មុខវិជ្ជា:បន្ទាប់បន្សំ
ភាពរុងរៀងសម័យអង្ករ
កែប្រែនៅក្នុងអំឡុងសតវត្សរ៍ទី៩ នៅក្នុងពេលដែលអឺរ៉ុបកំពុងឆ្លងកាត់នូវយុគខ្មៅងងឹត ក្រោយការដួលរលំនៃចក្រភពរ៉ូម ហើយចក្រភពអារ៉ាប់កំពុងស្គាល់ភាពរុងរឿង វាតទីកាន់កាប់ទឹកដីនៅប៉ែកខាងត្បូង និងខាងកើតនៃតំបន់មេឌីទែរ៉ាណេ នៅក្នុងតំបន់អាស៊ីអាគ្នេយ៍ឯណោះវិញ អាណាចក្រមួយក៏កំពុងតែងើបឡើង និងស្គាល់ភាពរុងរឿងខ្លាំងដែរ នោះគឺ អាណាចក្រខ្មែរ។
តាមរយៈការសិក្សារបស់អ្នកបុរាណវិទ្យា គេរកឃើញថា នៅត្រង់ទឹកដីនៃប្រទេសកម្ពុជាបច្ចុប្បន្ន មានមនុស្សរស់នៅដើមដំបូង តាំងពីប្រមាណជា ៤២០០ឆ្នាំមុនគ.ស ពោលគឺ ប្រមាណជាជាង ៦ពាន់ឆ្នាំមុនសម័យកាលបច្ចុប្បន្ន។ ប្រជាជននៅតំបន់នេះបានចាប់ផ្តើមងាកចេញពីការរស់នៅបែបបុរេប្រវត្តិ មកចាប់ប្រកបរបរកសិកម្ម រួចហើយបន្តិចម្តងបានបង្កើតទៅជារដ្ឋមួយឡើង នៅអំឡុងសតវត្សរ៍ទី១គ.ស គឺនគរគោកធ្លក (ឬនគរភ្នំ ) ដែលក្នុងឯកសារចិនហៅក្លាយមកជា “ហ៊្វូណន”។
ដំណើររឿងនៃការកកើតនគរគោកធ្លក ឬហ៊្វូណន ត្រូវបានគេដំណាលជាលក្ខណៈរឿងព្រេង និងមានកត់ត្រាទុកក្នុងសិលាចារឹកនិងក្នុងឯកសារចិន។ តាមដំណើររឿងព្រេង នៅក្នុងទំនៀមទម្លាប់ប្រពៃណីខ្មែរ ការកកើតនៃនគរគោកធ្លក ចាប់ផ្តើមពីអាពាហ៍ពិពាហ៍ រវាងព្រះថោង ដែលជាក្សត្រមកពីឥណ្ឌា និងនាងនាគ ដែលជាម្ចាស់ស្រុក។
ក៏ប៉ុន្តែ នៅក្នុងសិលាចារឹកជាភាសាសំស្ក្រឹត គេបានរកឃើញនូវកំណត់ត្រាអំពីដំណើររឿង នៃអាពាហ៍ពិពាហ៍ រវាងម្ចាស់ស្រុក គឺព្រះនាងសោមា ជាមួយនឹងព្រាហ្មណ៍ម្នាក់ឈ្មោះ កោណ្ឌញ្ញ ដែលធ្វើដំណើរតាមទូក មកពីទិសខាងត្បូង (អាចមកពីកោះជ្វា ឬស៊ូម៉ាត្រា)។ ចំណែកឯកសារចិនវិញមានកត់ត្រា អំពីអាពាហ៍ពិពាហ៍រវាងព្រះបាទហ៊ុនទៀន និងព្រះនាងលីវយី។
អ្នកប្រាជ្ញខ្លះយល់ថា ដំណើររឿងទាំង៣ខាងលើនេះ គឺជារឿងតែមួយ គ្រាន់តែមានការកត់ត្រាឈ្មោះខុសៗគ្នា។ ក៏ប៉ុន្តែ អ្នកខ្លះទៀត យល់ថា រឿងនេះអាចជាដំណើររឿង ផ្សេងគ្នា ដែលកើតឡើងនៅក្នុងទឹកដីខ្មែរដូចគ្នា ប៉ុន្តែ ក្នុងកាលវេលាខុសគ្នា។
នគរហ៊្វូណនមានរាជធានីនៅម្តុំ បាភ្នំ (ខេត្តព្រៃវែងបច្ចុប្បន្ន) ហើយមានវប្បធម៌លាយចម្រុះគ្នា រវាងវប្បធម៌របស់ជនជាតិខ្មែរដើម និងវប្បធម៌ទទួលឥទ្ធិពលពីឥណ្ឌា។ សាសនាក៏ដូចគ្នាដែរ។ ប្រជារាស្រ្តនៃហ៊្វូណនគោរពតាមជំនឿសាសនាដើមរបស់ខ្លួនផង ដែលគេហៅថា សាសនាអ្នកតា និងតាមជំនឿសាសនាពីឥណ្ឌាផង គឺដំបូងព្រហ្មញ្ញសាសនា និងបន្ទាប់មកទៀតពុទ្ធសាសនា។
