើយនៅថ្ងៃទី២៤ ខែកក្កដា មូសូលីនីក៏ត្រូវគេដកតំណែង និងចាប់ឃុំខ្លួន ហើយតំណែងនាយករដ្ឋមន្រ្តីត្រូវបានព្រះមហាក្សត្រអ៊ីតាលី ប្រគល់ទៅឲ្យសេនាប្រមុខព្យេត្រូ បាដូហ្គ្លីយ៉ូ (Pietro Badoglio) ដែលជាឥស្សរជនធ្លាប់តែមានជំហរប្រឆាំងនឹងការចងសម្ព័ន្ធមិត្តជាមួយនឹងហ៊ីត្លែរ។
គ្រាន់តែបានឡើងអំណាចភ្លាម សេនាប្រមុខបាដូហ្គ្លីយ៉ូ ក៏បានចាប់ផ្តើមបើកការចរចាជាមួយអាមេរិក និងអង់គ្លេស ដើម្បីឈានទៅបញ្ចប់សង្រ្គាម។ ក៏ប៉ុន្តែ ការចរចានេះត្រូវបានធ្វើឡើងដោយលាក់ការណ៍យ៉ាងសម្ងាត់បំផុត ដោយសារតែនៅពេលនោះ កងទ័ពរបស់ហ៊ីត្លែរមានវត្តមានយ៉ាងច្រើនសន្ធឹកសន្ធាប់ពាសពេញក្នុងទឹកដីអ៊ីតាលី។
នៅថ្ងៃទី៣ កញ្ញា ១៩៤៣ អ៊ីតាលីបានចុះកិច្ចព្រមព្រៀងជាមួយក្រុមសម្ព័ន្ធមិត្ត ដោយសុខចិត្តចុះចាញ់សង្រ្គាម ហើយផ្តាច់ខ្លួនចេញពីបក្សសម្ព័ន្ធត្រីភាគីជាមួយហ៊ីត្លែរ។ ក៏ប៉ុន្តែ គ្រាន់តែកិច្ចព្រមព្រៀងនេះត្រូវបានប្រកាសជាសាធារណៈភ្លាម អាល្លឺម៉ង់ ដែលមានកងទ័ពនៅក្នុងប្រទេសអ៊ីតាលីស្រាប់ ក៏បានចាប់ផ្តើមវាយដណ្តើមកាន់កាប់ទីតាំងទ័ពសំខាន់ៗរបស់អ៊ីតាលី ហើយបន្ទាប់មកទៀត ហ៊ីត្លែរបានបញ្ជូនកងកុម្ម៉ង់ដូមួយក្រុមឲ្យទៅរំដោះមូសូលីនីចេញពីពន្ធនាគារអ៊ីតាលី ដើម្បីយកទៅបន្តុបឲ្យធ្វើជាមេដឹកនាំរដ្ឋាភិបាលអាយ៉ងមួយ ដែលហ៊ីត្លែរបានរៀបចំឡើង នៅដែនដីប៉ែកខាងជើងអ៊ីតាលី។
ចាប់ពីពេលនោះមក អ៊ីតាលីជាប្រទេសដែលមានត្រឹមតែឈ្មោះប៉ុណ្ណោះ ក៏ប៉ុន្តែ ទឹកដីអ៊ីតាលីស្ទើរតែទាំងមូលត្រូវស្ថិតក្រោមការគ្រប់គ្រងរបស់ហ៊ីត្លែរ។ កងទ័ពសម្ព័ន្ធមិត្ត ដែលចង់ចូលកាន់កាប់ទឹកដីអ៊ីតាលី ក៏ត្រូវកងទ័ពអាល្លឺម៉ង់វាយស្ទាក់ជាប់នៅត្រឹមខ្សែត្រៀមខាងត្បូងទីក្រុងរ៉ូម លែងអាចរុលទៅមុខទៀតបាន។ យុទ្ធសាស្រ្តរបស់ Winston Churchill ដែលចង់យកអ៊ីតាលីធ្វើជាច្រកផ្លូវ សំដៅទៅវាយលុករំដោះតំបន់អឺរ៉ុបពីដៃហ៊ីត្លែរត្រូវបរាជ័យ។ នៅខែមិថុនា ឆ្នាំ១៩៤៤ ក្រុមសម្ព័ន្ធមិត្តក៏អនុវត្តជម្រើសយុទ្ធសាស្រ្តជំហានទីពីរ គឺការវាយលុកឆ្លងកាត់តាមច្រកសមុទ្រអង់គ្លេស ទៅលើកងទ័ពអាល្លឺម៉ង់ នៅប៉ែកខាងជើងប្រទេសបារាំង៕
សង្រ្គាមលោកលើកទី២៖ ដំណើរឆ្ពោះទៅរកជ័យជម្នះរបស់ក្រុមសម្ព័ន្ធមិត្តលើហ៊ីត្លែរ
កែប្រែការវាយលុកទៅលើតំបន់ឆ្នេរសមុទ្រ Normandie ប៉ែកខាងជើងប្រទេសបារាំង នៅថ្ងៃទី៦ ខែមិថុនា ឆ្នាំ១៩៤៤ ត្រូវបានគេចាត់បញ្ចូលជាប្រតិបត្តិការវាយលុកចេញពីទីសមុទ្រសំដៅឡើងគោកដ៏ធំបំផុតមួយ នៅក្នុងប្រវត្តិសាស្រ្ត។ វាគឺជាចំណុចចាប់ផ្តើម ដែលបើកផ្លូវឆ្ពោះទៅរកជ័យជម្នះរបស់ប្រទេសសម្ព័ន្ធមិត្តលើអាល្លឺម៉ង់។
នៅឆ្នាំ១៩៤៤ សង្រ្គាមលោកលើកទី២បានឈានចូលដល់ឆ្នាំទី៥។ កាលពី ៤ឆ្នាំមុន កងទ័ពអាល្លឺម៉ង់បានចូលឈ្លានពានកាន់កាប់តំបន់ប៉ែកខាងជើងប្រទេសបារាំង ហើយបានរៀបចំសាងសង់ខែលការពារយ៉ាងរឹងមាំ នៅតាមបណ្តោយឆ្នេរសមុទ្រជាប់នឹងច្រកសមុទ្រអង់គ្លេស និងមហាសមុទ្រអាត្លង់ទិក ដើម្បីទុកទប់ទល់នឹងការវាយលុករបស់គូសត្រូវ។
នៅខែមករា ឆ្នាំ១៩៤៤ ឧត្តមសេនីយ៍អាមេរិក Dwight Eisenhower ត្រូវបានគេតែងតាំងឲ្យធ្វើជាអគ្គបញ្ជាការដឹកនាំប្រតិបត្តិការវាយលុកលើ Normandie ដែលគេឲ្យឈ្មោះសម្ងាត់ថា « Operation Overlord »។
ក្រោយពីបានចំណាយពេលជាច្រើនខែ ដើម្បីរៀបចំផែនការប្រយុទ្ធ ហាត់សម និងប្រើឧបាយកលបង្វែងដានគូសត្រូវ នៅល្ងាចថ្ងៃទី៥ ខែមិថុនា ឆ្នាំ១៩៤៤ កងកម្លាំងសម្ព័ន្ធមិត្តចំនួនជាង ១៥ម៉ឺននាក់ មកពីសហរដ្ឋអាមេរិក អង់គ្លេស និងកាណាដា បាននាំគ្នាធ្វើដំណើរតាមនាវាចម្បាំងចំនួនជាង ៥ពាន់គ្រឿង ចេញពីប្រទេសអង់គ្លេស សំដៅទៅប្រទេសបារាំង។ គោលដៅ គឺវាយលុកទៅលើទីតាំងចំនួន ៥ នៅតាមបណ្តោយឆ្នេរសមុទ្រប្រវែងប្រមាណ ៨០គីឡូម៉ែត្រ នៅតំបន់ Normandie។ ទីតាំងទាំង ៥នេះ ត្រូវបានគេឲ្យឈ្មោះសម្ងាត់ថា Sword, Juno, Gold, Utah និង Omaha។
នៅព្រឹកព្រលឹមថ្ងៃទី៦ មិថុនា នៅពេលដែលនាវាដឹកទ័ពសម្ព័ន្ធមិត្តធ្វើដំណើរជិតទៅដល់ឆ្នេរសមុទ្របារាំង នាវាចម្បាំង ព្រមទាំងយន្តហោះចម្បាំងជាង១ម៉ឺនគ្រឿង បានបើកការវាយប្រហារទៅលើទីតាំងអាល្លឺម៉ង់នៅតាមបណ្តោយឆ្នេរ ដើម្បីបើកផ្លូវឲ្យកងថ្មើរជើងចុះចត។ ចំណែកកងឆ័ត្រយោងរាប់ពាន់នាក់ផ្សេងទៀតបានលោតឆ័ត្រចុះពីខាងក្រោយខ្សែត្រៀមអាល្លឺម៉ង់ ដើម្បីកម្ទេចកាំភ្លើងធំ ព្រមទាំងវាយកាត់ផ្តាច់ផ្លូវកុំឲ្យកងរថក្រោះអាល្លឺម៉ង់ធ្វើដំណើរទៅកាន់ឆ្នេរ។
នៅម៉ោង ៦និង៣០នាទីព្រឹក ប្រតិបត្តិការទ័ពថ្មើរជើងសម្ព័ន្ធមិត្តបានចាប់ផ្តើម ដោយកងទ័ពអង់គ្លេស និងកាណាដាបើកការវាយលុកទៅលើឆ្នេរ Sword, Juno និង Gold ចំណែកកងទ័ពអាមេរិកវាយលុកទៅលើឆ្នេរ Utah និង Omaha។ គិតត្រឹមល្ងាចថ្ងៃដដែលនោះ កងកម្លាំងសម្ព័ន្ធមិត្តបានវាយដណ្តើមកាន់កាប់បានទាំងស្រុងនូវឆ្នេរ Normandie ក៏ប៉ុន្តែ ជោគជ័យនេះបានមក ដោយត្រូវចំណាយអាយុជីវិតទាហានរហូតដល់ទៅប្រមាណជាង ៤ពាន់នាក់ ក្នុងនោះ គ្រាន់តែនៅឆ្នេរ Omaha មួយ មានទាហានអាមេរិកស្លាប់ រហូតដល់ទៅ ២ពាន់នាក់។
ជោគជ័យនៅ Normandie នៅថ្ងៃទី៦ មិថុនា គឺជាការបើកច្រកផ្លូវឲ្យប្រទេសសម្ព័ន្ធមិត្តបញ្ជូនទាហាន ព្រមទាំងអាវុធយុទ្ធភ័ណ្ឌកាន់តែច្រើនចូលមកក្នុងប្រទេសបារាំង។ គិតត្រឹមចុងខែមិថុនា ទាហានសម្ព័ន្ធមិត្តរហូតដល់ទៅជាង១លាននាក់ ព្រមទាំងរថក្រោះ និងរថយន្តផ្សេងៗទៀតសរុបជាង ២០ម៉ឺនគ្រឿង ត្រូវបានគេបញ្ជូនចូលមកប្រទេសបារាំងតាម Normandie ហើយបានវាយរុញច្រានកងទ័ពអាល្លឺម៉ងឲ្យដកថយចេញពីតំបន់ខាងជើងប្រទេសបារាំង នៅខែសីហា។
នៅក្នុងពេលជាមួយគ្នានោះ កងកម្លាំងនៃចលនាតស៊ូបារាំង រួមជាមួយនឹងកងកម្លាំងអាមេរិកបានបើកការវាយប្រហារពីសមុទ្រមេឌីទែរ៉ាណេ ទៅលើឆ្នេរសមុទ្រប៉ែកខាងត្បូងប្រទេសបារាំង ដោយអនុវត្តតាមយុទ្ធសាស្រ្ត ដែលគេប្រើ នៅ Normandie។
នៅចុងខែសីហា កងពលធំរថក្រោះនៃចលនាតស៊ូបារាំង ដឹកនាំដោយឧត្តមសេនីយ៍ Philippe Leclerc ដោយមានជំនួយពីកងពលថ្មើរជើងរបស់អាមេរិក បានវាយលុកចូលរំដោះក្រុងប៉ារីស ពីការកាន់កាប់របស់កងទ័ពអាល្លឺម៉ង់។ ការរំដោះក្រុងប៉ារីស ដែលជានិមិត្តរូបនៃការរំដោះប្រទេសបារាំង ចេញពីនឹមត្រួតត្រារបស់អាល្លឺម៉ង់ ដែលបានចាប់ផ្តើមឡើងតាំងពីពាក់កណ្តាលឆ្នាំ១៩៤០។
នៅក្នុងរយៈពេលប៉ុន្មានខែបន្ទាប់ពីបានរំដោះប្រទេសបារាំង កងទ័ពសម្ព័ន្ធមិត្តក៏បានវាយលុកចូលឈ្លានពានប្រទេសអាល្លឺម៉ង់ពីទិសខាងលិច ក្នុងពេលដែលកងទ័ពក្រហមរបស់សហភាពសូវៀតវាយលុកពីទិសខាងកើត។ នៅថ្ងៃទី២៥មេសា ឆ្នាំ១៩៤៥ កងទ័ពអាមេរិក និងកងទ័ពសហភាពសូវៀតបានជួបចាប់ដៃគ្នានៅត្រង់ទន្លេរ Elbe ចម្ងាយប្រមាណជាង ១០០គីឡូម៉ែត្រខាងត្បូងទីក្រុងប៊ែរឡាំង។ ចាប់ពីពេលនោះហើយ ដែលប្រទេសអាល្លឺម៉ង់ត្រូវពុះចែកជាពីរ គឺអាល្លឺម៉ង់ខាងកើតស្ថិតក្រោមការកាន់កាប់របស់កងទ័ពសហភាពសូវៀត និងអាល្លឺម៉ង់ខាងលិច ស្ថិតក្រោមការកាន់កាប់របស់កងទ័ពអាមេរិក។
នៅទីក្រុងប៊ែរឡាំង កងទ័ព និងរដ្ឋាភិបាលណាហ្ស៊ី ដែលទទួលរងនូវការទម្លាក់គ្រាប់បែកពីយន្តហោះអាមេរិកនិងសម្ព័ន្ធមិត្ត ចាប់តាំងពីខែកុម្ភៈមកនោះ ត្រូវទទួលរងនូវការបាញ់ផ្លោងឥតដាច់ ពីសំណាក់កងទ័ពសូវៀត ដែលបានឡោមព័ទ្ធប៊ែរឡាំង ចាប់តាំងពីថ្ងៃទី២០មេសា។
នៅថ្ងៃទី៣០ ខែមេសា ឆ្នាំ១៩៤៥ នៅពេលដែលកងទ័ពសូវៀតវាយលុកចូលទៅដល់ទីក្រុងប៊ែរឡាំង ហ៊ីត្លែរក៏បានសម្លាប់ខ្លួនឯង ហើយជាងមួយសប្តាហ៍ក្រោយមក រដ្ឋាភិបាលអាល្លឺម៉ង់បានសុខចិត្តចុះចាញ់សង្រ្គាមដោយឥតលក្ខខណ្ឌ។ សង្រ្គាមលោកលើកទី២ នៅក្នុងតំបន់អឺរ៉ុប ក៏ត្រូវបញ្ចប់៕
សង្រ្គាមលោកលើកទី២៖ ការទម្លាក់គ្រាប់បែកនុយក្លេអ៊ែរលើហ៊ីរ៉ូស្ហ៊ីម៉ានិងណាហ្កាសាគី
កែប្រែនៅដើមខែឧសភា ឆ្នាំ១៩៤៥ សង្រ្គាមលោកលើកទី២ នៅក្នុងតំបន់អឺរ៉ុបត្រូវបិទបញ្ចប់។ អាល្លឺម៉ង់ណាហ្ស៊ីត្រូវទទួលបរាជ័យ ដោយនាំទៅជាមួយនូវអ៊ីតាលីហ្វាស៊ីស ដោយមេដឹកនាំផ្តាច់ការអ៊ីតាលី បេនីតូ មូសូលីនី ត្រូវបានក្រុមបះបោរអ៊ីតាលីចាប់ខ្លួន និងបាញ់សម្លាប់ចោល នៅថ្ងៃទី២៨មេសា ចំណែកឯហ៊ីត្លែរវិញបានសម្លាប់ខ្លួនឯង នៅថ្ងៃទី៣០មេសា។ នៅក្នុងចំណោមប្រទេសទាំង៣ នៅក្នុងបក្សសម្ព័ន្ធត្រីភាគី នៅសល់តែជប៉ុនមួយប៉ុណ្ណោះ ដែលនៅមិនទាន់ចុះចាញ់សង្រ្គាម។
នៅថ្ងៃទី១៧កក្កដា ឆ្នាំ១៩៤៥ ប្រមុខដឹកនាំអាមេរិក អង់គ្លេស និងសហភាពសូវៀត បានបើកធ្វើសន្និសីទមួយ នៅទីក្រុងប៉ុតស្ដាំ (Potsdam) ក្បែរទីក្រុងប៊ែរឡាំង ប្រទេសអាល្លឺម៉ង់។ ភាគីអាមេរិកតំណាងដោយ លោក Harry Truman ដែលទើបនឹងឡើងមកធ្វើជាប្រធានាធិបតីជំនួសលោក Franklin Roosevelt ដែលទទួលមរណភាពដោយជំងឺ កាលពីថ្ងៃទី១២មេសា ភាគីអង់គ្លេសតំណាងដោយនាយករដ្ឋមន្រ្តី Winston Churchill ហើយភាគីសហភាពសូវៀតតំណាងដោយលេខាបក្សកុម្មុយនិស្ត Joseph Staline។
សន្និសីទក្រុងប៉ុតស្តាំនេះផ្តោតជាចម្បងទៅលើបញ្ហាធំៗពីរ គឺការគ្រប់គ្រងតំបន់អឺរ៉ុប ក្រោយសម័យសង្រ្គាម និងការរួមកម្លាំងគ្នាធ្វើសង្រ្គាមប្រឆាំងជប៉ុន ដើម្បីឈានទៅបញ្ចប់សង្រ្គាមនៅតំបន់អាស៊ីប៉ាស៊ីហ្វិក។
បើនិយាយពីរចនាសម្ព័ន្ធនៃបក្សសម្ព័ន្ធនៅក្នុងសង្រ្គាមលោកលើកទី២ គេត្រូវដឹងថា សហភាពសូវៀតមិនស្ថិតក្នុងចំណោមប្រទេសសម្ព័ន្ធមិត្តជាមួយអាមេរិក អង់គ្លេស និងបារាំងនោះទេ។ តាមការពិត នៅពេលសង្រ្គាមលោកលើកទី២ទើបនឹងចាប់ផ្តើមផ្ទុះឡើង ស្តាលីននិងហ៊ីត្លែរធ្លាប់សហការគ្នា ហើយស្តាលីនថែមទាំងធ្លាប់ធ្វើការចរចាជាមួយហ៊ីត្លែរ ដើម្បីចូលក្នុងបក្សសម្ព័ន្ធត្រីភាគីជាមួយអាល្លឺម៉ង់ អ៊ីតាលី និងជប៉ុនទៀតផង ប៉ុន្តែ ចរចាមិនបានសម្រេច ទើបហ៊ីត្លែរចូលឈ្លានពានសូវៀត នៅឆ្នាំ១៩៤១។