តាមពិត ហ៊្វូណនគឺជាអាណាចក្រមួយ ដែលមាននគរច្រើនជាចំណុះ។ នគរទាំងនេះគ្រប់គ្រងដោយក្សត្រផ្សេងគ្នា មានឯករាជដាច់ចេញពីគ្នា ហើយពេលខ្លះ ថែមទាំងធ្វើសង្រ្គាមរវាងគ្នាទៀតផង គឺដូចជា សង្រ្គាមរវាងស្តេចត្រាញ់ នៅតំបន់អឺរ៉ុប ក្នុងយុគសម័យកណ្តាល ក្រោយការដួលរលំនៃចក្រភពរ៉ូមដូច្នោះដែរ។
នៅក្នុងអាណាចក្រហ៊្វូណន គេឃើញមាននគរពីរ ដែលមានការប្រកួតប្រជែងគ្នាខ្លាំងជាងគេ គឺមួយមានរាជធានីនៅវយធបុរៈ (នៅត្រង់ព្រៃកប្បាសបច្ចុប្បន្ន) និងមួយទៀត មានរាជធានីនៅសម្ភុបុរៈ (ត្រង់ស្រុកសម្បូរ ខេត្តក្រចេះបច្ចុប្បន្ន)។
នៅសតវត្សរ៍ទី៥ នគរវយធបុរៈបានវាយដណ្តើមកាន់កាប់សម្ភុបុរៈ ហើយបញ្ចូលគ្នាបង្កើតទៅជានគរធំមួយ ដែលមានអំណាចយ៉ាងខ្លាំង រហូតក្រោយមកទៀត ឈានទៅដណ្តើមកាន់កាប់ដែនដីនៃនគរហ៊្វូណនទាំងមូល។ នគរហ៊្វូណនត្រូវដួលរលំ ហើយជំនួសមកវិញ ដោយនគរថ្មីមួយទៀត ដែលនៅក្នុងឯកសារចិនដាក់ឈ្មោះឲ្យថា “ចេនឡា” ហើយដែលក្រោយមកបានក្លាយទៅជាអាណាចក្រខ្មែរ។
នៅសតវត្សរ៍ទី៧ ក្រោយការចូលទីវង្គតរបស់ព្រះបាទជ័យវរ្ម័នទី១ រាជាណាចក្រកម្ពុជា ដែលចិនហៅថា ចេនឡា ត្រូវបានបំបែកជានគរពីរ ដូចកាលពីសម័យហ៊្វូណនវិញ គឺនគរវយធបុរៈ ដែលចិនហៅថា “ចេនឡាទឹក” និងនគរសម្ភុបុរៈ ដែលចិនហៅថា “ចេនឡាគោក”។ ចេនឡាទឹកមានទឹកដីនៅត្រង់ម្តុំកម្ពុជាក្រោមសព្វថ្ងៃ ចំណែកឯចេនឡាគោក មានទឹកដីនៅត្រង់ម្តុំប្រទេសកម្ពុជាសព្វថ្ងៃ ហើយលាតសន្ធឹងដល់ជួរភ្នំដងរែក។ ក៏ប៉ុន្តែ ការបែងចែកនគរចេនឡាជាពីរនៅពេលនោះ ប្រហែលជាធ្វើឡើង គ្រាន់តែដើម្បីចែកគ្នាគ្រប់គ្រងតែប៉ុណ្ណោះ។ ចេនឡាទាំងពីរ មិនមែនជាសត្រូវនឹងគ្នា ដូចជាកាលពីនគរវយធបុរៈ និងសម្ភុបុរៈ កាលពីនៅក្នុងសម័យកាលនគរហ៊្វូណននោះទេ។
រហូតដល់ដើមសតវត្សរ៍ទី៩ ចេនឡាទាំងពីរក៏បានបង្រួបបង្រួមគ្នាជានគរតែមួយឡើងវិញ ក្រោមការដឹកនាំរបស់ព្រះបាទជ័យវរ្ម័នទី២ ដែលបានឡើងគ្រងរាជ្យ នៅឆ្នាំ៨០២។ ថ្វីដ្បិតតែនៅក្នុងប្រវត្តិសាស្រ្ត ព្រះបាទជ័យវរ្ម័នទី២មិនសូវមានកិត្តិនាមល្បី ដូចជា ព្រះបាទជ័យវរ្ម័នទី៧ ក៏ប៉ុន្តែ ព្រះអង្គត្រូវបានអ្នកប្រវត្តិសាស្រ្តចាត់ទុកថាជាក្សត្រដំបូងបង្អស់ ដែលបានស្ថាបនាអាណាចក្រខ្មែររួបរួមគ្នាមួយ ដែលក្រោយមកទៀត បានស្គាល់នូវភាពរុងរឿងបំផុតក្នុងប្រវត្តិសាស្រ្តខ្មែរ។ ឆ្នាំ៨០២ ដែលព្រះបាទជ័យវរ្ម័នទី២ ឡើងគ្រងរាជ្យ ត្រូវបានអ្នកប្រវត្តិសាស្រ្តទូទៅកំណត់ថាជាចំណុចចាប់ផ្តើមនៃសម័យអង្គរ ដែលជាសម័យកាលដ៏រុងរឿងបំផុតនៃអាណាចក្រខ្មែរ។