ទោះជាយ៉ាងណា នៅពេញក្នុងអំឡុងសង្រ្គាមលោកលើកទី២ សហភាពសូវៀតនិងជប៉ុនបានរក្សាជំហរអព្យាក្រឹតនឹងគ្នាទៅវិញទៅមក ស្របទៅតាមកិច្ចព្រមព្រៀង ដែលបានចុះ កាលពីថ្ងៃទី១៣ មេសា ឆ្នាំ១៩៤១ ពោលគឺ ប្រទេសទាំងពីរនឹងមិនសហការគ្នា ដើម្បីធ្វើសង្រ្គាមទល់នឹងប្រទេសផ្សេង ហើយក៏មិនត្រូវសហការជាមួយប្រទេសផ្សេង ដើម្បីធ្វើសង្រ្គាមនឹងគ្នានោះដែរ។
ក៏ប៉ុន្តែ ក្រោយមក ស្តាលីនបានព្រមព្រៀងដោយសម្ងាត់ជាមួយអាមេរិកថា នឹងចូលធ្វើសង្រ្គាមទល់នឹងជប៉ុន នៅក្នុងតំបន់អាស៊ី ជាថ្នូរនឹងការណ៍ដែលអាមេរិកនិងសម្ព័ន្ធមិត្តបើកការវាយប្រហារលើអាល្លឺម៉ង់ នៅអឺរ៉ុបខាងលិច ដើម្បីបំបែកកម្លាំងទ័ពអាល្លឺម៉ង់ពីសូវៀត។
នៅក្នុងអំឡុងសន្និសីទនៅយ៉ាល់តា នៅខែកុម្ភៈ ឆ្នាំ១៩៤៥ ស្តាលីនធ្លាប់បានព្រមព្រៀងជាមួយលោក Franklin Roosevelt រួចទៅហើយថា កងទ័ពសូវៀតនឹងចាប់ផ្តើមបើកការវាយប្រហារលើជប៉ុន ក្រោយពីអាល្លឺម៉ង់ប្រកាសចុះចាញ់សង្រ្គាម ហើយនៅក្នុងសន្និសីទក្រុងប៉ុតស្តាំ ខែកក្កដា លោក Harry Truman បានបន្តទទូចឲ្យស្តាលីនចូលធ្វើសង្រ្គាមទល់នឹងជប៉ុន ក៏ប៉ុន្តែ ក្នុងពេលជាមួយគ្នា លោកទើបនឹងបានទទួលដំណឹងពីសហរដ្ឋអាមេរិក អំពីជោគជ័យនៃការសាកល្បងអាវុធប្រភេទថ្មីមួយ ដែលពិភពលោកមិនធ្លាប់ស្គាល់ពីមុន ហើយដែលអាចធ្វើឲ្យជប៉ុនចុះចាញ់ដោយមិនចាំបាច់មានជំនួយពីសហភាពសូវៀត។ អាវុធប្រភេទថ្មីនោះ គឺគ្រាប់បែកនុយក្លេអ៊ែរ (គ្រាប់បែកបរមាណូ)។
សហរដ្ឋអាមេរិកបានរៀបចំបង្កើតគម្រោងផលិតអាវុធនុយក្លេអ៊ែរ តាំងពីឆ្នាំ១៩៤០ គឺតាំងពីពេលដែលសង្រ្គាមលោកលើកទី២ទើបនឹងចាប់ផ្ទុះឡើង ហើយអាមេរិកនៅមិនទាន់លូកដៃចូលក្នុងសង្រ្គាមនៅឡើយ។ គម្រោងផលិតអាវុធនុយក្លេអ៊ែរនេះមានឈ្មោះថា “The Mahnatan Project” ហើយត្រូវបានអាមេរិកលាក់ការណ៍យ៉ាងសម្ងាត់បំផុត។
គ្រាប់បែកនុយក្លេអ៊ែរដំបូងបង្អស់នៅក្នុងប្រវត្តិសាស្រ្ត ត្រូវបានអាមេរិកធ្វើការសាកល្បងប្រកបដោយជោគជ័យ នៅព្រឹកថ្ងៃទី១៦ ខែកក្កដា ឆ្នាំ១៩៤៥។ នៅពេលនោះ អាល្លឺម៉ង់បានចុះចាញ់សង្រ្គាមរួចទៅហើយ។ នៅសល់តែជប៉ុនមួយប៉ុណ្ណោះ ដែលនៅចចេសមិនព្រមចុះចាញ់។ ក៏ប៉ុន្តែ បើទោះបីជាមើលឃើញយ៉ាងច្បាស់ថា កងទ័ពជប៉ុនតែឯងប្រាកដជាមិនអាចទប់ទល់នឹងកងទ័ពអាមេរិក និងសម្ព័ន្ធមិត្តបានក៏ដោយ លោក Harry Truman នៅតែសម្រេចចិត្តប្រើអាវុធប្រល័យលោក ដែលទើបនឹងផលិតបាននេះ យកទៅវាយប្រហារលើជប៉ុន។
ហេតុផលធំបំផុត ដែលជំរុញឲ្យលោក Harry Truman សម្រេចប្រើអាវុធនុយក្លេអ៊ែរលើជប៉ុន គឺដើម្បីបញ្ចប់សង្រ្គាមឲ្យបានឆាប់ ដោយមិនចាំបាច់បញ្ជូនកម្លាំងទ័ពធម្មតាឲ្យចូលឈ្លានពានប្រទេសជប៉ុន។ គម្រោងវាយលុកលើប្រទេសជប៉ុន ដែលនៅពេលនោះ ត្រូវបានមេទ័ពអាមេរិកព្យាករថាអាចនឹងបណ្តាលឲ្យទាហានអាមេរិកស្លាប់រហូតដល់ទៅ ១លាននាក់ ដោយសារតែគេមើលឃើញពីភាពប្តូរផ្តាច់របស់ទាហានជប៉ុន នៅក្នុងសមរភូមិមុនៗ ជាពិសេស នៅកោះអ៊ីវ៉ូជីម៉ា និងអូគីណាវ៉ា ដែលកងទ័ពជប៉ុន ថ្វីដ្បិតតែទទួលបរាជ័យ តែបានបង្កការខូចខាតយ៉ាងធ្ងន់ធ្ងរបំផុតដល់កងទ័ពអាមេរិក។
គ្រាប់បែកនុយក្លេអ៊ែរ "Little Boy" នៅមុនពេលដាក់លើយន្តហោះទៅទម្លាក់លើទីក្រុងហ៊ីរ៉ូស្ហ៊ីម៉ា ម្យ៉ាងទៀត លោកប្រធានាធិបតីអាមេរិក និងមន្រ្តីជំនិតៗមួយចំនួនផ្សេងទៀត យល់ថា ការវាយប្រហារលើជប៉ុនដោយប្រើអាវុធនុយក្លេអ៊ែរ ក្រៅពីអាចបញ្ចប់សង្រ្គាមបានឆាប់ ហើយបញ្ចៀសការបាត់បង់ជីវិតទាហានអាមេរិក វាក៏អាចនឹងបង្កើនឥទ្ធិពលរបស់អាមេរិកនៅលើពិភពលោកផងដែរ តាមរយៈបង្ហាញឲ្យគេឃើញ អំពីកម្លាំងដ៏អស្ចារ្យនៃអាវុធប្រល័យលោកនេះ។
ថ្ងៃទី៦ ខែសីហា ឆ្នាំ១៩៤៥ វេលាម៉ោង ៨ និង១៥នាទីព្រឹក ម៉ោងក្នុងស្រុក គ្រាប់បែកនុយក្លេអ៊ែរទីមួយ (ដែលគេឲ្យឈ្មោះថា « Little Boy ») ត្រូវបានអាមេរិកទម្លាក់ពីលើយន្តហោះ ទៅលើទីក្រុងហ៊ីរ៉ូស្ហ៊ីម៉ា។ ៣ថ្ងៃក្រោយមក នៅថ្ងៃទី៩ សីហា អាមេរិកបានទម្លាក់គ្រាប់បែកនុយក្លេអ៊ែរមួយគ្រាប់ទៀត (ដែលគេឲ្យឈ្មោះថា « Fat Man ») ទៅលើទីក្រុងណាកាសាគី។ ការវាយប្រហារដោយគ្រាប់បែកនុយក្លេអ៊ែរទាំងពីរគ្រាប់នេះ បានបណ្តាលឲ្យប្រជាជនជប៉ុនប្រមាណ ១២ម៉ឺននាក់ត្រូវស្លាប់ភ្លាមៗ (ដោយមិនទាន់រាប់អ្នកស្លាប់ក្រោយៗមកទៀត ដោយសារធាតុវិទ្យុសកម្ម) ហើយនៅថ្ងៃទី១៥ សីហា អធិរាជហ៊ីរ៉ូហ៊ីតូក៏បានប្រកាសចុះចាញ់សង្រ្គាមដោយឥតលក្ខខណ្ឌ។ កិច្ចព្រមព្រៀងចុះចាញ់សង្រ្គាមនេះត្រូវបានចុះហត្ថលេខាដោយជប៉ុន និងសហរដ្ឋអាមេរិក នៅថ្ងៃទី២ ខែកញ្ញា ឆ្នាំ១៩៤៥ ជាថ្ងៃដែលសង្រ្គាមលោកលើកទី២ត្រូវបញ្ចប់ជាផ្លូវការ៕
ផលវិបាកដែលបន្សល់ទុកដោយសង្រ្គាមលោកលើកទី២
កែប្រែនៅក្នុងតំបន់អឺរ៉ុប សង្រ្គាមលោកលើកទី២បានបញ្ចប់ នៅខែឧសភា ឆ្នាំ១៩៤៥ នៅក្រោយពេលដែលកងទ័ពសហភាពសូវៀត និងកងទ័ពសម្ព័ន្ធមិត្តលោកខាងលិចបានវាយកាន់កាប់ប្រទេសអាល្លឺម៉ង់ ហើយពុះដែនដីអាល្លឺម៉ង់ចែកគ្នាកាន់កាប់។ នៅក្នុងតំបន់អាស៊ីប៉ាស៊ីហ្វិកវិញ សង្រ្គាមបានបន្តរហូតដល់ខែសីហា ទើបអធិរាជជប៉ុនព្រមចុះចាញ់សង្រ្គាម ក្រោយពីអាមេរិកបានទម្លាក់គ្រាប់បែកនុយក្លេអ៊ែរលើទីក្រុងហ៊ីរ៉ូស្ហ៊ីម៉ា និងណាហ្កាសាគី។
នៅថ្ងៃទី២ ខែកញ្ញា ឆ្នាំ១៩៤៥ កិច្ចព្រមព្រៀងចុះចាញ់សង្រ្គាមដោយឥតលក្ខខណ្ឌត្រូវបានជប៉ុន តំណាងដោយរដ្ឋមន្រ្តីការបរទេស ចុះហត្ថលេខា នៅលើនាវាចម្បាំងអាមេរិក និងនៅចំពោះមុខមេទ័ពអាមេរិកប្រចាំតំបន់អាស៊ីប៉ាស៊ីហ្វិក។ សង្រ្គាមលោកលើកទី២ ដែលបានផ្ទុះឡើង កាលពីថ្ងៃទី១ ខែកញ្ញា ឆ្នាំ១៩៣៩ ក៏ត្រូវបានបញ្ចប់ជាផ្លូវការ ក៏ប៉ុន្តែ សង្រ្គាមរយៈពេល ៦ឆ្នាំនេះ បានបន្សល់ទុកនូវការខូចខាតដ៏ធ្ងន់ធ្ងរបំផុតដល់មនុស្សជាតិ។
សង្រ្គាមលោកលើកទី២ត្រូវបានគេចាត់ទុកថាជាសង្រ្គាម ដែលបានសម្លាប់មនុស្សយ៉ាងច្រើនសន្ធឹកសន្ធាប់បំផុត នៅក្នុងប្រវត្តិសាស្រ្តរបស់មនុស្សជាតិ។ ចំនួនអ្នកស្លាប់ នៅក្នុងសង្រ្គាមលោកលើកទី២ ត្រូវបានគេវាយតម្លៃផ្សេងៗគ្នា នៅក្នុងចន្លោះពី ៤០លាន ទៅ ៦០លាននាក់ ដោយនៅក្នុងចំណោមនោះ មានជាងពាក់កណ្តាល គឺជាជនស៊ីវិល។
ប្រជាជនដែលទទួលរងគ្រោះធ្ងន់ធ្ងរជាងគេ គឺសហភាពសូវៀត និងចិន ដែលប្រទេសនីមួយៗ មានប្រជាជនប្រមាណ ពី ១០លាន ទៅជិត ២០លាននាក់ ត្រូវស្លាប់ដោយសង្រ្គាម ក្នុងនោះ ពាក់កណ្តាលគឺជាជនស៊ីវិល។ បើគិតតាមសមាមាត្រនៃចំនួនប្រជាជនសរុបវិញ ប៉ូឡូញ គឺជាប្រទេសដែលមានអត្រាស្លាប់ខ្ពស់ជាងគេ គឺរហូតដល់ទៅជិត ២០% ហើយក្នុងចំណោមប្រជាជនប៉ូឡូញទាំងជិត ៦លាននាក់ ដែលត្រូវស្លាប់ក្នុងសង្រ្គាម មានពាក់កណ្តាល គឺជាជនជាតិជ្វីហ្វ ដែលត្រូវទទួលរងការសម្លាប់រង្គាល ពីសំណាក់របបណាហ្ស៊ីហ៊ីត្លែរ។
អាល្លឺម៉ង់ខ្លួនឯងផ្ទាល់ ដែលជាអ្នកដុតបញ្ឆេះសង្រ្គាម ក៏ទទួលរងនូវការខូចខាតមិនតិចនោះដែរ ដោយមានប្រជាជនស្លាប់រហូតដល់ទៅ ៦លាននាក់ ប៉ុន្តែ អ្នកស្លាប់ភាគច្រើនលើសលុប គឺជាទាហាន។ ដូចគ្នាដែរចំពោះសម្ព័ន្ធមិត្តហ៊ីត្លែរនៅអាស៊ី គឺចក្រភពជប៉ុន ដែលមានទាហានស្លាប់ប្រមាណ ២លាននាក់ ឯជនរងគ្រោះស៊ីវិលមានប្រមាណជា ៥០ម៉ឺននាក់ ក្នុងនោះមានប្រមាណជា ១២ម៉ឺននាក់ជាជនរងគ្រោះក្នុងការទម្លាក់គ្រាប់បែកនុយក្លេអ៊ែរនៅហ៊ីរ៉ូស្ហ៊ីម៉ា និងណាហ្កាសាគី។
នៅឆ្នាំ១៩៤៦ ប៉ុន្មានខែក្រោយពីចប់សង្រ្គាមលោកលើកទី២ មេដឹកនាំនៃរបបណាហ្ស៊ីអាល្លឺម៉ង់ ត្រូវបានគេនាំយកទៅកាត់ទោស នៅក្នុងតុលាការយោធាអន្តរជាតិមួយ ដែលរៀបចំបង្កើតឡើងដោយប្រទេសមហាអំណាចដែលជាអ្នកឈ្នះសង្រ្គាម ហើយដែលមានទីតាំងនៅក្នុងទីក្រុងនូរ៉ាំប៊ែរ (Nuremberg) ប្រទេសអាល្លឺម៉ង់។ នៅឯទីក្រុងតូក្យូវិញ តុលាការយោធាអន្តរជាតិមួយទៀតក៏ត្រូវបានគេបង្កើតឡើងដែរ ដើម្បីជំនុំជម្រះលើបទឧក្រិដ្ឋ ដែលប្រព្រឹត្តដោយមេដឹកនាំ និងកងទ័ពជប៉ុន។
គិតជាសរុប មេដឹកនាំនយោបាយនិងយោធាកំពូលៗ ចំនួន ២៣រូប នៃរបបណាហ្ស៊ីអាល្លឺម៉ង់ និងមេដឹកនាំកំពូលៗចំនួន ២៨រូប នៃចក្រភពជប៉ុន ត្រូវបានគេនាំខ្លួនយកទៅជំនុំជម្រះដោយចោទប្រកាន់ពីបទឧក្រិដ្ឋកម្មសង្រ្គាម និងឧក្រិដ្ឋកម្មប្រឆាំងមនុស្សជាតិ។ ជនជាប់ចោទភាគច្រើនត្រូវបានតុលាការកាត់ទោសប្រហារជីវិត ក្នុងនោះ ក៏រួមមានផងដែរ ហ៊ីដេគី តូចូ នាយករដ្ឋមន្រ្តីជប៉ុនក្នុងសម័យសង្រ្គាម។
ដំណើរការកាត់ទោសនៅតូក្យូ និងនូរ៉ាំប៊ែរ ត្រូវបានអ្នកខ្លះចាត់ទុកថាជាដំណើរការកាត់ទោសដ៏សំខាន់បំផុតមួយ នៅក្នុងសតវត្សរ៍ទី២០ ក៏ប៉ុន្តែ ក្នុងពេលជាមួយគ្នា តុលាការអន្តរជាតិទាំងពីរនេះក៏ត្រូវទទួលរងនូវការរិះគន់មិនតិចដែរ ដោយសារតែគេយល់ថា វាជាដំណើរការកាត់ទោសដែលធ្វើឡើងដោយប្រទេសអ្នកឈ្នះសង្រ្គាម ទៅលើតែប្រទេសអ្នកចាញ់ ឬអាចនិយាយដោយសាមញ្ញថា “អ្នកឈ្នះជាស្តេច អ្នកចាញ់ជាចោរ”។
សំណួរសួរថា ចុះបើសិនជាការកាត់ទោសត្រូវបានធ្វើឡើងដោយទូលំទូលាយ ទាំងទៅលើប្រទេសអ្នកឈ្នះ និងអ្នកចាញ់ តើអាមេរិកនឹងត្រូវជាប់ទោសយ៉ាងណា ចំពោះការទម្លាក់គ្រាប់បែកនុយក្លេអ៊ែរ សម្លាប់ជនស៊ីវិលរាប់សែននាក់ នៅហ៊ីរ៉ូស្ហ៊ីម៉ា និងណាហ្កាសាគី? តើការទម្លាក់គ្រាប់បែកយ៉ាងច្រើនសន្ធឹកសន្ធាប់ដោយអាមេរិក និងអង់គ្លេស លើទីក្រុងរបស់អាល្លឺម៉ង់ ដោយមិនរើសមុខថាជាទីតាំងស៊ីវិល ឬយោធា នឹងត្រូវកាត់ទោសបែបណា?