ក្នុងរយៈពេលប្រមាណជាជាង ៦០០ឆ្នាំ ចាប់តាំងពីដើមសតវត្សរ៍ទី៩ រហូតដល់ពាក់កណ្តាលសតវត្សរ៍ទី១៥ អាណាចក្រខ្មែរបានស្គាល់នូវភាពរុងរឿង ក្នុងឋានៈជាមហាអំណាច នៅក្នុងតំបន់អាស៊ីអាគ្នេយ៍។ នៅក្នុងអំឡុងពេលនោះ អាណាចក្រខ្មែរបានគ្រប់គ្រងទឹកដីដ៏ធំ ដែលគ្របដណ្តប់លើទឹកដីកម្ពុជា ថៃ ឡាវ និងប៉ែកខាងត្បូងប្រទេសវៀតណាមបច្ចុប្បន្ន។ ព្រំដែននៃអាណាចក្រខ្មែរលាតសន្ធឹងរហូតទៅដល់ប្រទេសចិន នៅប៉ែកខាងជើង ភូមា នៅប៉ែកខាងលិច ម៉ាឡេស៊ី នៅប៉ែកខាងត្បូង និងនគរចម្ប៉ា នៅខាងកើត។
នៅក្នុងកំណត់ត្រារបស់ពួកអារ៉ាប់ នៅចន្លោះពីសតវត្សរ៍ទី៩ និងសតវត្សរ៍ទី១០ គេឃើញថា កាលណានិយាយពីតំបន់អឺរ៉ុប ពួកអារ៉ាប់តែងតែលើកឡើងពីការធ្លាក់ដុនដាប ក្នុងយុគខ្មៅងងឹត ក៏ប៉ុន្តែ ពួកអារ៉ាប់បានចាត់ទុកតំបន់អាស៊ីអាគ្នេយ៍ថាស្ថិតក្នុងតំបន់ដែលមានភាពរុងរឿងបំផុត នៅលើពិភពលោក នៅក្នុងអំឡុងពេលនោះ។
ក៏ប៉ុន្តែ ជម្លោះផ្ទៃក្នុង ជាពិសេស ជម្លោះដណ្តើមរាជ្យបល្ល័ង្ក បូករួមជាមួយនឹងការឈ្លានពានពីប្រទេសជិតខាង បានធ្វើឲ្យអាណាចក្រខ្មែរត្រូវធ្លាក់ចុះខ្សោយជាបន្តបន្ទាប់ ហើយទឹកដីកាន់តែរួញតូច។
ជាទូទៅ អ្នកប្រវត្តិសាស្រ្តបានកំណត់ថា សម័យកាលរុងរឿងនៃអាណាចក្រខ្មែរបានចាប់ផ្តើមពីឆ្នាំ៨០២ ជាមួយនឹងការឡើងគ្រងរាជ្យនៃព្រះបាទជ័យវរ្ម័នទី២ និងបញ្ចប់នៅត្រឹមឆ្នាំ១៤៣១ នៅពេលដែលព្រះបាទស្រីសុរិយោពណ៌ (ឬចៅពញាយ៉ាត) សម្រេចចិត្តបោះបង់រាជធានីអង្គរចោល ហើយទៅតាំងរាជធានីនៅស្រីសន្ធរ និងបន្ទាប់មកនៅភ្នំពេញវិញ ដើម្បីគេចចេញពីការឈ្លានពានរបស់កងទ័ពសៀម៕ ==ភាពរុងរៀងសម័យអង្ករ== ់់់
នៅក្នុងអំឡុងសតវត្សរ៍ទី៩ នៅក្នុងពេលដែលអឺរ៉ុបកំពុងឆ្លងកាត់នូវយុគខ្មៅងងឹត ក្រោយការដួលរលំនៃចក្រភពរ៉ូម ហើយចក្រភពអារ៉ាប់កំពុងស្គាល់ភាពរុងរឿង វាតទីកាន់កាប់ទឹកដីនៅប៉ែកខាងត្បូង និងខាងកើតនៃតំបន់មេឌីទែរ៉ាណេ នៅក្នុងតំបន់អាស៊ីអាគ្នេយ៍ឯណោះវិញ អាណាចក្រមួយក៏កំពុងតែងើបឡើង និងស្គាល់ភាពរុងរឿងខ្លាំងដែរ នោះគឺ អាណាចក្រខ្មែរ។
តាមរយៈការសិក្សារបស់អ្នកបុរាណវិទ្យា គេរកឃើញថា នៅត្រង់ទឹកដីនៃប្រទេសកម្ពុជាបច្ចុប្បន្ន មានមនុស្សរស់នៅដើមដំបូង តាំងពីប្រមាណជា ៤២០០ឆ្នាំមុនគ.ស ពោលគឺ ប្រមាណជាជាង ៦ពាន់ឆ្នាំមុនសម័យកាលបច្ចុប្បន្ន។ ប្រជាជននៅតំបន់នេះបានចាប់ផ្តើមងាកចេញពីការរស់នៅបែបបុរេប្រវត្តិ មកចាប់ប្រកបរបរកសិកម្ម រួចហើយបន្តិចម្តងបានបង្កើតទៅជារដ្ឋមួយឡើង នៅអំឡុងសតវត្សរ៍ទី១គ.ស គឺនគរគោកធ្លក (ឬនគរភ្នំ ) ដែលក្នុងឯកសារចិនហៅក្លាយមកជា “ហ៊្វូណន”។
ដំណើររឿងនៃការកកើតនគរគោកធ្លក ឬហ៊្វូណន ត្រូវបានគេដំណាលជាលក្ខណៈរឿងព្រេង និងមានកត់ត្រាទុកក្នុងសិលាចារឹកនិងក្នុងឯកសារចិន។ តាមដំណើររឿងព្រេង នៅក្នុងទំនៀមទម្លាប់ប្រពៃណីខ្មែរ ការកកើតនៃនគរគោកធ្លក ចាប់ផ្តើមពីអាពាហ៍ពិពាហ៍ រវាងព្រះថោង ដែលជាក្សត្រមកពីឥណ្ឌា និងនាងនាគ ដែលជាម្ចាស់ស្រុក។
ក៏ប៉ុន្តែ នៅក្នុងសិលាចារឹកជាភាសាសំស្ក្រឹត គេបានរកឃើញនូវកំណត់ត្រាអំពីដំណើររឿង នៃអាពាហ៍ពិពាហ៍ រវាងម្ចាស់ស្រុក គឺព្រះនាងសោមា ជាមួយនឹងព្រាហ្មណ៍ម្នាក់ឈ្មោះ កោណ្ឌញ្ញ ដែលធ្វើដំណើរតាមទូក មកពីទិសខាងត្បូង (អាចមកពីកោះជ្វា ឬស៊ូម៉ាត្រា)។ ចំណែកឯកសារចិនវិញមានកត់ត្រា អំពីអាពាហ៍ពិពាហ៍រវាងព្រះបាទហ៊ុនទៀន និងព្រះនាងលីវយី។
អ្នកប្រាជ្ញខ្លះយល់ថា ដំណើររឿងទាំង៣ខាងលើនេះ គឺជារឿងតែមួយ គ្រាន់តែមានការកត់ត្រាឈ្មោះខុសៗគ្នា។ ក៏ប៉ុន្តែ អ្នកខ្លះទៀត យល់ថា រឿងនេះអាចជាដំណើររឿង ផ្សេងគ្នា ដែលកើតឡើងនៅក្នុងទឹកដីខ្មែរដូចគ្នា ប៉ុន្តែ ក្នុងកាលវេលាខុសគ្នា។
នគរហ៊្វូណនមានរាជធានីនៅម្តុំ បាភ្នំ (ខេត្តព្រៃវែងបច្ចុប្បន្ន) ហើយមានវប្បធម៌លាយចម្រុះគ្នា រវាងវប្បធម៌របស់ជនជាតិខ្មែរដើម និងវប្បធម៌ទទួលឥទ្ធិពលពីឥណ្ឌា។ សាសនាក៏ដូចគ្នាដែរ។ ប្រជារាស្រ្តនៃហ៊្វូណនគោរពតាមជំនឿសាសនាដើមរបស់ខ្លួនផង ដែលគេហៅថា សាសនាអ្នកតា និងតាមជំនឿសាសនាពីឥណ្ឌាផង គឺដំបូងព្រហ្មញ្ញសាសនា និងបន្ទាប់មកទៀតពុទ្ធសាសនា។
តាមពិត ហ៊្វូណនគឺជាអាណាចក្រមួយ ដែលមាននគរច្រើនជាចំណុះ។ នគរទាំងនេះគ្រប់គ្រងដោយក្សត្រផ្សេងគ្នា មានឯករាជដាច់ចេញពីគ្នា ហើយពេលខ្លះ ថែមទាំងធ្វើសង្រ្គាមរវាងគ្នាទៀតផង គឺដូចជា សង្រ្គាមរវាងស្តេចត្រាញ់ នៅតំបន់អឺរ៉ុប ក្នុងយុគសម័យកណ្តាល ក្រោយការដួលរលំនៃចក្រភពរ៉ូមដូច្នោះដែរ។