ទោះជាយ៉ាងណា ដំណើរការកាត់ទោសនៅតូក្យូ និងនូរ៉ាំប៊ែរ ថ្វីដ្បិតតែជាយុត្តិធម៌មិនគ្រប់ជ្រុងជ្រោយ ដោយការកាត់ទោសត្រូវធ្វើឡើងតែលើប្រទេសចាញ់សង្រ្គាម ក៏ប៉ុន្តែ វាជាជំហានដ៏សំខាន់មួយ ឆ្ពោះទៅកែលម្អច្បាប់អន្តរជាតិ និងប្រព័ន្ធយុត្តិធម៌ព្រហ្មទណ្ឌអន្តរជាតិ។ ការស៊ើបអង្កេតនៅក្នុងដំណើរការកាត់ទោសនេះបានបើកកកាយនូវឧក្រិដ្ឋកម្មធំៗជាច្រើន ជាពិសេស ឧក្រិដ្ឋកម្មប្រព្រឹត្តដោយពួកណាហ្ស៊ីអាល្លឺម៉ង់ទៅលើពួកជ្វីហ្វ។ ការបើកកកាយឧក្រិដ្ឋកម្ម ដែលនាំទៅរកការបង្កើតអនុសញ្ញាក្រុងហ្សឺណែវស្តីពីបទឧក្រិដ្ឋប្រល័យពូជសាសន៍ និងសេចក្តីប្រកាសជាសកលស្តីពីសិទ្ធិមនុស្ស នៅឆ្នាំ១៩៤៨។ ច្បាប់សង្រ្គាមក៏ត្រូវបានកែលម្អយ៉ាងច្រើនផងដែរ តាមរយៈការបង្កើតអនុសញ្ញាក្រុងហ្សឺណែវ នៅឆ្នាំ១៩៤៩។
សង្រ្គាមលោកលើកទី២បានបញ្ចប់នៅឆ្នាំ១៩៤៥ ក៏ប៉ុន្តែ បានបន្សល់ទុកនូវមរតកយ៉ាងច្រើនដល់ពិភពលោក នៅក្នុងរយៈពេលជាច្រើនទសវត្សរ៍ក្រោយៗមកទៀត។
ភាពខ្ទេចខ្ទាំដែលបង្កឡើងដោយសង្រ្គាមបានដាស់ស្មារតីសហគមន៍អន្តរជាតិឲ្យយល់ពីសារៈសំខាន់នៃការបង្កើតយន្តការដោះស្រាយជម្លោះដោយសន្តិវិធីជាជាងការប្រើកម្លាំងទ័ព។ នៅថ្ងៃទី២៥ ខែតុលា ឆ្នាំ១៩៤៥ (ជាងមួយខែក្រោយពីចប់សង្រ្គាមលោកលើកទី២) អង្គការសហប្រជាជាតិត្រូវបានបង្កើតឡើង ដោយមានការចូលរួមយ៉ាងទូលំទូលាយពីសំណាក់ប្រទេសចំនួន ៥១ នៅទូទាំងពិភពលោក។ អគារទីស្នាក់ការកណ្តាលរបស់អ.ស.ប (ឆ្វេង) នៅទីក្រុងញូវយ៉ក ការសម្លាប់រង្គាលជនជាតិជ្វីហ្វ នៅក្នុងសង្រ្គាមលោកលើកទី២ បាននាំទៅរកការបង្កើតរដ្ឋអ៊ីស្រាអែល នៅឆ្នាំ១៩៤៩ ហើយបង្កជាសង្រ្គាម និងជម្លោះរ៉ាំរ៉ៃនៅតំបន់ដើមបូព៌ារហូតមកទល់នឹងពេលបច្ចុប្បន្ន។
ការរីកដុះដាលនៃចលនាជាតិនិយម ក្នុងអំឡុងសង្រ្គាមបានបង្កើតឲ្យមានចលនាទាមទារឯករាជ្យ ឈានទៅលុបបំបាត់អាណានិគម នៅស្ទើរតែគ្រប់កន្លែងទូទាំងពិភពលោក។
មហាអំណាចអឺរ៉ុប រួមមាន អង់គ្លេស និងបារាំងត្រូវបាត់បង់ដែនដីអាណានិគមម្តងមួយៗ។ បូករួមទាំងការខូចខាតយ៉ាងខ្ទេចខ្ទាំបង្កឡើងដោយសង្រ្គាមផងនោះ អង់គ្លេស និងបារាំង ដែលធ្លាប់តែជាមហាអំណាចត្រួតត្រាពិភពលោកកាលពីមុនសង្រ្គាមក៏ចាប់ផ្តើមធ្លាក់ចុះទន់ខ្សោយ ហើយមហាអំណាចជំនាន់ថ្មីក៏ចាប់ផ្តើមលេចមុខឡើង។
សហរដ្ឋអាមេរិក គឺជាប្រទេសដែលទទួលរងការខូចខាតដោយសង្រ្គាមតិចតួចជាងគេ បើប្រៀបធៀបនឹងប្រទេសមហាអំណាចផ្សេងៗទៀត។ ក្រៅពីនៅកោះហាវ៉ៃ និងបណ្តាកោះតូចៗមួយចំនួន នៅក្នុងមហាសមុទ្រប៉ាស៊ីហ្វិក ដែលទទួលរងការវាយប្រហារពីសំណាក់កងទ័ពជប៉ុន ទឹកដីរបស់អាមេរិក ដែលនៅដាច់ឆ្ងាយពីគេឯង ហើយមានមហាសមុទ្រពីរជារនាំងការពារ បានចៀសផុតទាំងស្រុងពីការវាយប្រហាររបស់សត្រូវ។ រោងចក្រ សហគ្រាស ព្រមទាំងសកម្មភាពសេដ្ឋកិច្ចផ្សេងទៀត បន្តដំណើរការដោយគ្មានអាក់ខាន នៅពេញក្នុងអំឡុងសង្រ្គាម ហើយនៅក្រោយសង្រ្គាម ការរីកចម្រើននៃវិស័យឧស្សាហកម្ម ដែលមានទាំងនៅក្នុងវិស័យស៊ីវិល និងក្នុងវិស័យយោធា បានធ្វើឲ្យអាមេរិកក្លាយខ្លួនទៅជាមហាអំណាចសេដ្ឋកិច្ច និងយោធាដ៏ធំបំផុតនៅលើពិភពលោក។
ក៏ប៉ុន្តែ មិនយូរប៉ុន្មាន មហាអំណាចពិភពលោកថ្មីនេះ ត្រូវប្រឈមមុខនឹងមហាអំណាចដ៏ធំមួយទៀត ដែលជាអ្នកឈ្នះសង្រ្គាមលោកលើកទី២ដែរ គឺមហាអំណាចកុម្មុយនិស្តសហភាពសូវៀត។ សង្រ្គាមលោកលើកទី២បានបិទបញ្ចប់ សង្រ្គាមថ្មីមួយទៀតបានចាប់ផ្តើមឡើង គឺ “សង្រ្គាមត្រជាក់”៕
គិតត្រឹមឆ្នាំ១៩៤៥
កែប្រែមហាអំណាចអាណានិគមនៅអឺរ៉ុប ជាពិសេស បារាំង និងអង់គ្លេស កាន់កាប់ដែនដីប្រមាណជាពាក់កណ្តាលពិភពលោកទាំងមូល។ ប្រទេសភាគច្រើន នៅក្នុងតំបន់អាហ្វ្រិក និងអាស៊ីត្រូវស្ថិតក្រោមការកាន់កាប់របស់មហាអំណាចអាណានិគមអឺរ៉ុប។ ក៏ប៉ុន្តែ នៅក្រោយសង្រ្គាមលោកលើកទី២ ប្រទេសដែលស្ថិតក្រោមអាណានិគមបានទទួលឯករាជ្យម្តងមួយៗ ហើយដែនដីអាណានិគមនៅទូទាំងពិភពលោកក៏ត្រូវរួញតូចបន្តិចម្តងៗ។
ការរំសាយដែនដីអាណានិគម នៅក្រោយសង្រ្គាមលោកលើកទី២បានកើតមានឡើង ដោយមកពីមូលហេតុច្រើនយ៉ាង។
មូលហេតុសំខាន់ទីមួយ គឺធ្លាក់ចុះទន់ខ្សោយនៃប្រទេសមហាអំណាចអាណានិគម គឺបារាំង និងអង់គ្លេស ដែលត្រូវទទួលរងនូវការខូចខាតយ៉ាងធ្ងន់ធ្ងរដោយសារសង្រ្គាម។ ក្នុងពេលជាមួយគ្នា មហាអំណាចធំៗពីរដែលងើបមុខថ្មី គឺសហរដ្ឋអាមេរិក និងសហភាពសូវៀត ដែលជាអ្នកឈ្នះសង្រ្គាមលោកដែរនោះ សុទ្ធសឹងជាប្រទេសដែលមាននិន្នាការប្រឆាំងនឹងអាណានិគម។ គេមិនត្រូវភ្លេចទេថា សហរដ្ឋអាមេរិកខ្លួនឯងផ្ទាល់ក៏មានដើមកំណើតដំបូងចេញពីការតស៊ូទាមទារឯករាជ្យពីចក្រភពអង់គ្លេសដែរ កាលពីឆ្នាំ១៧៧៤។
លើសពីនេះទៅទៀត នៅក្នុងអំឡុងសង្រ្គាមលោកលើកទី២ បារាំង និងអង់គ្លេស សុទ្ធតែត្រូវការជំនួយពីកងកម្លាំងតាមបណ្តាប្រទេសស្ថិតក្រោមអាណានិគម ដើម្បីជួយចម្បាំងទល់នឹងកងទ័ពអាល្លឺម៉ង់ និងជប៉ុន ហើយជាថ្នូរនឹងជំនួយនេះបារាំង និងអង់គ្លេសបាននាំគ្នាសន្យាថានឹងផ្តល់សិទ្ធិសេរីភាព ស្វ័យភាព ឬឯករាជ្យដល់បណ្តាប្រទេសដែលស្ថិតក្រោមអាណានិគមរបស់ពួកគេ។ នៅក្នុងអំឡុងសង្រ្គាមលោកលើកទី២នេះ ចលនាជាតិនិយមក៏បានរីកដុះដាលយ៉ាងខ្លាំងដែរ នៅតាមបណ្តាប្រទេសស្ថិតក្រោមអាណានិគម។
នៅឆ្នាំ១៩៤៥ ភ្លាមៗក្រោយពីសង្រ្គាមលោកលើកទី២ត្រូវបញ្ចប់ អង្គការសហប្រជាជាតិត្រូវបានបង្កើតឡើង ហើយនៅក្នុងធម្មនុញ្ញ ដែលជាច្បាប់កំពូលរបស់អ.ស.ប មានចែងនូវគោលការណ៍ដ៏សំខាន់មួយ គឺការផ្តល់សិទ្ធិដល់គ្រប់ប្រជាជនទាំងអស់នៅលើពិភពលោក ក្នុងការកំណត់ជោគវាសនាដោយខ្លួនឯង។ ចំណុចនេះហើយ ដែលជាគោលការណ៍ជាមូលដ្ឋាន ក្នុងដំណើរការរំសាយអាណានិគម។
ផលវិបាកដែលបន្សល់ទុកដោយសង្រ្គាមលោកលើកទី២ ការដាក់អាណាព្យាបាលបារាំងនៅកម្ពុជានៅឆ្នាំ១៨៦៣ ការប្រកួតប្រជែងដណ្តើមដែនដីអាណានិគមរវាងមហាអំណាចអឺរ៉ុប ចក្រភពជប៉ុន៖ មហាអំណាចអាណានិគមអាស៊ីតែមួយគត់នៅដើមសតវត្សរ៍ទី២០ អាមេរិក៖ ដំណើរឆ្ពោះទៅការទាមទារឯករាជ្យពីអង់គ្លេស
1 2 3 4 5
ក៏ប៉ុន្តែ ដំណើរការនៃការរំសាយអាណានិគមនេះមិនមែនកើតឡើងដូចគ្នានៅគ្រប់ទីកន្លែងនោះទេ។ ប្រទេសខ្លះបានទទួលឯករាជ្យដោយសន្តិវិធី តាមរយៈការចរចា ចំណែកឯប្រទេសខ្លះទៀតបានទទួលឯករាជ្យតាមរយៈការធ្វើសង្រ្គាមបង្ហូរឈាម។ ស្ថានភាពនៅក្រោយពេលទទួលឯករាជ្យក៏មិនដូចគ្នានៅគ្រប់ទីកន្លែងនោះដែរ ដោយប្រទេសខ្លះបង្កើតបាននូវរដ្ឋាភិបាល ដែលមានស្ថិរភាពភ្លាមៗក្រោយពីទទួលបានឯករាជ្យ ចំណែកប្រទេសខ្លះទៀត ត្រូវប្រឈមមុខនឹងសង្រ្គាមស៊ីវិលរាប់ទសវត្សរ៍។ ប្រទេសខ្លះបង្កើតបានជារបបដឹកនាំតាមបែបប្រជាធិបតេយ្យ ចំណែកប្រទេសខ្លះទៀត ស្ថិតក្រោមការដឹកនាំដោយរបបសឹក ឬរបបផ្តាច់ការស៊ីវិល អស់រយៈពេលរាប់សិបឆ្នាំ។
នៅក្រោយសង្រ្គាមលោកលើកទី២ត្រូវបញ្ចប់ លោក Clement Attlee ដែលបានឡើងមកកាន់តំណែងជានាយករដ្ឋមន្រ្តីអង់គ្លេសជំនួសលោក Winston Churchill កាលពីខែកក្កដា ឆ្នាំ១៩៤៥ ប្រកាន់យកនូវនយោបាយមួយថា អង់គ្លេសគួរតែផ្តោតអាទិភាពលើការស្តារប្រទេសចេញពីផេះផង់នៃសង្រ្គាម ជាជាងចំណាយកម្លាំងលើការប្រឹងប្រែងរក្សាដែនដីអាណានិគម។ អង់គ្លេសដែលដឹងខ្លួនថាការប្រគល់ឯករាជ្យទៅឲ្យឥណ្ឌា គឺជារឿងដែលចៀសមិនរួច ក៏បានបើកកិច្ចចរចាជាមួយរដ្ឋាភិបាលឥណ្ឌា រហូតឈានទៅចេញច្បាប់មួយ នៅខែកក្កដា ឆ្នាំ១៩៤៧ ដែលចែងពីការផ្តល់ឯករាជ្យដល់ឥណ្ឌា។
ក្រោយពីស្ថិតក្រោមការកាន់កាប់របស់អង់គ្លេសអស់រយៈពេលជាង២០០ឆ្នាំ (១៦១២-១៩៤៧) ឥណ្ឌាក៏ទទួលបានឯករាជ្យយ៉ាងពេញលេញ។ ក៏ប៉ុន្តែ ការបាក់បែកគ្នា រវាងអ្នកកាន់សាសនាហិណ្ឌូ និងអ្នកកាន់សាសនាអ៊ីស្លាម ក៏បានធ្វើឲ្យឥណ្ឌាត្រូវពុះចែកជាប្រទេសពីរដាច់ពីគ្នា គឺប្រទេសឥណ្ឌាបច្ចុប្បន្ន ដែលប្រជាជនភាគច្រើនជាអ្នកកាន់សាសនាហិណ្ឌូ និងប៉ាគីស្ថាន ដែលប្រជាជនភាគច្រើន ជាអ្នកកាន់សាសនាអ៊ីស្លាម។ ក្រោយមកទៀត ប្រទេសប៉ាគីស្ថានក៏ត្រូវបាក់បែកគ្នាជាពីរដែរ ដោយប៉ាគីស្ថានខាងកើតបានផ្តាច់ខ្លួននៅឆ្នាំ១៩៧១ បង្កើតជាប្រទេសឯករាជ្យថ្មីមួយ គឺបង់ក្លាដែស។
ជារួម គេសង្កេតឃើញថា ឯករាជ្យរបស់ឥណ្ឌាពីក្រោមនឹមអាណានិគមអង់គ្លេសបានមកដោយគ្មានសង្រ្គាមបង្ហូរឈាម ក៏ប៉ុន្តែ គឺនៅក្រោយពេលបានទទួលឯករាជ្យ ដែលសង្រ្គាមត្រូវផ្ទុះឡើង គឺសង្រ្គាម នៅពេលបង់ក្លាដែសទាមទារផ្តាច់ខ្លួនពីប៉ាគីស្ថាន និងសង្រ្គាមរហូតដល់ទៅ ៤លើក រវាងឥណ្ឌា និងប៉ាគីស្ថាន ដែលកើតចេញពីជម្លោះដណ្តើមទឹកដីគ្នា នៅតំបន់កាស្មៀរ។ ជម្លោះ ដែលនៅបន្តកើតមានរហូតមកទល់នឹងពេលបច្ចុប្បន្ន។
បើនិយាយអំពីស្ថានភាពនយោបាយវិញ គេសង្កេតឃើញថា នៅក្រោយពីទទួលបានឯករាជ្យពីអង់គ្លេស ឥណ្ឌាបានបង្កើតជារដ្ឋធម្មនុញ្ញ និងប្រព័ន្ធដឹកនាំតាមបែបប្រជាធិបតេយ្យ ព្រមទាំងមានស្ថិរភាពនយោបាយជាប់ជាប្រចាំ។ ផ្ទុយទៅវិញ ប៉ាគីស្ថានតែងតែឆ្លងកាត់នូវការដឹកនាំតាមបែបរបបសឹកផ្តាច់ការ ការធ្វើរដ្ឋប្រហារដណ្តើមអំណាចគ្នា និងអស្ថិរភាពនយោបាយរហូតមកទល់នឹងពេលបច្ចុប្បន្ន។
ការដកខ្លួនថយរបស់អង់គ្លេសពីឥណ្ឌា គឺជាចំណុចចាប់ផ្តើមមួយ ដែលបើកផ្លូវនាំទៅរកការរំលាយបន្តិចម្តងៗនៃដែនដីចក្រភពអង់គ្លេស នៅលើពិភពលោក។ ប៉ុន្មានឆ្នាំក្រោយពីអង់គ្លេសបានប្រគល់ឯករាជ្យឲ្យឥណ្ឌា និងប៉ាគីស្ថាន ប្រទេសផ្សេងទៀត ដែលនៅក្បែរនោះ ក៏បាននាំគ្នាប្រកាសឯករាជ្យពីអង់គ្លេសជាបន្តបន្ទាប់ដែរ គឺភូមា ក្រោមការដឹកនាំរបស់លោកអ៊ុងសាន (ឪពុករបស់លោកស្រីអ៊ុងសាន ស៊ូជី) បានចរចាទាមទារឯករាជ្យពីអង់គ្លេស នៅឆ្នាំ១៩៤៨ ស្រីលង្កា ទទួលឯករាជ្យនៅឆ្នាំ១៩៤៨ និងម៉ាឡេស៊ី ទទួលឯករាជ្យ នៅឆ្នាំ១៩៥៧។
ក៏ប៉ុន្តែ ខុសពីប្រទេសផ្សេងៗទៀត ដែលដំណើរការទាមទារឯករាជ្យត្រូវប្រព្រឹត្តទៅដោយសន្តិវិធី ម៉ាឡេស៊ីបានឆ្លងកាត់សង្រ្គាមបង្ហូរឈាមជាច្រើនឆ្នាំទម្រាំតែបានឯករាជ្យពីអង់គ្លេស នេះក៏ដោយសារតែនៅក្នុងចលនាទាមទារឯករាជ្យម៉ាឡេស៊ីមានឡូកឡំជាមួយចលនាឧទ្ទាមកុម្មុយនិស្តស្និទ្ធនឹងចិន ហើយអង់គ្លេសមិនចង់ឲ្យម៉ាឡេស៊ីឯករាជ្យត្រូវធ្លាក់ក្រោមការគ្រប់គ្រងរបស់ពួកកុម្មុយនិស្ត។ ទាល់តែបានវាយបំបាក់កម្លាំងឧទ្ទាមកុម្មុយនិស្តបានហើយ ទើបអង់គ្លេសសម្រេចប្រគល់ឯករាជ្យទៅឲ្យម៉ាឡេស៊ី។ ក៏ប៉ុន្តែ ៨ឆ្នាំក្រោយពីបានទទួលឯករាជ្យពីអង់គ្លេស សិង្ហបុរី ដែលពីមុនស្ថិតក្នុងរដ្ឋសហព័ន្ធម៉ាឡេស៊ី បានផ្តាច់ខ្លួនទៅបង្កើតជាប្រទេសឯករាជ្យដាច់តែឯង នៅឆ្នាំ១៩៦៥ ក្រោមការដឹកនាំរបស់លោក លី ក្វានយូ៕គិតត្រឹមឆ្នាំ១៩៤៥ មហាអំណាចអាណានិគមនៅអឺរ៉ុប ជាពិសេស បារាំង និងអង់គ្លេស កាន់កាប់ដែនដីប្រមាណជាពាក់កណ្តាលពិភពលោកទាំងមូល។ ប្រទេសភាគច្រើន នៅក្នុងតំបន់អាហ្វ្រិក និងអាស៊ីត្រូវស្ថិតក្រោមការកាន់កាប់របស់មហាអំណាចអាណានិគមអឺរ៉ុប។ ក៏ប៉ុន្តែ នៅក្រោយសង្រ្គាមលោកលើកទី២ ប្រទេសដែលស្ថិតក្រោមអាណានិគមបានទទួលឯករាជ្យម្តងមួយៗ ហើយដែនដីអាណានិគមនៅទូទាំងពិភពលោកក៏ត្រូវរួញតូចបន្តិចម្តងៗ។
ការរំសាយដែនដីអាណានិគម នៅក្រោយសង្រ្គាមលោកលើកទី២បានកើតមានឡើង ដោយមកពីមូលហេតុច្រើនយ៉ាង។