នៅក្នុងអាណាចក្រហ៊្វូណន គេឃើញមាននគរពីរ ដែលមានការប្រកួតប្រជែងគ្នាខ្លាំងជាងគេ គឺមួយមានរាជធានីនៅវយធបុរៈ (នៅត្រង់ព្រៃកប្បាសបច្ចុប្បន្ន) និងមួយទៀត មានរាជធានីនៅសម្ភុបុរៈ (ត្រង់ស្រុកសម្បូរ ខេត្តក្រចេះបច្ចុប្បន្ន)។
នៅសតវត្សរ៍ទី៥ នគរវយធបុរៈបានវាយដណ្តើមកាន់កាប់សម្ភុបុរៈ ហើយបញ្ចូលគ្នាបង្កើតទៅជានគរធំមួយ ដែលមានអំណាចយ៉ាងខ្លាំង រហូតក្រោយមកទៀត ឈានទៅដណ្តើមកាន់កាប់ដែនដីនៃនគរហ៊្វូណនទាំងមូល។ នគរហ៊្វូណនត្រូវដួលរលំ ហើយជំនួសមកវិញ ដោយនគរថ្មីមួយទៀត ដែលនៅក្នុងឯកសារចិនដាក់ឈ្មោះឲ្យថា “ចេនឡា” ហើយដែលក្រោយមកបានក្លាយទៅជាអាណាចក្រខ្មែរ។
នៅសតវត្សរ៍ទី៧ ក្រោយការចូលទីវង្គតរបស់ព្រះបាទជ័យវរ្ម័នទី១ រាជាណាចក្រកម្ពុជា ដែលចិនហៅថា ចេនឡា ត្រូវបានបំបែកជានគរពីរ ដូចកាលពីសម័យហ៊្វូណនវិញ គឺនគរវយធបុរៈ ដែលចិនហៅថា “ចេនឡាទឹក” និងនគរសម្ភុបុរៈ ដែលចិនហៅថា “ចេនឡាគោក”។ ចេនឡាទឹកមានទឹកដីនៅត្រង់ម្តុំកម្ពុជាក្រោមសព្វថ្ងៃ ចំណែកឯចេនឡាគោក មានទឹកដីនៅត្រង់ម្តុំប្រទេសកម្ពុជាសព្វថ្ងៃ ហើយលាតសន្ធឹងដល់ជួរភ្នំដងរែក។ ក៏ប៉ុន្តែ ការបែងចែកនគរចេនឡាជាពីរនៅពេលនោះ ប្រហែលជាធ្វើឡើង គ្រាន់តែដើម្បីចែកគ្នាគ្រប់គ្រងតែប៉ុណ្ណោះ។ ចេនឡាទាំងពីរ មិនមែនជាសត្រូវនឹងគ្នា ដូចជាកាលពីនគរវយធបុរៈ និងសម្ភុបុរៈ កាលពីនៅក្នុងសម័យកាលនគរហ៊្វូណននោះទេ។
រហូតដល់ដើមសតវត្សរ៍ទី៩ ចេនឡាទាំងពីរក៏បានបង្រួបបង្រួមគ្នាជានគរតែមួយឡើងវិញ ក្រោមការដឹកនាំរបស់ព្រះបាទជ័យវរ្ម័នទី២ ដែលបានឡើងគ្រងរាជ្យ នៅឆ្នាំ៨០២។ ថ្វីដ្បិតតែនៅក្នុងប្រវត្តិសាស្រ្ត ព្រះបាទជ័យវរ្ម័នទី២មិនសូវមានកិត្តិនាមល្បី ដូចជា ព្រះបាទជ័យវរ្ម័នទី៧ ក៏ប៉ុន្តែ ព្រះអង្គត្រូវបានអ្នកប្រវត្តិសាស្រ្តចាត់ទុកថាជាក្សត្រដំបូងបង្អស់ ដែលបានស្ថាបនាអាណាចក្រខ្មែររួបរួមគ្នាមួយ ដែលក្រោយមកទៀត បានស្គាល់នូវភាពរុងរឿងបំផុតក្នុងប្រវត្តិសាស្រ្តខ្មែរ។ ឆ្នាំ៨០២ ដែលព្រះបាទជ័យវរ្ម័នទី២ ឡើងគ្រងរាជ្យ ត្រូវបានអ្នកប្រវត្តិសាស្រ្តទូទៅកំណត់ថាជាចំណុចចាប់ផ្តើមនៃសម័យអង្គរ ដែលជាសម័យកាលដ៏រុងរឿងបំផុតនៃអាណាចក្រខ្មែរ។