មូលហេតុសំខាន់ទីមួយ គឺធ្លាក់ចុះទន់ខ្សោយនៃប្រទេសមហាអំណាចអាណានិគម គឺបារាំង និងអង់គ្លេស ដែលត្រូវទទួលរងនូវការខូចខាតយ៉ាងធ្ងន់ធ្ងរដោយសារសង្រ្គាម។ ក្នុងពេលជាមួយគ្នា មហាអំណាចធំៗពីរដែលងើបមុខថ្មី គឺសហរដ្ឋអាមេរិក និងសហភាពសូវៀត ដែលជាអ្នកឈ្នះសង្រ្គាមលោកដែរនោះ សុទ្ធសឹងជាប្រទេសដែលមាននិន្នាការប្រឆាំងនឹងអាណានិគម។ គេមិនត្រូវភ្លេចទេថា សហរដ្ឋអាមេរិកខ្លួនឯងផ្ទាល់ក៏មានដើមកំណើតដំបូងចេញពីការតស៊ូទាមទារឯករាជ្យពីចក្រភពអង់គ្លេសដែរ កាលពីឆ្នាំ១៧៧៤។
លើសពីនេះទៅទៀត នៅក្នុងអំឡុងសង្រ្គាមលោកលើកទី២ បារាំង និងអង់គ្លេស សុទ្ធតែត្រូវការជំនួយពីកងកម្លាំងតាមបណ្តាប្រទេសស្ថិតក្រោមអាណានិគម ដើម្បីជួយចម្បាំងទល់នឹងកងទ័ពអាល្លឺម៉ង់ និងជប៉ុន ហើយជាថ្នូរនឹងជំនួយនេះបារាំង និងអង់គ្លេសបាននាំគ្នាសន្យាថានឹងផ្តល់សិទ្ធិសេរីភាព ស្វ័យភាព ឬឯករាជ្យដល់បណ្តាប្រទេសដែលស្ថិតក្រោមអាណានិគមរបស់ពួកគេ។ នៅក្នុងអំឡុងសង្រ្គាមលោកលើកទី២នេះ ចលនាជាតិនិយមក៏បានរីកដុះដាលយ៉ាងខ្លាំងដែរ នៅតាមបណ្តាប្រទេសស្ថិតក្រោមអាណានិគម។
នៅឆ្នាំ១៩៤៥ ភ្លាមៗក្រោយពីសង្រ្គាមលោកលើកទី២ត្រូវបញ្ចប់ អង្គការសហប្រជាជាតិត្រូវបានបង្កើតឡើង ហើយនៅក្នុងធម្មនុញ្ញ ដែលជាច្បាប់កំពូលរបស់អ.ស.ប មានចែងនូវគោលការណ៍ដ៏សំខាន់មួយ គឺការផ្តល់សិទ្ធិដល់គ្រប់ប្រជាជនទាំងអស់នៅលើពិភពលោក ក្នុងការកំណត់ជោគវាសនាដោយខ្លួនឯង។ ចំណុចនេះហើយ ដែលជាគោលការណ៍ជាមូលដ្ឋាន ក្នុងដំណើរការរំសាយអាណានិគម។
ផលវិបាកដែលបន្សល់ទុកដោយសង្រ្គាមលោកលើកទី២ ការដាក់អាណាព្យាបាលបារាំងនៅកម្ពុជានៅឆ្នាំ១៨៦៣ ការប្រកួតប្រជែងដណ្តើមដែនដីអាណានិគមរវាងមហាអំណាចអឺរ៉ុប ចក្រភពជប៉ុន៖ មហាអំណាចអាណានិគមអាស៊ីតែមួយគត់នៅដើមសតវត្សរ៍ទី២០ អាមេរិក៖ ដំណើរឆ្ពោះទៅការទាមទារឯករាជ្យពីអង់គ្លេស
1 2 3 4 5
ក៏ប៉ុន្តែ ដំណើរការនៃការរំសាយអាណានិគមនេះមិនមែនកើតឡើងដូចគ្នានៅគ្រប់ទីកន្លែងនោះទេ។ ប្រទេសខ្លះបានទទួលឯករាជ្យដោយសន្តិវិធី តាមរយៈការចរចា ចំណែកឯប្រទេសខ្លះទៀតបានទទួលឯករាជ្យតាមរយៈការធ្វើសង្រ្គាមបង្ហូរឈាម។ ស្ថានភាពនៅក្រោយពេលទទួលឯករាជ្យក៏មិនដូចគ្នានៅគ្រប់ទីកន្លែងនោះដែរ ដោយប្រទេសខ្លះបង្កើតបាននូវរដ្ឋាភិបាល ដែលមានស្ថិរភាពភ្លាមៗក្រោយពីទទួលបានឯករាជ្យ ចំណែកប្រទេសខ្លះទៀត ត្រូវប្រឈមមុខនឹងសង្រ្គាមស៊ីវិលរាប់ទសវត្សរ៍។ ប្រទេសខ្លះបង្កើតបានជារបបដឹកនាំតាមបែបប្រជាធិបតេយ្យ ចំណែកប្រទេសខ្លះទៀត ស្ថិតក្រោមការដឹកនាំដោយរបបសឹក ឬរបបផ្តាច់ការស៊ីវិល អស់រយៈពេលរាប់សិបឆ្នាំ។
នៅក្រោយសង្រ្គាមលោកលើកទី២ត្រូវបញ្ចប់ លោក Clement Attlee ដែលបានឡើងមកកាន់តំណែងជានាយករដ្ឋមន្រ្តីអង់គ្លេសជំនួសលោក Winston Churchill កាលពីខែកក្កដា ឆ្នាំ១៩៤៥ ប្រកាន់យកនូវនយោបាយមួយថា អង់គ្លេសគួរតែផ្តោតអាទិភាពលើការស្តារប្រទេសចេញពីផេះផង់នៃសង្រ្គាម ជាជាងចំណាយកម្លាំងលើការប្រឹងប្រែងរក្សាដែនដីអាណានិគម។ អង់គ្លេសដែលដឹងខ្លួនថាការប្រគល់ឯករាជ្យទៅឲ្យឥណ្ឌា គឺជារឿងដែលចៀសមិនរួច ក៏បានបើកកិច្ចចរចាជាមួយរដ្ឋាភិបាលឥណ្ឌា រហូតឈានទៅចេញច្បាប់មួយ នៅខែកក្កដា ឆ្នាំ១៩៤៧ ដែលចែងពីការផ្តល់ឯករាជ្យដល់ឥណ្ឌា។
ក្រោយពីស្ថិតក្រោមការកាន់កាប់របស់អង់គ្លេសអស់រយៈពេលជាង២០០ឆ្នាំ (១៦១២-១៩៤៧) ឥណ្ឌាក៏ទទួលបានឯករាជ្យយ៉ាងពេញលេញ។ ក៏ប៉ុន្តែ ការបាក់បែកគ្នា រវាងអ្នកកាន់សាសនាហិណ្ឌូ និងអ្នកកាន់សាសនាអ៊ីស្លាម ក៏បានធ្វើឲ្យឥណ្ឌាត្រូវពុះចែកជាប្រទេសពីរដាច់ពីគ្នា គឺប្រទេសឥណ្ឌាបច្ចុប្បន្ន ដែលប្រជាជនភាគច្រើនជាអ្នកកាន់សាសនាហិណ្ឌូ និងប៉ាគីស្ថាន ដែលប្រជាជនភាគច្រើន ជាអ្នកកាន់សាសនាអ៊ីស្លាម។ ក្រោយមកទៀត ប្រទេសប៉ាគីស្ថានក៏ត្រូវបាក់បែកគ្នាជាពីរដែរ ដោយប៉ាគីស្ថានខាងកើតបានផ្តាច់ខ្លួននៅឆ្នាំ១៩៧១ បង្កើតជាប្រទេសឯករាជ្យថ្មីមួយ គឺបង់ក្លាដែស។
ជារួម គេសង្កេតឃើញថា ឯករាជ្យរបស់ឥណ្ឌាពីក្រោមនឹមអាណានិគមអង់គ្លេសបានមកដោយគ្មានសង្រ្គាមបង្ហូរឈាម ក៏ប៉ុន្តែ គឺនៅក្រោយពេលបានទទួលឯករាជ្យ ដែលសង្រ្គាមត្រូវផ្ទុះឡើង គឺសង្រ្គាម នៅពេលបង់ក្លាដែសទាមទារផ្តាច់ខ្លួនពីប៉ាគីស្ថាន និងសង្រ្គាមរហូតដល់ទៅ ៤លើក រវាងឥណ្ឌា និងប៉ាគីស្ថាន ដែលកើតចេញពីជម្លោះដណ្តើមទឹកដីគ្នា នៅតំបន់កាស្មៀរ។ ជម្លោះ ដែលនៅបន្តកើតមានរហូតមកទល់នឹងពេលបច្ចុប្បន្ន។
បើនិយាយអំពីស្ថានភាពនយោបាយវិញ គេសង្កេតឃើញថា នៅក្រោយពីទទួលបានឯករាជ្យពីអង់គ្លេស ឥណ្ឌាបានបង្កើតជារដ្ឋធម្មនុញ្ញ និងប្រព័ន្ធដឹកនាំតាមបែបប្រជាធិបតេយ្យ ព្រមទាំងមានស្ថិរភាពនយោបាយជាប់ជាប្រចាំ។ ផ្ទុយទៅវិញ ប៉ាគីស្ថានតែងតែឆ្លងកាត់នូវការដឹកនាំតាមបែបរបបសឹកផ្តាច់ការ ការធ្វើរដ្ឋប្រហារដណ្តើមអំណាចគ្នា និងអស្ថិរភាពនយោបាយរហូតមកទល់នឹងពេលបច្ចុប្បន្ន។
ការដកខ្លួនថយរបស់អង់គ្លេសពីឥណ្ឌា គឺជាចំណុចចាប់ផ្តើមមួយ ដែលបើកផ្លូវនាំទៅរកការរំលាយបន្តិចម្តងៗនៃដែនដីចក្រភពអង់គ្លេស នៅលើពិភពលោក។ ប៉ុន្មានឆ្នាំក្រោយពីអង់គ្លេសបានប្រគល់ឯករាជ្យឲ្យឥណ្ឌា និងប៉ាគីស្ថាន ប្រទេសផ្សេងទៀត ដែលនៅក្បែរនោះ ក៏បាននាំគ្នាប្រកាសឯករាជ្យពីអង់គ្លេសជាបន្តបន្ទាប់ដែរ គឺភូមា ក្រោមការដឹកនាំរបស់លោកអ៊ុងសាន (ឪពុករបស់លោកស្រីអ៊ុងសាន ស៊ូជី) បានចរចាទាមទារឯករាជ្យពីអង់គ្លេស នៅឆ្នាំ១៩៤៨ ស្រីលង្កា ទទួលឯករាជ្យនៅឆ្នាំ១៩៤៨ និងម៉ាឡេស៊ី ទទួលឯករាជ្យ នៅឆ្នាំ១៩៥៧។
ក៏ប៉ុន្តែ ខុសពីប្រទេសផ្សេងៗទៀត ដែលដំណើរការទាមទារឯករាជ្យត្រូវប្រព្រឹត្តទៅដោយសន្តិវិធី ម៉ាឡេស៊ីបានឆ្លងកាត់សង្រ្គាមបង្ហូរឈាមជាច្រើនឆ្នាំទម្រាំតែបានឯករាជ្យពីអង់គ្លេស នេះក៏ដោយសារតែនៅក្នុងចលនាទាមទារឯករាជ្យម៉ាឡេស៊ីមានឡូកឡំជាមួយចលនាឧទ្ទាមកុម្មុយនិស្តស្និទ្ធនឹងចិន ហើយអង់គ្លេសមិនចង់ឲ្យម៉ាឡេស៊ីឯករាជ្យត្រូវធ្លាក់ក្រោមការគ្រប់គ្រងរបស់ពួកកុម្មុយនិស្ត។ ទាល់តែបានវាយបំបាក់កម្លាំងឧទ្ទាមកុម្មុយនិស្តបានហើយ ទើបអង់គ្លេសសម្រេចប្រគល់ឯករាជ្យទៅឲ្យម៉ាឡេស៊ី។ ក៏ប៉ុន្តែ ៨ឆ្នាំក្រោយពីបានទទួលឯករាជ្យពីអង់គ្លេស សិង្ហបុរី ដែលពីមុនស្ថិតក្នុងរដ្ឋសហព័ន្ធម៉ាឡេស៊ី បានផ្តាច់ខ្លួនទៅបង្កើតជាប្រទេសឯករាជ្យដាច់តែឯង នៅឆ្នាំ១៩៦៥ ក្រោមការដឹកនាំរបស់លោក លី ក្វានយូ៕
ហ៊ីត្លែរចូលឈ្លានពានអូទ្រីសនិងឆេកូស្លូវ៉ាគីឆ្នាំ១៩៣៨
កែប្រែនៅក្រោយសង្រ្គាមលោកលើកទី១ ចក្រភពអូទ្រីសហុងគ្រី ដែលចាញ់សង្រ្គាម ត្រូវដួលរលំ ហើយបែកខ្ញែកទៅជាប្រទេសផ្សេងៗគ្នា ក្នុងនោះ រួមមានប្រទេសអូទ្រីស និងឆេកូស្លូវ៉ាគីដែលមានប្រជាជនយ៉ាងច្រើនមានដើមកំណើតអាល្លឺម៉ង់។ នៅឆេកូស្លូវ៉ាគី ប្រជាជនដើមកំណើតអាល្លឺម៉ង់ភាគច្រើនរស់នៅក្នុងតំបន់ស៊ូដែត (Sudète) ឬ Sudetenland តាមភាសាអាល្លឺម៉ង់។ គឺប្រទេសទាំងពីរនេះហើយ ដែលជាចំណុចស៊ីបនៃនយោបាយវាតទីនិយមរបស់ហ៊ីត្លែរ។
នៅចុងឆ្នាំ១៩៣៧ ហ៊ីត្លែរបានដាក់ចេញនូវផែនការជា៣ដំណាក់កាល ដើម្បីវាតទីពង្រីកទឹកដីទៅទិសខាងកើត គឺដំបូងចូលឈ្លានពានអូទ្រីស ដែលជាប្រទេសកំណើតរបស់ហ៊ីត្លែរ បន្ទាប់មក ឈ្លានពានឆេកូស្លូវ៉ាគី និងដំណាក់កាលទី៣ ចូលឈ្លានពានប្រទេសប៉ូឡូញ។
មុននឹងចាប់ផ្តើមអនុវត្តផែនការនេះ ហ៊ីត្លែរបានរៀបចំចរចាចុះសន្ធិសញ្ញាចងសម្ព័ន្ធមិត្តជាមួយនឹងអ៊ីតាលី ដែលនៅពេលនោះ ជាខ្នងបង្អែករបស់អូទ្រីស។ នៅខែវិច្ឆិកា ឆ្នាំ១៩៣៧ មូសូលីនី មេដឹកនាំផ្តាច់ការអ៊ីតាលីបានទទួលយកសំណើរបស់ហ៊ីត្លែរ ហើយចូលរួមនៅក្នុងសន្ធិសញ្ញាសម្ព័ន្ធមិត្តត្រីភាគី អាល្លឺម៉ង់-អ៊ីតាលី-ជប៉ុន។
ប្រមាណជា ៤ខែក្រោយមក ហ៊ីត្លែរក៏បានចាប់ផ្តើមអនុវត្តតាមផែនការក្នុងការលេបយកប្រទេសអូទ្រីស ដោយពីដំបូងហ៊ីត្លែរបានទាមទារឲ្យប្រមុខរដ្ឋាភិបាលអូទ្រីសតែងតាំងសមាជិកគណបក្សណាហ្ស៊ីអូទ្រីសឲ្យកាន់តំណែងសំខាន់ៗ នៅក្នុងរដ្ឋាភិបាល។ អធិកាបតីអូទ្រីសបដិសេធ។ ហ៊ីត្លែរក៏បានបញ្ជាឲ្យមេដឹកនាំណាហ្ស៊ីនៅអូទ្រីសធ្វើរដ្ឋប្រហារដោយប្រកាសបង្កើតរដ្ឋាភិបាលបណ្តោះអាសន្ន ហើយបន្ទាប់មកស្នើជំនួយពីអាល្លឺម៉ង់។ នៅថ្ងៃទី១២មីនា ទាហានអាល្លឺម៉ង់ក៏បានចូលឈ្លានពានអូទ្រីស រួចហើយប្រកាសភ្ជាប់ប្រទេសអូទ្រីសទៅក្នុងទឹកដីអាល្លឺម៉ង់។
តបទៅនឹងអំពើឈ្លានពានរបស់ហ៊ីត្លែរ ទៅលើអូទ្រីសនេះ បារាំង និងអង់គ្លេស មិនបានធ្វើសកម្មភាពអ្វី ក្រៅតែពីធ្វើការតវ៉ាតាមផ្លូវទូតនោះទេ។ បារាំង និងអង់គ្លេស ដែលទើបនឹងងើបចេញពីសង្រ្គាមលោកលើកទី១ ហើយកំពុងប្រឈមមុខនឹងបញ្ហាសេដ្ឋកិច្ចយ៉ាងធ្ងន់ធ្ងរនោះ តែងតែនាំគ្នាខិតខំព្យាយាមគ្រប់មធ្យោបាយ ដើម្បីបញ្ចៀសកុំឲ្យមានសង្រ្គាមផ្ទុះឡើងសាជាថ្មីទៀត។ អសកម្មភាពរបស់មហាអំណាចទាំងពីរនេះធ្វើឲ្យហ៊ីត្លែរកាន់តែបានចិត្ត ក៏ចាប់ផ្តើមអនុវត្តផែនការដំណាក់កាលទី២របស់ខ្លួន គឺចូលឈ្លានពានឆេកូស្លូវ៉ាគី ដោយប្រើតាក់ទិកតែមួយ ដែលហ៊ីត្លែរធ្លាប់ប្រើនៅអូទ្រីស។
បារាំងនិងអង់គ្លេសឈរឱបដៃមើលហ៊ីត្លែរបង្កើនកម្លាំងទ័ពរំលោភលើសន្ធិសញ្ញាសន្តិភាពក្រុង Versailles វិបត្តិសេដ្ឋកិច្ចពិភពលោកឆ្នាំ១៩២៩និងការឡើងកាន់អំណាចរបស់ហ៊ីត្លែរនៅអាល្លឺម៉ង់ អាដុលហ្វ៍ ហ៊ីត្លែរ និងការបង្កើតគណបក្សណាស៊ីនៅអាល្លឺម៉ង់ ផលវិបាកដែលបន្សល់ទុកដោយសង្រ្គាមលោកលើកទី១
នៅខែកញ្ញា ឆ្នាំ១៩៣៨ ដោយមានការជំរុញពីសំណាក់ហ៊ីត្លែរ មេដឹកនាំគណបក្សស្និទ្ធនឹងណាស៊ី នៅក្នុងតំបន់ស៊ូដែត បានទាមទារផ្តាច់តំបន់នេះ ចេញពីប្រទេសឆេកូស្លូវ៉ាគី ដើម្បីភ្ជាប់ខ្លួនជាមួយនឹងអាល្លឺម៉ង់។ រដ្ឋាភិបាលឆេកូស្លូវ៉ាគីបដិសេធ ហ៊ីត្លែរក៏បានគំរាមធ្វើសង្រ្គាម ក្នុងហេតុផលថា ដើម្បីចូលទៅការពារប្រជាជនអាល្លឺម៉ង់ ដែលរស់នៅក្នុងតំបន់នេះ។
វិបត្តិនៅឆេកូស្លូវ៉ាគីនេះហាក់ដូចជាបានដាស់អារម្មណ៍បារាំង និងអង់គ្លេស អំពីមហិច្ឆតាយោធារបស់ហ៊ីត្លែរ ក៏ប៉ុន្តែ ជាថ្មីម្តងទៀត ប្រទេសមហាអំណាចទាំងពីរនេះនៅតែប្រកាន់ជំហរដូចពីមុនដដែល គឺធ្វើដូចម្តេចឲ្យតែអាចបញ្ចៀសសង្រ្គាមជាមួយហ៊ីត្លែរ បើទោះបីជាត្រូវកាត់ដីឆេកូស្លូវ៉ាគីទៅឲ្យអាល្លឺម៉ង់ក៏ដោយ។
ដើម្បីបញ្ចៀសជម្លោះជាមួយហ៊ីត្លែរ បារាំង និងអង់គ្លេស បានដាក់សម្ពាធលើឆេកូស្លូវ៉ាគីឲ្យធ្វើតាមការទាមទាររបស់អាល្លឺម៉ង់ ពោលគឺ ត្រូវកាត់យកទឹកដីមួយផ្នែកនៃតំបន់ស៊ូដែត (គឺកន្លែងណាដែលមានប្រជាជនដើមកំណើតអាល្លឺម៉ង់លើសពី ៥០%) យកមកដាក់បញ្ចូលក្នុងទឹកដីអាល្លឺម៉ង់ ហើយជាថ្នូរមកវិញ អង់គ្លេស និងបារាំង ធានាថានឹងការពារឯករាជ្យ និងបូរណភាពទឹកដីដែលនៅសេសសល់របស់ឆេកូស្លូវ៉ាគី។
ឆេកូស្លូវ៉ាគីដែលមានកម្លាំងទ័ពខ្សោយ ក៏បង្ខំចិត្តទទួលយកសំណើរបស់បារាំង និងអង់គ្លេស ហើយនៅថ្ងៃទី២២ ខែកញ្ញា ឆ្នាំ១៩៣៨ នាយករដ្ឋមន្រ្តីអង់គ្លេសក៏ធ្វើដំណើរទៅជួបហ៊ីត្លែរ ដើម្បីប្រាប់អំពីដំណោះស្រាយនេះ ក៏ប៉ុន្តែ ហ៊ីត្លែរស្រាប់តែបានធ្វើការទាមទារកាន់តែច្រើនជាងមុនទៅទៀត គឺទាមទារយកតំបន់ស៊ូដែតទាំងមូល មិនមែនត្រឹមតែតំបន់ ដែលមានប្រជាជនអាល្លឺម៉ង់លើសពី ៥០% នោះទេ ហើយម្យ៉ាងទៀត ហ៊ីត្លែរទាមទារថា ឆេកូស្លូវ៉ាគីត្រូវតែកាត់តំបន់ស៊ូដែតនេះមកឲ្យអាល្លឺម៉ង់ភ្លាមៗ ដោយមិនចាំបាច់រង់ចាំឲ្យមានគណៈកម្មការអន្តរជាតិចូលមកធ្វើការកំណត់ព្រំដែនជាមុននោះទេ។
នៅឯឆេកូស្លូវ៉ាគី រដ្ឋាភិបាលបានសម្រេចកេណ្ឌកងទ័ព ដើម្បីត្រៀមការពារខ្លួនពីការឈ្លានពានរបស់កងទ័ពអាល្លឺម៉ង់។ សហភាពសូវៀត ដែលជាសម្ព័ន្ធមិត្តរបស់ឆេកូស្លូវ៉ាគី ក៏បានកេណ្ឌកងទ័ព ដើម្បីត្រៀមធ្វើសង្រ្គាមទល់នឹងហ៊ីត្លែរដែរ។ ក៏ប៉ុន្តែ អង់គ្លេស និងបារាំង នៅតែបន្តព្យាយាមរកវិធីចរចា ដើម្បីបញ្ចៀសសង្រ្គាមជាមួយហ៊ីត្លែរ។