ក្នុងរយៈពេលប្រមាណជាជាង ៦០០ឆ្នាំ ចាប់តាំងពីដើមសតវត្សរ៍ទី៩ រហូតដល់ពាក់កណ្តាលសតវត្សរ៍ទី១៥ អាណាចក្រខ្មែរបានស្គាល់នូវភាពរុងរឿង ក្នុងឋានៈជាមហាអំណាច នៅក្នុងតំបន់អាស៊ីអាគ្នេយ៍។ នៅក្នុងអំឡុងពេលនោះ អាណាចក្រខ្មែរបានគ្រប់គ្រងទឹកដីដ៏ធំ ដែលគ្របដណ្តប់លើទឹកដីកម្ពុជា ថៃ ឡាវ និងប៉ែកខាងត្បូងប្រទេសវៀតណាមបច្ចុប្បន្ន។ ព្រំដែននៃអាណាចក្រខ្មែរលាតសន្ធឹងរហូតទៅដល់ប្រទេសចិន នៅប៉ែកខាងជើង ភូមា នៅប៉ែកខាងលិច ម៉ាឡេស៊ី នៅប៉ែកខាងត្បូង និងនគរចម្ប៉ា នៅខាងកើត។
នៅក្នុងកំណត់ត្រារបស់ពួកអារ៉ាប់ នៅចន្លោះពីសតវត្សរ៍ទី៩ និងសតវត្សរ៍ទី១០ គេឃើញថា កាលណានិយាយពីតំបន់អឺរ៉ុប ពួកអារ៉ាប់តែងតែលើកឡើងពីការធ្លាក់ដុនដាប ក្នុងយុគខ្មៅងងឹត ក៏ប៉ុន្តែ ពួកអារ៉ាប់បានចាត់ទុកតំបន់អាស៊ីអាគ្នេយ៍ថាស្ថិតក្នុងតំបន់ដែលមានភាពរុងរឿងបំផុត នៅលើពិភពលោក នៅក្នុងអំឡុងពេលនោះ។
ក៏ប៉ុន្តែ ជម្លោះផ្ទៃក្នុង ជាពិសេស ជម្លោះដណ្តើមរាជ្យបល្ល័ង្ក បូករួមជាមួយនឹងការឈ្លានពានពីប្រទេសជិតខាង បានធ្វើឲ្យអាណាចក្រខ្មែរត្រូវធ្លាក់ចុះខ្សោយជាបន្តបន្ទាប់ ហើយទឹកដីកាន់តែរួញតូច។
ជាទូទៅ អ្នកប្រវត្តិសាស្រ្តបានកំណត់ថា សម័យកាលរុងរឿងនៃអាណាចក្រខ្មែរបានចាប់ផ្តើមពីឆ្នាំ៨០២ ជាមួយនឹងការឡើងគ្រងរាជ្យនៃព្រះបាទជ័យវរ្ម័នទី២ និងបញ្ចប់នៅត្រឹមឆ្នាំ១៤៣១ នៅពេលដែលព្រះបាទស្រីសុរិយោពណ៌ (ឬចៅពញាយ៉ាត) សម្រេចចិត្តបោះបង់រាជធានីអង្គរចោល ហើយទៅតាំងរាជធានីនៅស្រីសន្ធរ និងបន្ទាប់មកនៅភ្នំពេញវិញ ដើម្បីគេចចេញពីការឈ្លានពានរបស់កងទ័ពសៀម៕
ប្រជាជាតិរស់នៅជំុវិញអាណាចក្រអង្គរ
កែប្រែនៅចន្លោះសតវត្សរ៍ទី៩ ដល់ពាក់កណ្តាលសតវត្សរ៍ទី១៥គ.ស អាណាចក្រខ្មែរ គឺជាមហាអំណាចនៅក្នុងតំបន់អាស៊ីអាគ្នេយ៍ ដោយកាន់កាប់ទឹកដីយ៉ាងធំ គ្របដណ្តប់លើទឹកដីនៃប្រទេសកម្ពុជា ថៃ ឡាវ និងប៉ែកខាងត្បូងប្រទេសវៀតណាមបច្ចុប្បន្ន។
ចម្ប៉ា
នៅខាងកើតអាណាចក្រខ្មែរ គេឃើញមានពួកចាម នៅនគរចម្ប៉ា។ ពួកចាមមានដើមកំណើតមកពីម៉ាឡេស៊ី (មកពីកោះស៊ូម៉ាត្រា ឬជ្វា) ហើយបានមកតាំងទីលំនៅ នៅតាមបណ្តោយឆ្នេរប៉ែកខាងកើតឥណ្ឌូចិន និងបានបង្កើតទៅជារដ្ឋមួយឡើង នៅចន្លោះសតវត្សរ៍ទី២ ទៅសតវត្សរ៍ទី១ មុនគ.ស។ នគរចម្ប៉ាបានចាប់កំណើតមុននគរភ្នំ ឬហ៊្វូណនទៅទៀត ក៏ប៉ុន្តែ គិតចាប់ពីសតវត្សរ៍ទី៣មក នគរចម្ប៉ាមានការរីកចម្រើនខ្សោយជាងនគរហ៊្វូណន ជាពិសេស ខាងបច្ចេកទេសក្នុងការធ្វើសឹកសង្រ្គាម។ នគរចម្ប៉ា និងនគរខ្មែរ គឺជាគូប្រជែងនឹងគ្នា ហើយតែងតែធ្វើសង្រ្គាមនឹងគ្នាជារឿយៗ។ ក៏ប៉ុន្តែ សង្រ្គាមធំជាងគេ ដែលកំណត់ជោគវាសនា និងកែប្រែប្រវត្តិសាស្រ្តរបស់ពួកចាម គឺសង្រ្គាមទល់នឹង នគរអាណ្ណាម ឬដាយវៀត។