រដ្ឋាភិបាលអង់គ្លេសនៅតែយល់ថា ជម្លោះអាចនឹងបញ្ចប់ ប្រសិនបើឆេកូស្លូវ៉ាគីសុខចិត្តកាត់តំបន់ស៊ូដែតឲ្យទៅអាល្លឺម៉ង់ តាមការទាមទាររបស់ហ៊ីត្លែរ។ អង់គ្លេសក៏ត្រឡប់មកចរចាជាមួយហ៊ីត្លែរវិញ ហើយនៅថ្ងៃទី៣០ ខែកញ្ញា អាល្លឺម៉ង់ អ៊ីតាលី អង់គ្លេស និងបារាំង ក៏បានចុះកិច្ចព្រមព្រៀងមួយ នៅក្នុងទីក្រុងមុយនិក ដោយគ្មានវត្តមានឆេកូស្លូវ៉ាគី ដោយព្រមព្រៀងឲ្យអាល្លឺម៉ង់ចូលកាន់កាប់តំបន់ស៊ូដែត។ ជាថ្នូរមកវិញ ហ៊ីត្លែរបានសន្យាថានឹងបញ្ឈប់ការទាមទារផ្តាច់ទឹកដីរបស់ខ្លួនតែត្រឹមតំបន់ស៊ូដែតនេះ។
បន្ទាប់មក បារាំង និងអង់គ្លេសបានប្រាប់ទៅឆេកូស្លូវ៉ាគី អំពីអ្វីដែលគេបានព្រមព្រៀងជាមួយហ៊ីត្លែរ នៅមុយនិក ដោយបញ្ជាក់ថា ប្រសិនបើឆេកូស្លូវ៉ាគីមិនព្រមប្រគល់តំបន់ស៊ូដែតទៅឲ្យហ៊ីត្លែរទេ ឆេកូស្លូវ៉ាគីនឹងត្រូវប្រឈមមុខនឹងកងទ័ពអាល្លឺម៉ង់តែម្នាក់ឯង ដោយគ្មានជំនួយពីអង់គ្លេស និងបារាំងនោះទេ។ ឆេកូស្លូវ៉ាគីដែលដឹងច្បាស់ថាខ្លួនមិនមានកម្លាំងទ័ពអាចទប់ទល់នឹងហ៊ីត្លែរបាន ក៏សុខចិត្តធ្វើតាម ហើយកងទ័ពអាល្លឺម៉ង់ក៏បានចូលកាន់កាប់តំបន់ស៊ូដែត នៅថ្ងៃទី១០ ខែតុលា ឆ្នាំ១៩៣៨។
នៅអង់គ្លេស លោក Neville Chamberlain នាយករដ្ឋមន្រ្តីអង់គ្លេស ត្រូវបានគេចាត់ទុកជាវីរបុរសដ៏ឆ្នើមមួយ ដែលបានដោះស្រាយបញ្ចប់វិបត្តិឆេកូស្លូវ៉ាគី ដោយសន្តិវិធី ហើយបញ្ចៀសបាននូវសង្រ្គាម។ ក៏ប៉ុន្តែ នៅអាល្លឺម៉ង់វិញ ហ៊ីត្លែរបានកំណត់ក្នុងចិត្តថា សម្បទានគ្រប់យ៉ាង ដែលអង់គ្លេស និងបារាំង បានធ្វើ នៅក្នុងវិបត្តិឆេកូស្លូវ៉ាគី គឺបញ្ជាក់យ៉ាងច្បាស់ថា អង់គ្លេស និងបារាំង កំពុងតែខ្លាចអាល្លឺម៉ង់។
ក្រោយមកមិនដល់មួយឆ្នាំផង នៅខែមីនា ឆ្នាំ១៩៣៩ ហ៊ីត្លែរក៏បានចូលឈ្លានពានកាន់កាប់ទឹកដីដែលនៅសេសសល់របស់ឆេកូស្លូវ៉ាគី ព្រមទាំងទាមទារយកទឹកដីរបស់ប្រទេសផ្សេងៗទៀត នៅក្នុងតំបន់ក្បែរៗនោះ។
រហូតមកទល់ពេលនោះ ទើបអង់គ្លេស និងបារាំងភ្ញាក់ដឹងខ្លួនថា អ្វីដែលហ៊ីត្លែរបានសន្យា នៅទីក្រុងមុយនិក កាលពីឆ្នាំមុន គឺជាការបោកប្រាស់សុទ្ធសាធ ហើយសម្រេចថា ចាប់ពីពេលនេះទៅ ពួកគេនឹងលែងធ្វើសម្បទាន ដើម្បីផ្គាប់ចិត្តហ៊ីត្លែរដូចពីមុនទៀតហើយ។
នៅថ្ងៃទី៣១ ខែមីនា ១៩៣៩ ក្រោយពីហ៊ីត្លែរបានទាមទារផ្តាច់ទឹកដីមួយផ្នែករបស់ប៉ូឡូញ បារាំង និងអង់គ្លេស ក៏បានប្រកាសជាសាធារណៈធានាការពារឯករាជ្យ និងបូរណភាពទឹកដីរបស់ប៉ូឡូញ ពីការឈ្លានពានរបស់ហ៊ីត្លែរ។ ក៏ប៉ុន្តែ ការប្រកាសនេះមិនបានធ្វើឲ្យហ៊ីត្លែរខ្លាចរអានោះទេ។ ហ៊ីត្លែរ ដែលធ្លាប់មើលឃើញពីជំហរទន់ជ្រាយរបស់បារាំង និងអង់គ្លេស កាលពីអំឡុងវិបត្តិនៅឆេកូស្លូវ៉ាគី ក៏បានចូលឈ្លានពានប្រទេសប៉ូឡូញ នៅថ្ងៃទី១ ខែកញ្ញា ឆ្នាំ១៩៣៩។ ពីរថ្ងៃក្រោយមក បារាំង និងអង់គ្លេស បានប្រកាសសង្រ្គាមលើអាល្លឺម៉ង់ ហើយសង្រ្គាមលោកលើកទី២ក៏ចាប់ផ្ទុះឡើង៕
សង្រ្គាមត្រជាក់៖ ដំណើរដើមហេតុ
កែប្រែពាក្យថា “សង្រ្គាមត្រជាក់” ត្រូវបានប្រើជាដំបូង នៅឆ្នាំ១៩៤៥ ដោយអ្នកនិពន្ធអង់គ្លេសម្នាក់ ឈ្មោះថា George Orwell ដោយសំដៅទៅលើស្ថានភាពនៃការប្រឈមមុខដាក់គ្នាជាប្រចាំ រវាងរដ្ឋ ក៏ប៉ុន្តែ មិនឈានដល់ការផ្ទុះសង្រ្គាមនឹងគ្នាដោយផ្ទាល់។ ក្រោយមក ពាក្យថា “សង្រ្គាមត្រជាក់” នេះ ត្រូវបានគេយកមកប្រើជាទូទៅ ដើម្បីសំដៅលើការប្រឈមមុខដាក់គ្នា រវាងមហាអំណាចធំៗទាំងពីរ នៅក្រោយសង្រ្គាមលោកលើកទី២ គឺសហរដ្ឋអាមេរិក និងសហភាពសូវៀត។
អ្នកប្រវត្តិសាស្រ្តមានការយល់ឃើញផ្សេងៗគ្នា ជុំវិញដំណើរដើមហេតុ ដែលបង្កឲ្យមានសង្រ្គាមត្រជាក់ ដោយអ្នកខ្លះយល់ថា សង្រ្គាមត្រជាក់បានចាប់ផ្តើមដុះពន្លកឡើង នៅក្រោយសង្រ្គាមលោកលើកទី២ ចំណែកឯអ្នកខ្លះទៀតយល់ថា ឫសគល់នៃការប្រឈមមុខដាក់គ្នា រវាងសហរដ្ឋអាមេរិក និងសហភាពសូវៀត បានចាប់មានឡើង តាំងពីមុនសង្រ្គាមលោកលើកទី២ គឺចាប់តាំងពីឆ្នាំ១៩១៧ នៅពេលដែលក្រុមកុម្មុយនិស្តរុស្ស៊ី ធ្វើបដិវត្តន៍ផ្តួលរំលំស្តេចត្សារ៍ ដណ្តើមអំណាចយកមកកាន់កាប់ រួចហើយបង្កើតជាសហភាពសូវៀត ដែលជារដ្ឋកុម្មុយនិស្ត។
បដិវត្តន៍ខែតុលា ឆ្នាំ១៩១៧ គឺជាចំណុចរបត់ដ៏សំខាន់មួយ នៅក្នុងទំនាក់ទំនង រវាងរុស្ស៊ី និងមហាអំណាចលោកខាងលិច ដែលធ្លាប់តែជាសម្ព័ន្ធមិត្តនឹងគ្នា នៅក្នុងសង្រ្គាមលោកលើកទី១។
ភ្លាមៗក្រោយពីបក្សកុម្មុយនិស្តឡើងកាន់អំណាច សហភាពសូវៀតបានដកខ្លួនចេញពីសង្រ្គាមលោកលើកទី១ ដោយបានទៅចរចាសន្ធិសញ្ញាសន្តិភាពជាមួយអាល្លឺម៉ង់ ហើយទុកឲ្យសម្ព័ន្ធមិត្តលោកខាងលិចច្បាំងតទល់នឹងអាល្លឺម៉ង់តែម្នាក់ឯង ដែលជាហេតុធ្វើឲ្យមហាអំណាចលោកខាងលិច ជាពិសេស សហរដ្ឋអាមេរិក ចាប់ផ្តើមមិនទុកចិត្តនឹងសហភាពសូវៀត ដោយគេគិតថា ក្រុមកុម្មុយនិស្តសូវៀត គឺជាបក្ខពួករបស់អាល្លឺម៉ង់។ ការមិនទុកចិត្តនេះ កើតមានកាន់តែខ្លាំង ក្រោយពីគេមើលឃើញថា លេនីន ដែលជាមេដឹកនាំក្រុមកុម្មុយនិស្តសូវៀត ហើយដែលពីមុនធ្លាប់តែរស់នៅនិរទេសខ្លួន នៅក្នុងប្រទេសស្វ៊ីស អាចវិលត្រឡប់ចូលទៅក្នុងប្រទេសរុស្ស៊ី ដើម្បីរៀបចំធ្វើបដិវត្តន៍ គឺដោយសារតែមានការជួយជ្រោមជ្រែងពីសំណាក់អាល្លឺម៉ង់។
ម្យ៉ាងទៀត មហាអំណាចលោកខាងលិច និងសហភាពសូវៀត មានចំណុចខ្វែងគ្នាដ៏ធំមួយ គឺមនោគមន៍វិជ្ជានយោបាយ។ មហាអំណាចលោកខាងលិចប្រកាន់យកនូវរបបដឹកនាំតាមបែបប្រជាធិបតេយ្យ និងនយោបាយសេដ្ឋកិច្ចទីផ្សារសេរី ដែលជារបបនយោបាយផ្ទុយគ្នាទាំងស្រុង ពីសហភាពសូវៀត ដែលប្រកាន់យកនូវរបបនយោបាយ និងសេដ្ឋកិច្ច តាមបែបកុម្មុយនិស្តផ្តាច់ការ ហើយមិនចូលចិត្តរបបមូលធននិយមតាមបែបលោកខាងលិច។ លើសពីនេះទៅទៀត នៅឆ្នាំ១៩១៩ បក្សកុម្មុយនិស្តសូវៀតបានបង្កើតអង្គការអន្តរជាតិមួយ ឈ្មោះថា Comintern (Communist International) ក្នុងគោលដៅផ្សព្វផ្សាយលទ្ធិកុម្មុយនិស្តនៅទូទាំងពិភពលោក ដើម្បីប្រជែងជាមួយនឹងលទ្ធិមូលធននិយមលោកខាងលិច។
ទាំងនេះហើយជាពន្លកនៃការប្រឈមមុខដាក់គ្នា រវាងសហភាពសូវៀត និងមហាអំណាចលោកខាងលិច។ នៅក្រោយសង្រ្គាមលោកលើកទី១ សហភាពសូវៀតត្រូវបានគេផាត់ចេញពីក្នុងចំណោមប្រទេសឈ្នះសង្រ្គាម។ សូវៀតមិនមានចំណែកក្នុងការចរចាសន្ធិសញ្ញាក្រុងវែរសៃ (Versailles)។ សូវៀតមិនត្រូវបានគេអនុញ្ញាតឲ្យចូលជាសមាជិកសង្គមប្រជាជាតិ។ សូវៀតក៏ចិញ្ចឹមចិត្តខឹងនឹងប្រទេសលោកខាងលិច ដែលមិនចាត់ទុកខ្លួនជាប្រទេសមហាអំណាចមួយនឹងគេ។
នៅក្នុងសង្រ្គាមលោកលើកទី២ សហភាពសូវៀត និងសហរដ្ឋអាមេរិកបានសហការគ្នា ក្នុងការច្បាំងទល់នឹងអាល្លឺម៉ង់ ក៏ប៉ុន្តែ ការសហការគ្នានេះត្រូវធ្វើឡើងដោយសារតែកាលៈទេសៈតម្រូវតែប៉ុណ្ណោះ មិនមែនធ្វើឡើងក្នុងលក្ខណៈជាមិត្តភាពនឹងគ្នានោះទេ។ សហភាពសូវៀត និងសហរដ្ឋអាមេរិកសហការគ្នា ក្នុងសង្រ្គាមលោកលើកទី២ គឺដោយសារតែនៅពេលនោះ ប្រទេសទាំងពីរមានសត្រូវរួមគ្នា គឺហ៊ីត្លែរ ប៉ុន្តែ ធាតុពិត ទំនាក់ទំនងរវាងមហាអំណាចទាំងពីរ គឺជាទំនាក់ទំនងដែលប្រកបទៅដោយភាពតានតឹង និងការមិនទុកចិត្តគ្នា។
ភាពតានតឹង និងការមិនទុកចិត្តគ្នានេះ ត្រូវបានឆ្លុះបញ្ចាំងឲ្យឃើញ តាមរយៈសន្និសីទធំៗចំនួន ៣ ដែលមេដឹកនាំអាមេរិក អង់គ្លេស និងសហភាពសូវៀត បានបើកធ្វើ នៅក្នុងអំឡុងសង្រ្គាមលោកលើកទី២។
សន្និសីទទីមួយ ធ្វើឡើង នៅក្នុងស្ថានទូតសូវៀត ប្រចាំទីក្រុងតេហេរ៉ង់ (អ៊ីរ៉ង់) ពីថ្ងៃទី២៨ វិច្ឆិកា ដល់ថ្ងៃទី១ធ្នូ ឆ្នាំ១៩៤៣ ដែលត្រូវបានគេហៅជាទូទៅថា “សន្និសីទក្រុងតេហេរ៉ង់”។ នៅក្នុងសន្និសីទនេះ លោក Franklin Roosevelt ប្រធានាធិបតីអាមេរិក លោក Winston Churchill នាយករដ្ឋមន្រ្តីអង់គ្លេស និងលោកស្តាលីន លេខាបក្សកុម្មុយនិស្តសូវៀត ជជែកគ្នា អំពីយុទ្ធសាស្រ្តវាយបកទៅលើហ៊ីត្លែរ ដោយកងទ័ពសូវៀតវាយលុកពីទិសខាងកើត ចំណែកកងកម្លាំងសម្ព័ន្ធមិត្តលោកខាងលិចវាយលុកពីទិសខាងលិច។ ជាថ្នូរនឹងកិច្ចសហប្រតិបត្តិការនេះ ប្រមុខដឹកនាំអាមេរិក និងអង់គ្លេសបានយល់ព្រមតាមការទាមទាររបស់ស្តាលីនដែលចង់កាន់កាប់តំបន់អឺរ៉ុបខាងកើត នៅក្រោយពេលទទួលជ័យជម្នះលើហ៊ីត្លែរ។ សម្ព័ន្ធមិត្តលោកខាងលិចក៏បានព្រមព្រៀងផងដែរឲ្យសូវៀតកាត់យកដែនដីមួយផ្នែកខាងកើតរបស់ប៉ូឡូញ ដោយកាត់យកដីអាល្លឺម៉ង់មួយផ្នែកទៅឲ្យប៉ូឡូញជាជំនួសវិញ។
នៅខែកុម្ភៈ ឆ្នាំ១៩៤៥ (ថ្ងៃទី៤ ដល់ថ្ងៃទី១១) នៅពេលដែលកងកម្លាំងសម្ព័ន្ធមិត្តកំពុងតែមានប្រៀបលើកងទ័ពអាល្លឺម៉ង់នៅសមរភូមិខាងលិច ហើយកងទ័ពសូវៀតបានចូលកាន់កាប់តំបន់អឺរ៉ុបខាងកើតបានមួយផ្នែកធំ លោក Franklin Roosevelt, Winston Churchill និងស្តាលីន បានជួបគ្នាជាលើកទី២ នៅក្នុងសន្និសីទក្រុងយ៉ាល់តា (តំបន់គ្រីមេ) ដោយផ្តោតជាពិសេសលើការគ្រប់គ្រងប្រទេសអាល្លឺម៉ង់នៅក្រោយសង្រ្គាម។
មេដឹកនាំទាំងបីបានព្រមព្រៀងគ្នាពុះចែកប្រទេសអាល្លឺម៉ង់ជា ៤ចំណែក ដើម្បីចែកគ្នាកាន់កាប់ គឺអាមេរិកកាន់កាប់មួយចំណែក អង់គ្លេសមួយចំណែក សូវៀតមួយចំណែក ហើយចំណែកទី៤ ត្រូវបានទៅបារាំង។ ទីក្រុងប៊ែរឡាំង ដែលជារដ្ឋធានីរបស់អាល្លឺម៉ង់ ហើយដែលស្ថិតនៅក្នុងចំណែកដែនដីក្រោមការគ្រប់គ្រងរបស់សហភាពសូវៀតក៏ត្រូវបែងចែកជា ៤ចំណែកផងដែរ។
ការបែងចែកដែនដីគ្នាកាន់កាប់ក្រោយសង្រ្គាម ត្រូវបានមេដឹកនាំអាមេរិក អង់គ្លេស និងសូវៀតបន្តធ្វើ នៅក្នុងសន្និសីទលើកទី៣ នៅទីក្រុងប៉តស្តាំ (Potsdam) ក្បែររដ្ឋធានីប៊ែរឡាំង ពីថ្ងៃទី១៧ខែកក្កដា ដល់ថ្ងៃទី២ខែសីហា ឆ្នាំ១៩៤៥។
នៅក្រោយពេលដែលសង្រ្គាមលោកលើកទី២ត្រូវបញ្ចប់ តំបន់អឺរ៉ុបត្រូវពុះខណ្ឌចែកជាពីរ គឺអឺរ៉ុបខាងកើតស្ថិតក្រោមការកាន់កាប់របស់សូវៀតកុម្មុយនិស្ត និងអឺរ៉ុបខាងលិចស្ថិតក្រោមឥទ្ធិពលរបស់សហរដ្ឋអាមេរិក។ អាល្លឺម៉ង់ណាហ្ស៊ីដែលជាសត្រូវរួមត្រូវដួលរលំ សហភាពសូវៀត និងសហរដ្ឋអាមេរិកក៏បង្វែរពីការសហការគ្នា ទៅជាការប្រកួតប្រជែងគ្នា ដើម្បីបង្កើនឥទ្ធិពលរៀងៗខ្លួន ដែលបង្កឲ្យមានការប្រណាំងប្រជែងផ្នែកសព្វាវុធ ទាំងគ្រឿងសព្វាវុធធម្មតា និងអាវុធនុយក្លេអ៊ែរ ការប្រណាំងប្រជែងគ្នាតាំងពីលើផែនដីរហូតដល់ទីអវកាស ព្រមទាំងការរុកគួនគ្នាបង្កើតឲ្យមានជាសង្រ្គាមស៊ីវិលនៅតាមបណ្តាប្រទេសជាច្រើន នៅទូទាំងពិភពលោក៕
សង្រ្គាមត្រជាក់នៅមជ្ឈិមបូព៌ា៖ វិបត្តិព្រែកជីកស៊ុយអេឆ្នាំ១៩៥៦
កែប្រែសង្រ្គាមត្រជាក់ ដែលបានចាប់ផ្តើមផ្ទុះឡើងជាដំបូងនៅក្នុងតំបន់អឺរ៉ុប បានចាប់ផ្តើមរាលដាលចេញទៅដល់តំបន់អាស៊ី ជាមួយនឹងការឡើងមកកាន់អំណាចរបស់បក្សកុម្មុយនិស្តចិន នៅឆ្នាំ១៩៤៩ និងសង្រ្គាមកូរ៉េ នៅឆ្នាំ១៩៥០ ដល់ឆ្នាំ១៩៥៣។
នៅក្រោយសង្រ្គាមកូរ៉េ មហាអំណាចធំៗទាំងពីរ គឺសហរដ្ឋអាមេរិក និងសហភាពសូវៀត សុទ្ធតែបានឆ្លងកាត់នូវការផ្លាស់ប្តូរដ៏សំខាន់ គឺការផ្លាស់ប្តូរមេដឹកនាំ។ នៅសហរដ្ឋអាមេរិក លោក Dwight Eisenhower អតីតមេទ័ពឆ្នើមនៅក្នុងអំឡុងសង្រ្គាមលោកលើកទី២ បានជាប់ឆ្នោតឡើងមកកាន់តំណែងជាប្រធានាធិបតី នៅខែមករាឆ្នាំ១៩៥៣ ជំនួសលោក Harry Truman ដែលផុតអាណត្តិ។ នៅសហភាពសូវៀត លោក Nikita Khrushchev បានឡើងមកធ្វើជាលេខាបក្សកុម្មុយនិស្តជំនួសស្តាលីនដែលត្រូវទទួលមរណភាព កាលពីខែមីនា ឆ្នាំ១៩៥៣។