អាណ្ណាម
នគរអាណ្ណាមស្ថិតនៅខាងជើងនគរចម្ប៉ា ក៏ប៉ុន្តែ ចាប់ពីសតវត្សរ៍ទី១មុនគ.ស រហូតទៅដល់ សតវត្សរ៍ទី១០គ.ស (ក្នុងរយៈពេលប្រមាណជា១ពាន់ឆ្នាំ) អាណ្ណាមស្ថិតនៅក្រោមការកាន់កាប់របស់ចិន ពោលគឺ គឺគ្រាន់តែជាអាណាខេត្តមួយប៉ុណ្ណោះរបស់ចិន។ ពេលខ្លះ ចិនបានហៅអាណ្ណាមនេះថា “ណាមវៀត”។
រហូតដល់ឆ្នាំ៩៣៩ ពួកអាណ្ណាមបានទាមទារឯករាជ្យ ទៅបង្កើតជានគរដាច់ពីចិន ក៏ប៉ុន្តែ មិនយូរប៉ុន្មាន នគរថ្មីនេះនៅតែត្រូវធ្លាក់ទៅជានគរចំណុះរបស់ចិនវិញដដែល។ ចិន ដែលចាប់ពីឆ្នាំ៩៦០ ដល់ឆ្នាំ១២៧៩ ស្ថិតក្រោមការគ្រប់គ្រងរបស់រាជវង្សសុង។
ក្នុងការព្យាយាមរើបម្រះពីនឹមអាណានិគមរបស់ចិន ពួកអាណ្ណាមតែងតែបានងើបឡើងបះបោរ ធ្វើសង្រ្គាមទល់នឹងកងទ័ពចិនជារឿយៗ។ ទៅទិសខាងត្បូងឯណោះវិញ ពួកអាណ្ណាម និងពួកចាមក៏តែងតែធ្វើសង្រ្គាមឈ្លានពានគ្នាទៅវិញទៅមកឥតឈប់ដែរ ក៏ប៉ុន្តែ នៅទីចុងបំផុត គឺនគរចម្ប៉ា ដែលត្រូវបរាជ័យ ដោយត្រូវនគរអាណ្ណាមឈ្លានពានចូលកាន់កាប់ទាំងស្រុង នៅឆ្នាំ១៤៧១។ នគរចម្ប៉ាត្រូវរលំ ហើយពួកចាម ក៏បាននាំគ្នារត់ខ្ចាត់ខ្ចាយចេញពីនគរ ដោយភាគច្រើនរត់ភៀសខ្លួនទៅជ្រកកោន នៅក្នុងអាណាចក្រខ្មែរ ហើយខ្លះទៀតរត់ទៅម៉ាឡាកា នៅក្នុងប្រទេសម៉ាឡេស៊ីបច្ចុប្បន្ន។
លាវ
នៅខាងលិចអាណាម និងខាងជើងនគរខ្មែរ មានប្រជាជនមួយទៀត គឺលាវ។ លាវធ្លាប់ជានគរឯករាជ្យមួយ នៅខាងជើងនគរហ៊្វូណន។ ក៏ប៉ុន្តែ បន្តិចម្តងៗ ប្រទេសលាវត្រូវធ្លាក់ទៅក្រោមការត្រួតត្រារបស់ខ្មែរ ដោយដំបូងត្រឹមជានគរចំណុះ ហើយបន្ទាប់មកទៀត នៅក្នុងសម័យអង្គរ ដែនដីនៃប្រទេសលាវត្រូវបានអាណាចក្រខ្មែរវាតទីកាន់កាប់ទាំងស្រុង។ រហូតដល់ចុងសតវត្សរ៍ទី១៤ ទើបប្រទេសលាវចាប់ផ្តើមលេចរូបរាងសាជាថ្មីឡើងវិញ។ ក៏ប៉ុន្តែ លាវស្ថិតនៅជាប្រទេសទន់ខ្សោយ ទទួលរងនូវការគំរាមកំហែងជាប្រចាំពីសំណាក់ប្រទេសជិតខាង។
ពួកមន (នៅភូមា)