ក្រោយពីបានឡើងមកកាន់អំណាច លោក Khrushchev បានព្យាយាមពង្រឹងប្លុកកុម្មុយនិស្តនៅអឺរ៉ុបខាងកើត តាមរយៈការបង្កើតបក្សសម្ព័ន្ធវ៉ាសូវី នៅឆ្នាំ១៩៥៥ ដើម្បីជាកម្លាំងទប់ទល់នឹងបក្សសម្ព័ន្ធអូតង់របស់លោកខាងលិច។ ក៏ប៉ុន្តែ ក្នុងពេលជាមួយគ្នានោះ លោក Khrushchev ក៏ហាក់ដូចជាបានបង្ហាញនូវជំហរផ្សះផ្សាជាមួយប្លុកលោកសេរីផងដែរ ដោយបានដកទ័ពចេញពីប្រទេសអូទ្រីស និងបានភ្ជាប់ទំនាក់ទំនងការទូតជាមួយអាល្លឺម៉ង់ខាងលិច។ លើសពីនេះទៅទៀត នៅក្នុងកិច្ចប្រជុំជាមួយអាមេរិក អង់គ្លេស និងបារាំង ដែលបើកធ្វើនៅហ្សឺណែវ នៅឆ្នាំ១៩៥៥ លោក Khrushchev បានលើកឡើងអំពីការចង់ឃើញប្លុកកុម្មុយនិស្ត និងប្លុកសេរី អាចរស់នៅក្នុងសុខសន្តិភាពជាមួយគ្នា។ គោលការណ៍នេះត្រូវបានលោក Khrushchev បញ្ជាក់សាជាថ្មីម្តងទៀត នៅក្នុងអំឡុងមហាសន្និបាតបក្សកុម្មុយនិស្តសូវៀត នៅឆ្នាំ១៩៥៦។ នៅក្នុងមហាសន្និបាតនោះ លោក Khrushchev ក៏បានថ្លែងរិះគន់ផងដែរ ចំពោះការដឹកនាំតាមបែបផ្តាច់ការនិងឃោរឃៅរបស់ស្តាលីន។
កាយវិកាទាំងនេះរបស់លោក Khrushchev បានធ្វើឲ្យគេនឹកគិតថា សហភាពសូវៀតប្រហែលជាកំពុងរៀបចំធ្វើកំណែទម្រង់ទ្រង់ទ្រាយធំ ដើរចេញពីគន្លងនយោបាយនិងមនោគមន៍វិជ្ជារបស់ស្តាលីន ហើយការប្រឈមមុខដាក់គ្នា រវាងសហភាពសូវៀត និងលោកខាងលិចប្រហែលជាអាចនឹងត្រូវធូរស្រាលមកវិញ។ ក៏ប៉ុន្តែ ក្តីរំពឹងនេះត្រូវរលាយបាត់ទៅវិញ នៅពេលដែលវិបត្តិព្រែកជីកស៊ុយអេបានផ្ទុះឡើង នៅក្នុងប្រទេសអេហ្ស៊ីប។
ព្រែកជីកស៊ុយអេគឺច្រកផ្លូវដ៏សំខាន់មួយ ក្នុងការដឹកជញ្ជូនតាមផ្លូវទឹក ឆ្លងកាត់ដោយត្រង់ពីសមុទ្រមេឌីទែរ៉ាណេ ទៅកាន់សមុទ្រក្រហម។ ព្រែកជីកនេះត្រូវបានសាងសង់ឡើង កាលពីឆ្នាំ១៨៦៩ ដោយក្រុមហ៊ុនឯកជនបារាំង ក្នុងកិច្ចសន្យាសម្បទានផ្តល់ដោយរដ្ឋាភិបាលអេហ្ស៊ីប។
នៅឆ្នាំ១៩៥៥ សហរដ្ឋអាមេរិក និងអង់គ្លេស ដែលសំឡឹងឃើញអេហ្ស៊ីបថាជាចំណុចយុទ្ធសាស្រ្តក្នុងការប្រឆាំងនឹងឥទ្ធិពលកុម្មុយនិស្តក្នុងតំបន់មជ្ឈិមបូព៌ា ក៏បានព្យាយាមចែចង់មេដឹកនាំអេហ្ស៊ីប ដោយបានសន្យាផ្តល់ជំនួយយ៉ាងច្រើន នៅក្នុងគម្រោងសាងសង់ហេដ្ឋារចនាសម្ព័ន្ធសំខាន់ៗ។ មេដឹកនាំអេហ្ស៊ីបវិញចង់រក្សាខ្លួនជាប្រទេសអព្យាក្រឹតក៏បានព្យាយាមពង្រឹងទំនាក់ទំនងទាំងជាមួយអាមេរិក និងទាំងជាមួយសហភាពសូវៀត។ អេហ្ស៊ីបបានព្រមព្រៀងទិញគ្រឿងសព្វាវុធពីសហភាពសូវៀត ហើយថែមទាំងបានជជែកអំពីលទ្ធភាពក្នុងការទទួលជំនួយរាប់ពាន់លានដុល្លារពីម៉ូស្គូថែមទៀតផង។ មើលឃើញបែបនេះ អាមេរិក និងអង់គ្លេស ដែលសង្ស័យថា អេហ្ស៊ីបកំពុងលេងល្បិចស៊ីទាំងសងខាង ក៏បានសម្រេចបញ្ឈប់ការផ្តល់ជំនួយដែលធ្លាប់បានសន្យាពីមុន។ ឆ្លើយតបមកវិញ មេដឹកនាំអេហ្ស៊ីបបានសម្រេចបញ្ឈប់ការធ្វើសម្បទានព្រែកជីកស៊ុយអេ ដោយដកហូតការគ្រប់គ្រងពីក្រុមហ៊ុនឯកជន យកមកដាក់ជាសម្បត្តិរដ្ឋ។ នៅខែតុលា ឆ្នាំ១៩៥៦ បារាំង និងអង់គ្លេស ដោយសហការជាមួយអ៊ីស្រាអែល ក៏បានបើកការវាយប្រហារទៅលើអេហ្ស៊ីប ដើម្បីដណ្តើមកាន់កាប់ព្រែកជីកស៊ុយអេ ដែលជាផ្លូវដឹកជញ្ជូនប្រេងពីតំបន់មជ្ឈិមបូព៌ា ទៅកាន់តំបន់អឺរ៉ុប។
នៅថ្ងៃទី៥ ខែវិច្ឆិកា ១៩៥៦ នៅពេលដែលកងទ័ពបារាំង អង់គ្លេស និងអ៊ីស្រាអែលវាយដណ្តើមកាន់កាប់តំបន់ជុំវិញព្រែកជីកស៊ុយអេ លោក Khrushchev បានគំរាមមេដឹកនាំប្រទេសទាំង៣នេះត្រង់ៗថា ប្រសិនបើពួកគេមិនដកទ័ពថយចេញពីអេហ្ស៊ីបទេ សូវៀតនឹងប្រើអាវុធនុយក្លេអ៊ែរ ដើម្បីបញ្ឈប់ទង្វើឈ្លានពានរបស់ពួកគេ។ ប្រឈមមុខនឹងការគំរាមប្រើអាវុធនុយក្លេអ៊ែរនេះ មេដឹកនាំសហរដ្ឋអាមេរិកមិនត្រឹមតែមិនចេញមុខការពារប្រទេសជាសម្ព័ន្ធមិត្តរបស់ខ្លួននោះទេ ក៏ប៉ុន្តែ ថែមទាំងបានដាក់សម្ពាធទៅលើបារាំង អង់គ្លេស និងអ៊ីស្រាអែលឲ្យដកថយចេញពីអេហ្ស៊ីប ដោយព្រមានថា បើពួកគេមិនដកថយទេ ពួកគេនឹងត្រូវទទួលរងនូវទណ្ឌកម្មសេដ្ឋកិច្ច។ សហរដ្ឋអាមេរិកមិនចេញមុខជួយបារាំង អង់គ្លេស និងអ៊ីស្រាអែល ដោយសារតែខឹងនឹងប្រទេសសម្ព័ន្ធមិត្តទាំងបីនេះ ដែលបើកធ្វើសកម្មភាពយោធានៅអេហ្ស៊ីប ដោយមិនប្រាប់អាមេរិកឲ្យដឹងជាមុន។
ប្រឈមមុខនឹងការគំរាមប្រើអាវុធនុយក្លេអ៊ែរពីសំណាក់មេដឹកនាំសូវៀតផង និងការគំរាមដាក់ទណ្ឌកម្មសេដ្ឋកិច្ចពីសហរដ្ឋអាមេរិក ដែលជាសម្ព័ន្ធមិត្តផង បារាំង អង់គ្លេស និងអ៊ីស្រាអែលក៏បានដកទ័ពចេញពីអេហ្ស៊ីប ហើយវិបត្តិព្រែកជីកស៊ុយអេក៏ត្រូវបិទបញ្ចប់។
វិបត្តិព្រែកជីកស៊ុយអេ គឺជាចំណុចចាប់ផ្តើមនៃការរាលដាលសង្រ្គាមត្រជាក់នៅក្នុងតំបន់មជ្ឈិមបូព៌ា ដោយចាប់ពីឆ្នាំ១៩៥៧ លោក Eisenhower បានដាក់ចេញនូវនយោបាយថ្មីមួយគឺអាមេរិកត្រូវតែផ្តល់ជំនួយទាំងខាងហិរញ្ញវត្ថុ និងខាងយោធា ដល់បណ្តាប្រទេសអារ៉ាប់ទាំងឡាយណា ដែលប្រឈមមុខនឹងឥទ្ធិពលកុម្មុយនិស្ត។
វិបត្តិព្រែកជីកស៊ុយអេក៏ជាចំណុចរបត់ដ៏សំខាន់មួយដែរ នៅក្នុងនយោបាយការបរទេសបារាំងចំពោះសហរដ្ឋអាមេរិក។ ភាពជូរចត់នៅអេហ្ស៊ីបបានធ្វើឲ្យមេដឹកនាំបារាំងកំណត់ក្នុងចិត្តថា ពួកគេមិនអាចរំពឹងតែទៅលើអាមេរិក ដើម្បីជួយការពារសន្តិសុខរបស់បារាំងបាននោះទេ។ បារាំង ក្រោមការដឹកនាំរបស់ឧត្តមសេនីយ៍ Charles de Gaulle ក៏បានរៀបចំកម្មវិធីផលិតអាវុធនុយក្លេអ៊ែរផ្ទាល់ខ្លួន ហើយព្រមទាំងបានសហការជាមួយអាល្លឺម៉ង់ខាងលិច ក្នុងការជំរុញឲ្យពង្រឹងការធ្វើសមាហរ័ណកម្មអឺរ៉ុប ឈានទៅបង្កើតសហគមន៍អឺរ៉ុប ដែលជាសម្ព័ន្ធភាពរវាងប្រទេសអឺរ៉ុបគ្នាឯង ដើម្បីកុំឲ្យពឹងផ្អែកទាំងស្រុងតែទៅលើអង្គការអូតង់ដែលស្ថិតក្រោមការដឹកនាំរបស់សហរដ្ឋអាមេរិក។
សន្ធិសញ្ញាបង្កើតសហគមន៍សេដ្ឋកិច្ចអឺរ៉ុបត្រូវបានចុះហត្ថលេខា នៅទីក្រុងរ៉ូម នៅថ្ងៃទី២៥ ខែមីនា ឆ្នាំ១៩៥៧ (ដោយមានប្រទេសជាសមាជិកស្ថាបនិកចំនួន ៦ គឺបារាំង អាល្លឺម៉ង់ខាងលិច អ៊ីតាលី ប៊ែលហ្ស៊ិក លុចសំបួ និងហូឡង់) ហើយនៅឆ្នាំ១៩៦០ បារាំងបានធ្វើការសាកល្បងអាវុធនុយក្លេអ៊ែររបស់ខ្លួនប្រកបដោយជោគជ័យ ក្លាយជាមហាអំណាចនុយក្លេអ៊ែរទី៤ បន្ទាប់ពីសហរដ្ឋអាមេរិក សហភាពសូវៀត និងអង់គ្លេស៕
ការបែកបាក់គ្នារវាងចិននិងសហភាពសូវៀតក្នុងសង្រ្គាមត្រជាក់
កែប្រែនៅក្នុងអំឡុងសង្រ្គាមត្រជាក់ មានហេតុការណ៍មួយចំនួន ដែលត្រូវបានអ្នកប្រវត្តិសាស្រ្តចាត់ទុកថាជាចំណុចរបត់សំខាន់ៗ នៃការប្រឈមមុខដាក់គ្នា រវាងប្លុកសេរី និងប្លុកកុម្មុយនិស្ត។ ហេតុការណ៍អស់ទាំងនោះរួមមានដូចជា ការសង់ជញ្ជាំងក្រុងប៊ែរឡាំង វិបត្តិមីស៊ីលគុយបា សង្រ្គាមវៀតណាម ហើយក្នុងនោះក៏មានផងដែរ ការបែកបាក់គ្នា រវាងចិន និងសហភាពសូវៀត។
ចិន និងសូវៀត សុទ្ធសឹងជាមហាអំណាចដែលមានជំនឿយ៉ាងមុតមាំទៅលើលទ្ធិកុម្មុយនិស្តម៉ាកឡេនីន ហើយជាសម្ព័ន្ធមិត្តដ៏ជិតស្និទ្ធ នៅក្នុងការប្រកួតប្រជែងជាមួយនឹងប្លុកសេរី និងមូលធននិយម ដឹកនាំដោយសហរដ្ឋអាមេរិក។ ទោះជាយ៉ាងណា មេដឹកនាំចិន និងមេដឹកនាំសហភាពសូវៀត ថ្វីដ្បិតតែមានមនោគមន៍វិជ្ជាដូចគ្នា ប៉ុន្តែមានគំនិតផ្ទុយគ្នាស្រឡះ ទាក់ទងនឹងរបៀបយកមនោគមន៍វិជ្ជានេះទៅដាក់ចេញជាគោលនយោបាយ ដើម្បីអនុវត្តជាក់ស្តែង និងជាពិសេស គឺមានគំនិតផ្ទុយគ្នាស្រឡះ ជុំវិញឥរិយាបថដែលត្រូវប្រកាន់យក នៅចំពោះមុខសហរដ្ឋអាមេរិក។
សញ្ញានៃការប្រេះឆាគ្នា រវាងចិន និងសហភាពសូវៀត បានចាប់ផ្តើមឡើង នៅក្នុងអំឡុងឆ្នាំ១៩៥៧។
លោក នីគីតា គ្រូឆេវ គឺជាមេដឹកនាំថ្មីរបស់សហភាពសូវៀត ដោយបានឡើងមកបន្តតំណែងពីលោកស្តាលីន ដែលបានទទួលមរណភាពនៅឆ្នាំ១៩៥៣។ ប៉ុន្មានឆ្នាំក្រោយពីបានឡើងមកកាន់អំណាច លោកនីគីតា គ្រូឆេវ បានចាប់ផ្តើមបង្ហាញពីជំហរចង់ផ្សះផ្សាជាមួយប្លុកសេរី ដោយបានថ្លែងជាសាធារណៈថា សូវៀតមានបំណងចង់ឃើញប្លុកកុម្មុយនិស្ត និងប្លុកសេរី អាចរស់នៅជាមួយគ្នា ក្នុងសុខសន្តិភាព។ លើសពីនេះទៅទៀត លោកនីគីតា គ្រូឆេវ ក៏បានថ្លែងរិះគន់ផងដែរ ចំពោះរបៀបដឹកនាំរបស់លោកស្តាលីន ដោយចាត់ទុកថាជាការដឹកនាំតាមបែបឃោរឃៅផ្តាច់ការ។
មេដឹកនាំកុម្មុយនិស្តចិន គឺលោកម៉ៅសេទុង ដែលតាំងពីដើមមកគាំទ្រនយោបាយ និងរបៀបដឹកនាំរបស់លោកស្តាលីន ជាពិសេស គឺការប្រកាន់ជំហរតឹងរ៉ឹងចំពោះសហរដ្ឋអាមេរិក និងប្រទេសក្នុងប្លុកសេរី ក៏បានចាប់ផ្តើមមានការខ្នក់ចិត្តនឹងលោកនីគីតា គ្រូឆេវ ហើយទំនាក់ទំនង រវាងចិន និងសហភាពសូវៀត ក៏ចាប់ផ្តើមមានការរកាំរកូសច្រើនឡើងៗ ពីមួយថ្ងៃទៅមួយថ្ងៃ។
ទំនាក់ទំនងចិន-សូវៀតបានធ្លាក់ចុះមួយកម្រិតថែមទៀត នៅពេលដែលជម្លោះប្រដាប់អាវុធ រវាងចិនកុម្មុយនិស្ត និងចិនតៃវ៉ាន់ បានចាប់ផ្តើមផ្ទុះឡើងជាលើកទី២ នៅឆ្នាំ១៩៥៨។ នៅក្នុងពេលដែលលោកនីគីតា គ្រូឆេវ កំពុងប្រកាន់យកនូវនយោបាយផ្សះផ្សាជាមួយសហរដ្ឋអាមេរិក លោកម៉ៅសេទុង ស្រាប់តែបានបើកការវាយប្រហារទៅលើកោះតៃវ៉ាន់ ដែលជាហេតុធ្វើឲ្យផ្ទុះឡើងសាជាថ្មីម្តងទៀត នូវជម្លោះប្រដាប់អាវុធដោយប្រយោលទល់នឹងសហរដ្ឋអាមេរិក។
នៅសម្បកក្រៅ សហភាពសូវៀតនៅតែបន្តជួយចិន ក្នុងការប្រយុទ្ធតទល់នឹងសហរដ្ឋអាមេរិក ក៏ប៉ុន្តែ នៅពីក្រោយឆាកវិញ ភាពតានតឹងបានកើតមានឡើង រវាងលោកនីគីតា គ្រូឆេវ និងលោកម៉ៅសេទុង។ លោកនីគីតា គ្រូឆេវ មានការអាក់អន់ចិត្តយ៉ាងខ្លាំង ដែលលោកម៉ៅសេទុង បើកការវាយប្រហារទៅលើកោះតៃវ៉ាន់ ដោយមិនប្រាប់លោកឲ្យដឹងជាមុន ហើយបង្កជាជម្លោះឡើងដោយទាញសូវៀតឲ្យធ្លាក់ទៅជាមួយ រហូតស្ទើរតែនឹងត្រូវផ្ទុះសង្រ្គាមនុយក្លេអ៊ែរជាមួយនឹងសហរដ្ឋអាមេរិក។ នៅពេលនោះ មេដឹកនាំសូវៀតបានបញ្ជូនប្រមុខការទូតរបស់ខ្លួនឲ្យទៅកាន់ទីក្រុងប៉េកាំង ដោយបានទាមទារឲ្យកងទ័ពចិនធ្វើសកម្មភាពដោយប្រយ័ត្នប្រយែង ដើម្បីចៀសវាងកុំឲ្យជម្លោះជាមួយអាមេរិករាលដាលកាន់តែខ្លាំងថែមទៀត។ លោកម៉ៅសេទុងវិញ ក៏មានការអាក់អន់ចិត្តយ៉ាងខ្លាំងដែរ ចំពោះលោកនីគីតា គ្រូឆេវ ដែលព្យាយាមដាក់សម្ពាធលើចិនឲ្យប្រកាន់នូវជំហរ ដែលចិនយល់ថាមានភាពទន់ជ្រាយចំពោះអាមេរិក។
ការខ្វែងគំនិតគ្នានៅក្រោយឆាក បានក្លាយជាជម្លោះដោយបើកចំហ នៅឆ្នាំ១៩៦០ ដោយអតីតសម្ព័ន្ធកុម្មុយនិស្តទាំងពីរបានចាប់ផ្តើមបញ្ចេញសំឡេងរិះគន់គ្នាទៅវិញទៅមកជាសាធារណៈ ហើយភាពតានតឹងនេះបានធ្វើឲ្យសហភាពសូវៀតដកអ្នកបច្ចេកទេស និងជំនាញការរបស់ខ្លួនទាំងអស់ចេញពីចិន ដែលជាហេតុធ្វើឲ្យគម្រោងសហកិច្ចប្រតិបត្តិការសេដ្ឋកិច្ច យោធា និងបច្ចេកវិទ្យាទ្វេភាគីចំនួនរាប់រយត្រូវជាប់គាំង។
នៅឆ្នាំ១៩៦២ មានព្រឹត្តិការណ៍ដ៏សំខាន់ពីរ ដែលជំរុញឲ្យទំនាស់ រវាងចិន និងសហភាពសូវៀត បានឈានដល់ដំណាក់កាលដែលមិនអាចវិលត្រឡប់ថយក្រោយវិញបាន នោះគឺវិបត្តិមីស៊ីលគុយបា និងសង្រ្គាមព្រំដែន រវាងចិន និងឥណ្ឌា។
នៅក្នុងវិបត្តិមីស៊ីលគុយបា ក្រោយពីដឹងថា សូវៀតសុខចិត្តដកអាវុធនុយក្លេអ៊ែរចេញពីគុយបាទៅតាមការទាមទាររប់សសហរដ្ឋអាមេរិក លោកម៉ៅសេទុងបានធ្វើការរិះគន់លោកនីគីតា គ្រូឆេវ ដោយពាក្យសម្តីធ្ងន់ៗថា មាននយោបាយកំសាកចុះញ៉មអាមេរិក។ លោកនីគីតា គ្រូឆេវ បានឆ្លើយតបមកវិញដោយកំហឹង ដោយរិះគន់លោកម៉ៅសេទុងថា ជាមេដឹកនាំដែលចូលចិត្តការប្រឈមមុខដាក់គ្នា ដែលជានយោបាយនឹងនាំឲ្យផ្ទុះជាសង្រ្គាមនុយក្លេអ៊ែរនៅថ្ងៃណាមួយ។ មេដឹកនាំសូវៀតមិនបញ្ចប់ត្រឹមតែការរិះគន់ដោយពាក្យសម្តីនេះប៉ុណ្ណោះទេ ក៏ប៉ុន្តែ ថែមទាំងបានចេញមុខគាំទ្រឥណ្ឌា នៅក្នុងសង្រ្គាមព្រំដែនជាមួយចិន ដែលផ្ទុះឡើង នៅខែតុលា ឆ្នាំ១៩៦២។
ទំនាក់ទំនង រវាងអតីតសម្ព័ន្ធមិត្តកុម្មុយនិស្តទាំងពីរក៏បានឈានដល់ទីបញ្ចប់ ហើយចាប់ពីឆ្នាំ១៩៦៤ នៅក្រោយពេលចិនផលិតបានអាវុធនុយក្លេអ៊ែរដោយខ្លួនឯង ម៉ៅសេទុងក៏បានកំណត់នូវនយោបាយជាយុទ្ធសាស្រ្តមួយ គឺត្រូវតែប្រជែងជាមួយនឹងសហភាពសូវៀត ដើម្បីធ្វើជាមេដឹកនាំចលនាកុម្មុយនិស្តអន្តរជាតិ។
នៅទីបំផុត ចិន និងសហភាពសូវៀត បានប្រែក្លាយពីសម្ព័ន្ធមិត្ត ទៅជាសត្រូវ ហើយនៅចន្លោះឆ្នាំ១៩៦៨ ដល់ឆ្នាំ១៩៦៩ ការប្រឈមមុខដាក់គ្នា រវាងមហាអំណាចកុម្មុយនិស្តទាំងពីរបានកើនឡើងដល់កម្រិតកំពូល នៅក្នុងជម្លោះព្រំដែន ដែលរាលដាលខ្លាំង រហូតឈានដល់មានការប៉ះទង្គិចដោយប្រដាប់អាវុធ ស្ទើរតែនឹងធ្វើឲ្យមានផ្ទុះសង្រ្គាមនឹងគ្នា។
ការបែកបាក់គ្នា រវាងចិន និងសហភាពសូវៀត គឺជាចំណុចរបត់ដ៏សំខាន់មួយ នៃសង្រ្គាមត្រជាក់ ដោយសារតែវាបានប្រែក្លាយពិភពលោក ពីការប្រឈមមុខដាក់គ្នា រវាងប៉ូលពីរ គឺអាមេរិក និងសូវៀត ទៅជាជម្លោះត្រីកោណ អាមេរិក-សូវៀត-ចិន។ ក្រោយមកទៀត ការបែកបាក់គ្នានៅផ្ទៃក្នុងប្លុកកុម្មុយនិស្តនេះ ក៏ជាដើមហេតុដ៏ចម្បងមួយដែរ ដែលបានធ្វើឲ្យការប្រឈមមុខដាក់គ្នា រវាងប្លុកសេរី និងប្លុកកុម្មុយនិស្តស្គាល់នូវភាពធូរស្រាលមួយរយៈ។ សម័យកាលធូរស្រាលនៅក្នុងសង្រ្គាមត្រជាក់ ដែលគេច្រើនតែហៅតាមភាសាបារាំងថា « Détente »៕
ភាពធូរស្រាលក្នុងការប្រឈមមុខដាក់គ្នារវាងប្លុកសេរីនិងកុម្មុយនិស្តក្នុងសង្រ្គាមត្រជាក់
កែប្រែនៅពេញក្នុងសង្រ្គាមត្រជាក់ ពិភពលោកស្ថិតក្នុងការប្រឈមមុខដាក់គ្នាយ៉ាងតឹងតែង និងជាប្រចាំ រវាងប្លុកពីរ គឺសហរដ្ឋអាមេរិក និងសហភាពសូវៀត។ ក៏ប៉ុន្តែ ចាប់ពីទសវត្សរ៍ឆ្នាំ៦០ វិបត្តិផ្ទៃក្នុងប្លុកកុម្មុយនិស្តបានចាប់ផ្ទុះឡើង ក្រោយពីមានការបែកបាក់គ្នា រវាងសូវៀត និងចិន ហើយជម្លោះផ្ទៃក្នុងប្លុកកុម្មុយនិស្តបាននាំទៅរកចំណុចរបត់ដ៏សំខាន់មួយ នៅក្នុងសង្រ្គាមត្រជាក់ គឺភាពធូរស្រាលនៅក្នុងទំនាក់ទំនង រវាងអាមេរិក និងសូវៀត។
នៅក្រោយវិបត្តិមីស៊ីលគុយបា មេដឹកនាំអាមេរិក និងសូវៀត បានព្រមព្រៀងគ្នាបង្កើតខ្សែទូរស័ព្ទពិសេសមួយទុកធ្វើជាមធ្យោបាយទាក់ទងនិយាយគ្នាដោយផ្ទាល់ ដើម្បីដោះស្រាយជម្លោះជាយថាហេតុ និងបញ្ចៀសកុំឲ្យផ្ទុះទៅជាសង្រ្គាម។
ស្មារតីចង់ដោះស្រាយជម្លោះតាមរយៈការជជែកគ្នានេះ គឺជាជំហានដំបូងដ៏សំខាន់មួយ ឆ្ពោះទៅរកកិច្ចចរចាបង្កើតបានជាកិច្ចព្រមព្រៀងសំខាន់ៗមួយចំនួន ជាពិសេស សន្ធិសញ្ញាស្តីពីការហាមឃាត់ការសាកល្បងអាវុធនុយក្លេអ៊ែរ (ឆ្នាំ១៩៦៣), កិច្ចព្រមព្រៀងស្តីពីការគ្រប់គ្រងសកម្មភាពក្នុងទីអវកាស (ឆ្នាំ១៩៦៧), សន្ធិសញ្ញាមិនរីកសាយភាយអាវុធនុយក្លេអ៊ែរ (ឆ្នាំ១៩៦៨) និងកិច្ចសន្ទនា ស្តីពីការកម្រិតគ្រឿងសព្វាវុធនុយក្លេអ៊ែរ (Strategic Arms Limitation Talks/SALT) ដែលចាប់ផ្តើមបើកធ្វើនៅក្នុងទីក្រុងហ៊ែលស៊ីនគី ប្រទេសហ្វាំងឡង់ នៅឆ្នាំ១៩៦៩ ហើយសម្រេចបានជាកិច្ចព្រមព្រៀង នៅឆ្នាំ១៩៧២។
នៅក្នុងអំឡុងពេលនោះ សហភាពសូវៀតស្ថិតក្រោមការដឹកនាំរបស់លោក ឡេអូនីត ប្រេស្នេវ (Leonid Brezhnev) ដែលឡើងមកកាន់អំណាចជំនួសលោកនីគីតា គ្រូឆេវ កាលពីឆ្នាំ១៩៦៤។ ចំណែកឯសហរដ្ឋអាមេរិកវិញ លោករីឆាត និចសុន មកពីគណបក្សសាធារណរដ្ឋបានជាប់ឆ្នោតឡើងមកកាន់តំណែងជាប្រធានាធិបតី នៅខែមករា ឆ្នាំ១៩៦៩។ នៅក្នុងអំឡុងអាណត្តិរបស់លោករីឆាត និចសុននេះហើយ ដែលការប្រឈមមុខដាក់គ្នា រវាងប្លុកសេរី និងប្លុកកុម្មុយនិស្តបានស្គាល់នូវភាពធូរស្រាលខ្លាំង ដោយលោករីឆាត និចសុន បានស្តារទំនាក់ទំនងឲ្យមានភាពប្រសើរឡើងវិញ ទាំងជាមួយសហភាពសូវៀត និងជាមួយចិន។
នៅក្នុងពេលដែលលោករីឆាត និចសុន ឡើងមកកាន់អំណាច អាមេរិកកំពុងប្រឈមមុខនឹងបញ្ហាដ៏គួរឲ្យឈឺក្បាលមួយ គឺសង្រ្គាមវៀតណាម។ ដោយសារតែត្រូវប្រឈមមុខនឹងចលនាប្រឆាំងនឹងសង្រ្គាម ដែលផ្ទុះឡើងយ៉ាងក្តៅគគុកនៅទូទាំងសហរដ្ឋអាមេរិក អាទិភាពសំខាន់បំផុតរបស់លោករីឆាត និចសុន គឺត្រូវស្វែងរកវិធីធ្វើយ៉ាងណា បញ្ចប់សង្រ្គាមវៀតណាមឲ្យបានឆាប់ ហើយដើម្បីបញ្ចប់សង្រ្គាមវៀតណាម អាមេរិកត្រូវការចិន ដែលនៅពេលនោះ គឺជាខ្នងបង្អែកដ៏ធំបំផុតរបស់ក្រុងហាណូយ។
ស្របពេលជាមួយគ្នានោះ ចិន និងសហភាពសូវៀតកំពុងតែមានជម្លោះនឹងគ្នាយ៉ាងខ្លាំង ហើយមេដឹកនាំកុម្មុយនិស្តចិនយល់ឃើញថា ចិនមិនអាចប្រឈមមុខជាមួយនឹងអាមេរិកផង និងសូវៀតផង ក្នុងពេលតែមួយបែបនេះទេ គឺត្រូវតែជ្រើសរើសយកមួយ។ នៅពេលនោះ ម៉ៅសេទុងបានកំណត់យកសហភាពសូវៀតធ្វើជាគូសត្រូវធំ ហើយក៏បានសម្រេចងាកទៅស្តារទំនាក់ទំនងជាមួយអាមេរិក។
ភាពធូរស្រាលនៃទំនាក់ទំនងជាមួយសហរដ្ឋអាមេរិកនេះហើយ ដែលបានជួយឲ្យចិន អាចក្លាយជាសមាជិកអ.ស.ប នៅឆ្នាំ១៩៧១ ហើយអាសនៈជាសមាជិកអចិន្រ្តៃយ៍នៃក្រុមប្រឹក្សាសន្តិសុខ ដែលពីមុនត្រូវកាន់កាប់ដោយសាធារណរដ្ឋចិន (តៃវ៉ាន់) ក៏ត្រូវបានគេប្រគល់មកឲ្យចិនវិញ។ នៅខែកុម្ភៈ ឆ្នាំ១៩៧២ ទំនាក់ទំនង រវាងសហរដ្ឋអាមេរិក និងសាធារណរដ្ឋប្រជាមានិតចិន បានស្គាល់នូវការវិវឌ្ឍជាប្រវត្តិសាស្រ្តមួយទៀត ជាមួយនឹងដំណើរទស្សនកិច្ចរបស់លោករីឆាត និចសុន នៅក្នុងទីក្រុងប៉េកាំង ដែលជាដំណើរទស្សនកិច្ចលើកដំបូងបង្អស់របស់ប្រធានាធិបតីអាមេរិក ទៅកាន់ប្រទេសចិន ចាប់តាំងពីបក្សកុម្មុយនិស្តឡើងកាន់អំណាច នៅឆ្នាំ១៩៤៩។
ភាពធូរស្រាលនៃទំនាក់ទំនងចិន-អាមេរិក មិនបានរំលងពីក្រសែភ្នែករបស់មេដឹកនាំសហភាពសូវៀតនោះទេ ហើយក្រុងម៉ូស្គូ ក៏មិនចង់ទុកបណ្តោយឲ្យគូសត្រូវដ៏ធំទាំងពីររបស់ខ្លួនចាប់ដៃគ្នាមកប្រឆាំងនឹងសូវៀតនោះដែរ។ ប៉ុន្មានខែក្រោយពីដំណើរទស្សនកិច្ចរបស់លោករីឆាត និចសុន នៅប៉េកាំង ជំនួបកំពូល រវាងលោកប្រេស្នេវ និងលោកនិចសុន ក៏ត្រូវបានគេរៀបចំធ្វើឡើង នៅក្នុងទីក្រុងម៉ូស្គូ នៅខែឧសភា ឆ្នាំ១៩៧២ ហើយមួយឆ្នាំក្រោយមកទៀត នៅខែមិថុនា ឆ្នាំ១៩៧៣ គឺលោកប្រេស្នេវម្តង ដែលធ្វើដំណើរទៅបំពេញទស្សនកិច្ច នៅរដ្ឋធានីវ៉ាស៊ីងតោន ដើម្បីបើកធ្វើជំនួបកំពូលលើកទី២ ជាមួយលោករីឆាត និចសុន។
គិតជាសរុប នៅក្នុងចន្លោះពីឆ្នាំ១៩៧២ ដល់ឆ្នាំ១៩៧៩ មេដឹកនាំសហរដ្ឋអាមេរិក និងសហភាពសូវៀត បានបើកធ្វើជំនួបកំពូលទ្វេភាគី រហូតដល់ទៅ ៦លើក ហើយជំនួបកំពូលនៅទីក្រុងហ៊ែលស៊ីនគី ប្រទេសហ្វាំងឡង់ នៅឆ្នាំ១៩៧៥ បានសម្រេចចេញជាលទ្ធផលជាប្រវត្តិសាស្រ្តមួយនៃសង្រ្គាមត្រជាក់ គឺកិច្ចព្រមព្រៀងបង្កើត “អង្គការសន្តិសុខនិងសហប្រតិបត្តិការអឺរ៉ុប” ហៅកាត់ថា “OSCE” (Organization for Security and Co-operation in Europe/Organisation pour la sécurité et la coopération en Europe) ដែលជាអង្គការអន្តរជាតិផ្នែកសន្តិសុខដ៏ធំបំផុតនៅលើពិភពលោក ហើយជាពិសេស ជាអង្គការដែលមានប្រទេសសមាជិកទាំងមកពីបក្សសម្ព័ន្ធអូតង់ (ប្លុកសេរី) និងបក្សសម្ព័ន្ធវ៉ាសូវី (ប្លុកកុម្មុយនិស្ត) រួមបញ្ចូលគ្នាតែមួយ។
គិតជាសរុប ដំណាក់កាលធូរស្រាលនៃសង្រ្គាមត្រជាក់ ដែលគេឲ្យឈ្មោះតាមភាសាបារាំងថា “Détente” មានរយៈពេល ១៧ឆ្នាំ ដោយចាប់ផ្តើមពីឆ្នាំ១៩៦២ នៅក្រោយវិបត្តិមីស៊ីលគុយបា រហូតដល់ឆ្នាំ១៩៧៩ នៅពេលដែលសូវៀតចូលឈ្លានពានប្រទេសអាហ្វហ្កានីស្ថាន ហើយបង្កឲ្យផ្ទុះឡើងវិញ នូវការប្រឈមមុខដាក់គ្នាខាងផ្នែកយោធា រវាងសហរដ្ឋអាមេរិក និងសហភាពសូវៀត៕
ការប្រជែងសព្វាវុធនុយក្លេអ៊ែរនៅក្នុងសង្រ្គាមត្រជាក់
កែប្រែនៅថ្ងៃទី៦ ខែសីហា ឆ្នាំ១៩៤៥ នៅពេលដែលគ្រាប់បែកនុយក្លេអ៊ែរដំបូងបង្អស់ត្រូវបានសហរដ្ឋអាមេរិកទម្លាក់ទៅលើទីក្រុងហ៊ីរ៉ូស្ហ៊ីម៉ា ពិភពលោកទាំងមូលចាប់ផ្តើមមើលឃើញ អំពីមហន្តរាយ ដែលអាចបង្កឡើងដោយអាវុធប្រល័យលោកប្រភេទថ្មី ហើយយុគសម័យនៃការប្រឈមមុខដាក់គ្នាដោយអាវុធនុយក្លេអ៊ែរក៏ចាប់ផ្តើមឡើង។
ភ្លាមៗក្រោយសង្រ្គាមលោកលើកទី២ សហរដ្ឋអាមេរិក គឺជាប្រទេសតែមួយគត់ ដែលមានអាវុធនុយក្លេអ៊ែរ។ ក៏ប៉ុន្តែ ភាពជាមហាអំណាចនុយក្លេអ៊ែរផ្តាច់មុខនេះត្រូវបិទបញ្ចប់ នៅពេលដែលសហភាពសូវៀតផលិតបាន និងធ្វើការសាកល្បងប្រកបដោយជោគជ័យនូវអាវុធនុយក្លេអ៊ែររបស់ខ្លួន នៅឆ្នាំ១៩៤៩។ ចាប់តាំងពីពេលនោះមក សហរដ្ឋអាមេរិក និងសហភាពសូវៀតបានបន្តធ្វើការប្រណាំងប្រជែងគ្នាខាងសព្វាវុធនុយក្លេអ៊ែរ ទាំងខាងបរិមាណ (ចំនួនក្បាលគ្រាប់នុយក្លេអ៊ែរ) ទាំងខាងគុណភាព (ការផលិតក្បាលគ្រាប់នុយក្លេអ៊ែរដែលមានទំហំកាន់តែតូច តែមានកម្លាំងផ្ទុះកាន់តែខ្លាំង) និងទាំងមធ្យោបាយក្នុងការទម្លាក់អាវុធនុយក្លេអ៊ែរ (ការអភិវឌ្ឍបច្ចេកវិទ្យាផលិតមីស៊ីលអន្តរទ្វីប យន្តហោះទម្លាក់គ្រាប់បែករយៈចម្ងាយឆ្ងាយ និងមីស៊ីលបាញ់ចេញពីនាវាមុជទឹក ជាដើម)។
នៅឆ្នាំ១៩៥២ ចំនួនមហាអំណាចនុយក្លេអ៊ែរបានកើនឡើងដល់បីប្រទេស ក្រោយពីអង់គ្លេសបានសាកល្បងប្រកបដោយជោគជ័យនូវអាវុធនុយក្លេអ៊ែររបស់ខ្លួន។ តាមការពិត អង់គ្លេសបានចូលរួមសហការជាមួយអាមេរិក តាំងពីក្នុងអំឡុងសង្រ្គាមលោកលើកទី២ម៉្លេះ នៅក្នុងគម្រោងសម្ងាត់សិក្សាពីការផលិតអាវុធនុយក្លេអ៊ែរ (The Manhattan Project)។ តាមរយៈកិច្ចសហប្រតិបត្តិការនេះ បូករួមជាមួយនឹងចំណេះដឹងខាងរូបវិទ្យានុយក្លេអ៊ែររបស់ សំណាក់អ្នកវិទ្យាសាស្រ្តអាល្លឺម៉ង់ ដែលបានរត់ភៀសខ្លួនចេញពីការធ្វើទុក្ខបុកម្នេញរបស់ហ៊ីត្លែរ ទៅជ្រកកោននៅក្នុងប្រទេសអង់គ្លេស នៅក្នុងអំឡុងសម័យសង្រ្គាមលោកលើកទី២ ដែលអង់គ្លេសអាចផលិតអាវុធនុយក្លេអ៊ែរផ្ទាល់ខ្លួនបាន។
បន្ទាប់ពីអង់គ្លេស ប្រទេសដែលបានក្លាយជាមហាអំណាចនុយក្លេអ៊ែរទី៤ គឺបារាំង។ ក៏ប៉ុន្តែ ខុសពីអង់គ្លេស បារាំងរៀបចំបង្កើតកម្មវិធីផលិតអាវុធនុយក្លេអ៊ែរដោយខ្លួនឯងសុទ្ធសាធ ដោយមិនបានទទួលជំនួយបច្ចេកទេស ឬកិច្ចសហប្រតិបត្តិការពីសហរដ្ឋអាមេរិកនោះទេ។ កម្មវិធីផលិតអាវុធនុយក្លេអ៊ែរបារាំងអាចធ្វើទៅបាន ដោយសារតែបារាំងមានអ្នកវិទ្យាសាស្រ្តក្នុងស្រុក គឺអ្នកវិទ្យសាស្រ្តដែលគេចាត់បញ្ចូលថាជាបិតានៃទ្រឹស្តីរូបវិទ្យានុយក្លេអ៊ែរ រួមជាមួយនឹងអ្នកវិទ្យាសាស្រ្តរបស់អាល្លឺម៉ង់។ បារាំងបានចំណាយពេលយូរ ដើម្បីផលិតអាវុធនុយក្លេអ៊ែរ គឺដោយសារតែបញ្ហាហិរញ្ញវត្ថុផង និងជាពិសេស គឺមកពីកង្វះឆន្ទៈនយោបាយ។
កម្មវិធីនុយក្លេអ៊ែររបស់បារាំងបានចាប់ផ្តើមជាដំបូង នៅដើមទសវត្សរ៍ឆ្នាំ៥០ ក៏ប៉ុន្តែ នៅពេលនោះ កម្មវិធីនុយក្លេអ៊ែរបារាំងគឺជាកម្មវិធីនុយក្លេអ៊ែរស៊ីវិលសុទ្ធសាធ គឺមានគោលដៅត្រឹមតែផលិតថាមពលអគ្គិសនីតែប៉ុណ្ណោះ ដោយគ្មានបំណងផលិតអាវុធនុយក្លេអ៊ែរនោះទេ។ អ្វីៗត្រូវប្រែប្រួលដោយសារតែវិបត្តិព្រែកជីកស៊ុយអេ នៅឆ្នាំ១៩៥៦។
នៅក្នុងវិបត្តិព្រែកជីកស៊ុយអេនោះ នៅពេលដែលកងទ័ពបារាំង រួមជាមួយនឹងអង់គ្លេស និងអ៊ីស្រាអែលចូលឈ្លានពានអេហ្ស៊ីប ប្រទេសទាំង ៣ ត្រូវប្រឈមមុខជាមួយនឹងសហភាពសូវៀតផង និងជាមួយនឹងសហរដ្ឋអាមេរិកដែលជាសម្ព័ន្ធមិត្តផង។ នៅពេលនោះ លោក Nikita Krushchev មេដឹកនាំសហភាពសូវៀតបានគំរាមប្រើអាវុធនុយក្លេអ៊ែរ ប្រសិនបើអង់គ្លេស បារាំង និងអ៊ីស្រាអែល មិនបញ្ឈប់ការឈ្លានពានទៅលើអេហ្ស៊ីប។ ប្រឈមមុខនឹងការគំរាមប្រើអាវុធនុយក្លេអ៊ែរនេះ មេដឹកនាំសហរដ្ឋអាមេរិកមិនត្រឹមតែមិនចេញមុខការពារប្រទេសជាសម្ព័ន្ធមិត្តរបស់ខ្លួននោះទេ ក៏ប៉ុន្តែ ថែមទាំងបានដាក់សម្ពាធទៅលើបារាំង អង់គ្លេស និងអ៊ីស្រាអែលឲ្យដកថយចេញពីអេហ្ស៊ីប ដោយព្រមានថា បើពួកគេមិនដកថយទេ ពួកគេនឹងត្រូវទទួលរងនូវទណ្ឌកម្មសេដ្ឋកិច្ច។ ស្ថិតនៅក្នុងស្ថានភាពនោះហើយ ដែលមេដឹកនាំបារាំងបានសម្រេចថា បារាំងត្រូវតែផលិតអាវុធនុយក្លេអ៊ែរផ្ទាល់ខ្លួន ដើម្បីពង្រឹងវិស័យការពារជាតិ និងរក្សាជំហរជាប្រទេសមហាអំណាច ដោយមិនពឹងលើសហរដ្ឋអាមេរិក។ សេចក្តីសម្រេចផលិតអាវុធនុយក្លេអ៊ែរត្រូវបានធ្វើឡើង នៅឆ្នាំ១៩៥៨ នៅពេលដែលឧត្តមសេនីយ៍ Charles de Gaulle វិលត្រឡប់មកកាន់តំណែងជាប្រធានាធិបតី ហើយ២ឆ្នាំក្រោយមក គឺនៅឆ្នាំ១៩៦០ បារាំងក៏ផលិត និងសាកល្បងប្រកបដោយជោគជ័យនូវអាវុធនុយក្លេអ៊ែររបស់ខ្លួន
គ្រាប់បែកនុយក្លេអ៊ែរ "Little Boy" នៅមុនពេលដាក់លើយន្តហោះទៅទម្លាក់លើទីក្រុងហ៊ីរ៉ូស្ហ៊ីម៉ា
នៅអាស៊ី មេដឹកនាំបក្សកុម្មុយនិស្តចិន ម៉ៅសេទុង បានសម្រេចបង្កើតកម្មវិធីផលិតអាវុធនុយក្លេអ៊ែរ នៅអំឡុងឆ្នាំ១៩៥៤ គឺនៅក្រោយពីត្រូវប្រឈមមុខនឹងសហរដ្ឋអាមេរិកជាច្រើនលើកច្រើនសា គឺនៅក្នុងសង្រ្គាមកូរ៉េឆ្នាំ១៩៥០-១៩៥៣ម្តង និងម្តងទៀត ជម្លោះប្រដាប់អាវុធជាមួយតៃវ៉ាន់ នៅឆ្នាំ១៩៥៤-១៩៥៥ ហើយជារឿយៗមេដឹកនាំកុម្មុយនិស្តចិនត្រូវបង្ខំចិត្តដកថយ ដោយសារតែខ្លាចអាវុធនុយក្លេអ៊ែររបស់អាមេរិក។ ថ្វីដ្បិតតែចិនមានសហភាពសូវៀតជាសម្ព័ន្ធមិត្ត ក៏ប៉ុន្តែ ម៉ៅសេទុងមិនចង់ពឹងផ្អែកលើប្រទេសដទៃ ទើបសម្រេចថាចិនត្រូវតែមានអាវុធនុយក្លេអ៊ែរផ្ទាល់ខ្លួនឯង។ កម្មវិធីនុយក្លេអ៊ែរយោធារបស់ចិនបានចាប់ផ្តើមដំណើរការយ៉ាងសកម្ម នៅឆ្នាំ១៩៥៨ ដោយមានជំនួយខាងបច្ចេកទេសពីសហភាពសូវៀត ហើយនៅឆ្នាំ១៩៦៤ ចិនក៏ផលិតបាន និងធ្វើការសាកល្បងប្រកបដោយជោគជ័យនូវគ្រាប់បែកនុយក្លេអ៊ែរទីមួយរបស់ខ្លួន។
គិតមកទល់ពេលនោះ ចំនួនប្រទេសដែលមានអាវុធនុយក្លេអ៊ែរបានកើនឡើងដល់ ៥ប្រទេស គឺសហរដ្ឋអាមេរិក សហភាពសូវៀត អង់គ្លេស បារាំង និងចិន ហើយនៅក្នុងពេលជាមួយគ្នានោះ ចលនាប្រឆាំងនឹងអាវុធនុយក្លេអ៊ែរក៏បានចាប់ផ្តើមរីកដុះដាលយ៉ាងខ្លាំងផងដែរ។ នៅឆ្នាំ១៩៦៨ ពោលគឺ ៤ឆ្នាំ ក្រោយពីចិនផលិតបានអាវុធនុយក្លេអ៊ែរ សន្ធិសញ្ញាមិនរីកសាយភាយអាវុធនុយក្លេអ៊ែរក៏ត្រូវបានគេចុះហត្ថលេខា ហើយសន្ធិសញ្ញានេះ បានចូលជាធរមាននៅឆ្នាំ១៩៧០។
តាមរយៈសន្ធិសញ្ញានេះ ប្រទេសទាំង ៥ ដែលមានអាវុធនុយក្លេអ៊ែររួចទៅហើយ ត្រូវបានគេទទួលស្គាល់ថាជាមហាអំណាចនុយក្លេអ៊ែរ ដែលអាចបន្តមានអាវុធនុយក្លេអ៊ែរតទៅទៀត ក៏ប៉ុន្តែ មិនត្រូវផ្ទេរបច្ចេកវិទ្យានុយក្លេអ៊ែរនេះទៅប្រទេសដទៃ ក្រៅតែពីបច្ចេកវិទ្យាក្នុងគោលដៅស៊ីវិល។ ចំណែកឯប្រទេសដែលមិនទាន់មានអាវុធនុយក្លេអ៊ែរវិញ មានសិទ្ធិបង្កើតកម្មវិធីនុយក្លេអ៊ែរស៊ីវិល ក៏ប៉ុន្តែ កម្មវិធីនុយក្លេអ៊ែរយោធាត្រូវហាមឃាត់ដាច់ខាត។
គោលដៅចម្បងបំផុតនៃសន្ធិសញ្ញាមិនរីកសាយភាយអាវុធនុយក្លេអ៊ែរនេះ គឺធ្វើយ៉ាងណាកុំឲ្យអាវុធនុយក្លេអ៊ែរត្រូវរីកសាយភាយទៅកាន់ប្រទេសផ្សេងទៀត ក្រៅពីប្រទេសទាំង ៥ ដែលមានអាវុធនុយក្លេអ៊ែររួចទៅហើយ។ ក៏ប៉ុន្តែ នៅទីចុងបំផុតទៅ បច្ចេកវិទ្យានុយក្លេអ៊ែរយោធានៅតែបន្តរីករាលដាល ដោយឥណ្ឌា ប៉ាគីស្ថាន និងអ៊ីស្រាអែលមិនព្រមចុះហត្ថលេខាលើសន្ធិសញ្ញាមិនរីកសាយភាយអាវុធនុយក្លេអ៊ែរ ហើយបាននាំគ្នាផលិតអាវុធនុយក្លេអ៊ែររៀងៗខ្លួន។ ចំណែកកូរ៉េខាងជើងវិញបានចុះហត្ថលេខាលើសន្ធិសញ្ញានេះរួចហើយ ក៏ប៉ុន្តែ បានដកខ្លួនចេញវិញ នៅឆ្នាំ២០០៣ រួចហើយធ្វើការសាកល្បងអាវុធនុយក្លេអ៊ែរជាបន្តបន្ទាប់ ចាប់តាំងពីឆ្នាំ២០០៦៕
វិបត្តិមីស៊ីលគុយបាឆ្នាំ១៩៦២៖ ដំណើរដើមហេតុ
កែប្រែវិបត្តិមីស៊ីលគុយបានៅឆ្នាំ១៩៦២ គឺជាចំណុចក្តៅបំផុតនៃសង្រ្គាមត្រជាក់ ដោយគូបដិបក្ខធំៗទាំងពីរ គឺសហរដ្ឋអាមេរិក និងសហភាពសូវៀត បានប្រឈមមុខដាក់គ្នាយ៉ាងខ្លាំង រហូតហៀបនឹងត្រូវផ្ទុះសង្រ្គាមនុយក្លេអ៊ែរ។
អ្វីៗបានចាប់ផ្តើមឫសគល់ពីដំបូងកាលពីជាង៣ឆ្នាំមុន។ នៅថ្ងៃទី១ ខែមករា ឆ្នាំ១៩៥៩ ក្រុមឧទ្ទាមកុម្មុយនិស្ត ដឹកនាំដោយហ្វីដែល កាស្រ្តូ បានឡើងកាន់អំណាចនៅគុយបា ដោយបានផ្តួលរំលំមេដឹកនាំផ្តាច់ការ គឺឧត្តមសេនីយ៍ Fulgencio Batista ដែលគាំទ្រដោយសហរដ្ឋអាមេរិក។
ការដួលរលំនៃរបបផ្តាច់ការ Batista ត្រូវបានទទួលស្វាគមន៍ពីសំណាក់ប្រជាជនគុយបាជាទូទៅ ក៏ប៉ុន្តែ សម្រាប់អាមេរិក ដែលបានខិតខំប្រើគ្រប់មធ្យោបាយ ដើម្បីប្រឆាំងនឹងការរីកសាយភាយនៃលទ្ធិកុម្មុយនិស្តនៅទូទាំងពិភពលោក ស្រាប់តែមកត្រូវបាត់បង់គុយបា ដែលជាប្រទេសស្ថិតនៅនឹងមាត់របងរបស់អាមេរិក ទៅក្នុងដៃកុម្មុយនិស្ត គឺជារឿងដែលមិនអាចទទួលយកបាន។ ហេតុដូច្នេះហើយបានជាក្រសួងការបរទេសអាមេរិក រួមជាមួយនឹងទីភ្នាក់ងារចារកិច្ច CIA បានព្យាយាមស្វែងរកគ្រប់មធ្យោបាយទាំងអស់ ដើម្បីបណ្តេញហ្វីដែល កាស្រ្តូ ចេញពីអំណាច។ CIA ក៏បានចាប់ផ្តើមប្រមែរប្រមូលក្រុមប្រឆាំងគុយបា ដែលកំពុងនិរទេសខ្លួនក្នុងទឹកដីអាមេរិក ឲ្យមកបង្កើតជារដ្ឋាភិបាលនិរទេសមួយ ព្រមទាំងបានធ្វើការហ្វឹកហ្វឺន និងបំពាក់គ្រឿងសព្វាវុធដល់ពួកគេ ដើម្បីត្រៀមវាយផ្តួលរំលំរបបដឹកនាំ ហ្វីដែល កាស្រ្តូ។
ក្នុងពេលជាមួយគ្នានោះ ទំនាក់ទំនង រវាងអាមេរិក និងគុយបា កាន់តែមានសភាពតានតឹងឡើង ពីមួយថ្ងៃទៅមួយថ្ងៃ។ ហ្វីដែល កាស្រ្តូ បានភ្ជាប់ទំនាក់ទំនងការទូតជាមួយសហភាពសូវៀត ហើយព្រមទាំងបានបណ្តេញក្រុមហ៊ុនធំៗរបស់អាមេរិកឲ្យឈប់រកស៊ី នៅគុយបា តាមរយៈយុទ្ធនាការជាតូបនីយកម្មក្រុមហ៊ុនបរទេស។
នៅខែមករា ឆ្នាំ១៩៦១ សហរដ្ឋអាមេរិកក៏បានកាត់ផ្តាច់ទំនាក់ទំនងការទូតជាមួយគុយបា ហើយត្រៀមចាប់ផ្តើមបើកប្រតិបត្តិការចូលឈ្លានពានគុយបា។ ប្រតិបត្តិការដែលត្រូវបានគេស្គាល់ជាទូទៅថា “ការឈ្លានពាននៅ Bay of Pigs”។ ផែនការឈ្លានពានទៅលើគុយបាត្រូវបានរៀបចំធ្វើដោយសម្ងាត់បំផុត ក៏ប៉ុន្តែ ដោយសារតែអ្នកនៅក្នុងរដ្ឋាភិបាលនិរទេសគុយបានមិនចេះលាក់ការណ៍សម្ងាត់ ផែនការឈ្លានពានរបស់ CIA ក៏ត្រូវបានលេចធ្លាយទៅដល់ភ្នាក់ងារចារកិច្ចគុយបា និង KGB របស់សូវៀត។
នៅយប់ថ្ងៃទី១៤ ឈានចូលថ្ងៃទី១៥ ខែមេសា ឆ្នាំ១៩៦១ យន្តហោះចម្បាំងអាមេរិកចំនួន ៨គ្រឿង ដែលត្រូវបានគេលាបពណ៌និងដោតទង់ជាតិរបស់រដ្ឋាភិបាលនិរទេសគុយបា បានបើកការវាយប្រហារទៅលើមូលដ្ឋានទ័ពអាកាសរបស់គុយបា ដើម្បីជាការបើកផ្លូវសម្រាប់ការវាយលុកតាមជើងគោក។ ក៏ប៉ុន្តែ ប្រតិបត្តិការជំហានទីមួយនេះត្រូវទទួលបរាជ័យ ដោយសារតែគុយបាបានដឹងជាមុន ហើយបានជម្លៀសយន្តហោះចម្បាំងទាំងអស់ចេញពីទីតាំងដែលជាចំណុចស៊ីបរបស់អាមេរិក។
នៅយប់ថ្ងៃទី១៦ ឈានចូលថ្ងៃទី១៧ មេសា ប្រតិបត្តិការដំណាក់កាលទីពីរក៏បានចាប់ផ្តើម ដោយកងកម្លាំងរដ្ឋាភិបាលនិរទេសគុយបា ដែលមានគ្នាប្រមាណជា ១ពាន់៥រយនាក់ បានបើកការវាយប្រហារចូលឈ្លានពានគុយបា ដោយវាយលុកចូលតាមឆកសមុទ្រ ដែលមានឈ្មោះថា “Bay of Pigs”។ ប្រតិបត្តិការដំណាក់កាលទីពីរនេះក៏ត្រូវទទួលបរាជ័យដែរ ដោយកងកម្លាំងរដ្ឋាភិបាលនិរទេសត្រូវបានទាហានរបស់ហ្វីដែល កាស្រ្តូ វាយឡោមព័ទ្ធជាប់នៅនឹងមាត់ឆ្នេរ ហើយត្រូវបង្ខំចិត្តទម្លាក់អាវុធចុះចាញ់។
គិតមកត្រឹមពេលនោះ ប្រតិបត្តិការឈ្លានពាននៅ Bay of Pigs ថ្វីដ្បិតតែអាមេរិកខិតខំលាក់បាំងក្លែងបន្លំថាជាជម្លោះផ្ទៃក្នុងគុយបា តែគ្រប់គ្នាសុទ្ធតែដឹងថា នេះគឺជាការឈ្លានពានដែលរៀបចំធ្វើឡើងដោយភ្នាក់ងារចារកិច្ចអាមេរិក។ ហើយបរាជ័យនៃប្រតិបត្តិការនេះ គឺជាភាពអាម៉ាស់ដ៏ធំមួយ សម្រាប់អាមេរិក ដែលនៅពេលនោះស្ថិតក្រោមការដឹកនាំរបស់លោកប្រធានាធិបតី John Fitzerald Kennedy។
បរាជ័យនេះក៏បានបង្កនូវផលប៉ះពាល់យ៉ាងច្រើនដែរ ដល់នយោបាយអាមេរិក ក្នុងការប្រឆាំងនឹងចលនាកុម្មុយនិស្ត នៅក្នុងតំបន់អាមេរិកឡាទីន។ សកម្មភាពឈ្លានពានរបស់អាមេរិក នៅ Bay of Pigs បានធ្វើឲ្យហ្វីដែល កាស្រ្តូ ទទួលបាននូវការគាំទ្រកាន់តែខ្លាំង ហើយចលនាបដិវត្តន៍កុម្មុយនិស្តប្រឆាំងនឹងចក្រពត្តិអាមេរិកក៏ មានប្រជាប្រិយភាពកាន់តែខ្លាំងឡើងដែរ ទាំងនៅក្នុងប្រទេសគុយបា និងនៅតាមបណ្តាប្រទេសមួយចំនួនផ្សេងទៀត នៅអាមេរិកឡាទីន។
លើសពីនេះទៅទៀត សកម្មភាពឈ្លានពានរបស់អាមេរិកបានរុញហ្វីដែល កាស្រ្តូ ឲ្យខិតទៅកៀកនឹងសហភាពសូវៀតកាន់តែខ្លាំងឡើងថែមទៀត ដោយសារតែមេដឹកនាំកុម្មុយនិស្តគុយបាចង់ស្វះស្វែងរកការការពារពីសំណាក់សូវៀត ដើម្បីទប់ទល់នឹងការឈ្លានពានណាមួយថ្មីទៀតរបស់អាមេរិក។ ដោយសារតែក្តីបារម្ភជាប្រចាំ ខ្លាចទទួលរងនូវការឈ្លានពានសាជាថ្មីពីអាមេរិកនេះហើយ ទើបនៅខែឧសភា ឆ្នាំ១៩៦២ (មួយឆ្នាំក្រោយការឈ្លានពានរបស់អាមេរិកនៅ Bay of Pigs) ហ្វីដែល កាស្រ្តូ បានព្រមព្រៀងជាមួយលោក នីគីតា គ្រូឆេវ ឲ្យសហភាពសូវៀតដំឡើងមីស៊ីលបំពាក់ក្បាលគ្រាប់នុយក្លេអ៊ែរ នៅលើទឹកដីគុយបា។
កាំជ្រួចមីស្ស៊ីលនុយក្លេអ៊ែររបស់សូវៀត ប្រភេទ SS-4 ដែលនៅបន្សល់ទុកតាំងនៅប្រទេសគុយបា (រូបថតឯកសារ)
កាំជ្រួចមីស្ស៊ីលនុយក្លេអ៊ែររបស់សូវៀត ប្រភេទ SS-4 ដែលនៅបន្សល់ទុកតាំងនៅប្រទេសគុយបា (រូបថតឯកសារ) REUTERS/Desmond Boylan/Files
សម្រាប់មេដឹកនាំសហភាពសូវៀត ការដំឡើងមីស៊ីលនុយក្លេអ៊ែរនៅគុយបា គឺជាការឆ្លើយតបទៅនឹងយុទ្ធសាស្រ្តនុយក្លេអ៊ែររបស់អាមេរិក ដែលកំពុងមានប្រៀបលើសូវៀត តាមរយៈការដាក់ពង្រាយមីស៊ីលនុយក្លេអ៊ែរនៅតាមបណ្តាប្រទេសក្នុងតំបន់អឺរ៉ុបខាងលិច។ គិតត្រឹមឆ្នាំ១៩៦១ មីស៊ីលជាង ១០០ដើម ត្រូវបានអាមេរិកដំឡើងនៅក្នុងប្រទេសអ៊ីតាលី និងតួកគី ដោយមីស៊ីលនីមួយៗសុទ្ធតែអាចបំពាក់ក្បាលគ្រាប់នុយក្លេអ៊ែរ បាញ់ទៅដល់ក្រុងម៉ូស្គូ។ សូវៀតវិញ មានមីស៊ីលតែ ២០ដើមប៉ុណ្ណោះ ដែលអាចបំពាក់ក្បាលគ្រាប់នុយក្លេអ៊ែរ បាញ់ទៅលើទឹកដីសហរដ្ឋអាមេរិកបាន គឺជាមីស៊ីលអន្តរទ្វីប ដែលត្រូវបាញ់ចេញពីទឹកដីសូវៀត ហើយដែលមិនសូវជាមានប្រសិទ្ធភាពក្នុងការបាញ់ឲ្យចំទិសដៅ ដោយសារតែនៅពេលនោះ បច្ចេកវិទ្យាមីស៊ីលអន្តរទ្វីបរបស់សូវៀតមិនទាន់ជឿនលឿនគួរឲ្យទុកចិត្តបាន ១០០% នៅឡើយ។ ដូច្នេះ ការដំឡើងមីស៊ីលនុយក្លេអ៊ែររយៈចម្ងាយមធ្យម នៅក្នុងទឹកដីគុយបា ក្បែរសហរដ្ឋអាមេរិក គឺជាឱកាសល្អមួយឲ្យសហភាពសូវៀតស្វែងរកតុល្យភាពកម្លាំងទ័ពនុយក្លេអ៊ែរជាមួយនឹងសហរដ្ឋអាមេរិក។
ហ្វីដែល កាស្រ្តូវិញ យល់ថា ការដំឡើងមីស៊ីលនុយក្លេអ៊ែរនៅលើទឹកដីគុយបា គឺជាមធ្យោបាយដ៏ល្អមួយ ដើម្បីកំញើញអាមេរិកកុំឲ្យបើកការឈ្លានពានទៅលើគុយបាសាជាថ្មីម្តងទៀត។ ក៏ប៉ុន្តែ សម្រាប់សហរដ្ឋអាមេរិក វត្តមានមីស៊ីលនុយក្លេអ៊ែរសូវៀតនៅគុយបា ដែលមានចម្ងាយប្រមាណតែជាង ១០០គីឡូម៉ែត្រពីរដ្ឋ Florida គឺជាការគំរាមកំហែងដ៏ធំបំផុត សម្រាប់សន្តិសុខជាតិ ដែលអាមេរិកត្រូវតែប្រើគ្រប់មធ្យោបាយទាំងអស់ ដើម្បីកម្ចាត់ចោល។ វិបត្តិមីស៊ីលគុយបាក៏បានផ្ទុះឡើង បង្កឲ្យមានការប្រឈមមុខដាក់គ្នាខាងផ្នែកយោធាយ៉ាងខ្លាំងបំផុត រហូតស្ទើរតែត្រូវផ្ទុះទៅជាសង្រ្គាមនុយក្លេអ៊ែរ នៅខែតុលា ឆ្នាំ១៩៦២៕
វិបត្តិមីស៊ីលគុយបាឆ្នាំ១៩៦២៖ ពិភពលោកនៅមាត់ជ្រោះនៃសង្រ្គាមនុយក្លេអ៊ែរ
កែប្រែនៅថ្ងៃទី១៤ ខែតុលា ឆ្នាំ១៩៦២ យន្តហោះស៊ើបការណ៍ធុន U-2 របស់សហរដ្ឋអាមេរិកបានហោះកាត់ពីលើគុយបា ហើយរូបថតដែលគេថតបានពីគុយបានឹងធ្វើឲ្យពិភពលោកត្រូវប្រឈមមុខនឹងមាត់ជ្រោ