នៅខាងកើតអាណាចក្រខ្មែរ មានប្រទេសមួយ ដែលខ្មែរហៅថា “ស្រុកមន” ហើយដែលមានទីតាំងនៅត្រង់ប្រទេសភូមាសព្វថ្ងៃ។ កាលពីមុន ស្រុកមន និងស្រុកខ្មែរ មានព្រំប្រទល់ជាប់គ្នា នៅត្រង់ម្តុំព្រំប្រទល់ភូមា និងថៃបច្ចុប្បន្ន។ ចំណែកឯប្រទេសថៃវិញ នៅមិនទាន់មានរូបរាងនៅឡើយទេ នៅពេលនោះ។
ថៃ ឬសៀម
នៅក្នុងសិលាចារឹក គេឃើញមានការកត់ត្រាពីវត្តមានរបស់ពួកថៃ ឬសៀម នៅក្នុងតំបន់អាស៊ីអាគ្នេយ៍ ប្រហែលជាចាប់ពីសតវត្សរ៍ទី១២មក។ ពួកថៃ ឬសៀម កាលពីមុនរស់នៅក្នុងខេត្តយូណានប្រទេសចិន ហើយបានចាប់ផ្តើមធ្វើអន្តោប្រវេសន៍ចាក់ចុះមកទិសខាងត្បូង បន្តិចម្តងៗ ចាប់តាំងពីសតវត្សរ៍ទី៩។
ពីដំបូង គេឃើញពួកថៃ ឬសៀមបានចុះមកតាំងទីលំនៅ នៅភាគខាងជើងប្រទេសលាវសព្វថ្ងៃ និងនៅឈៀងម៉ៃ។ ចំនួនពួកថៃ ឬសៀមនៅប៉ែកខាងជើងនៃតំបន់អាស៊ីអាគ្នេយ៍មានកាន់តែច្រើនឡើងៗ ហើយពួកគេក៏បានបង្កើតទៅជានគរតូចៗមួយចំនួន ដូចជា សុខោទ័យ ឆៀងសែន ឈៀងម៉ែ ស្រែមួយលាន និងអយុធ្យា។ ក៏ប៉ុន្តែ ពីដំបូង នគរទាំងអស់នេះជានគរទន់ខ្សោយ ហើយស្ថិតនៅក្រោមការឥទ្ធិពលរបស់អាណាចក្រខ្មែរ។
នៅពេលដែលអាណាចក្រខ្មែរចាប់ផ្តើមធ្លាក់ចុះខ្សោយ នគររបស់ពួកថៃ ឬសៀម ក៏បានពង្រឹងប្រទេសរបស់ខ្លួនបន្តិចម្តងៗ ឲ្យទៅជានគរដែលមានអធិបតេយ្យពេញលេញ ដោយចាប់ផ្តើមពីសុខោទ័យ នៅអំឡុងសតវត្សរ៍ទី១៣។ បន្ទាប់មកទៀត នៅសតវត្សរ៍ទី១៤ ក្រោយពីស្តេចរាមកំហែងចូលទិវង្គត សុខោទ័យត្រូវធ្លាក់ដុនដាប ហើយត្រូវធ្លាក់ក្រោមការត្រួតត្រារបស់នគរសៀមមួយទៀត គឺនគរអយុធ្យា។ គឺអយុធ្យានេះហើយ ដែលបានពង្រីកអំណាចនគរសៀម ហើយជាគូប្រជែងដ៏ធំបំផុតរបស់អាណាចក្រខ្មែរ នៅចុងសម័យអង្គរ។
ម៉ាឡេ
ងាកទៅប៉ែកខាងសមុទ្រវិញ នៅប៉ែកខាងត្បូងអាណាចក្រខ្មែរ គេឃើញមានអាណាចក្រដ៏ធំមួយ គឺអាណាចក្រស្រីវិជ័យ (Srivijaya) របស់ពួកម៉ាឡេ ដែលមានទីតាំងនៅលើកោះស៊ូម៉ាត្រា ក៏ប៉ុន្តែ មានដែនដីគ្របដណ្តប់រហូតទៅដល់ កោះជ្វា (Java) កោះបរណេអូ (Borneo) និងម៉ាឡាកា នៅចុងខាងត្បូងនៃឧបទ្វីបម៉ាឡេ ពោលគឺ ពាសពេញដែនដីនៃប្រទេសម៉ាឡេស៊ី ឥណ្ឌូណេស៊ី និងព្រុយណេសព្វថ្ងៃ។ នៅអំឡុងសតវត្សរ៍ទី១៣ អាណាចក្រស្រីវិជ័យបានធ្លាក់ចុះទន់ខ្សោយរហូតត្រូវធ្លាក់ទៅជានគរចំណុះឲ្យអាណាចក្រខ្មែរ ហើយក្រោយមកទៀត ជានគរចំណុះរបស់នគរសុខោទ័យរបស់សៀម។ នៅដើមសតវត្សរ៍ទី១៥ អាណាចក្រស្រីវិជ័យត្រូវដួលរលំ ហើយបែកខ្ញែកទៅជានគរតូចៗផ្សេងៗពីគ្នា៕
ពុទ្ធសាសនានិងដែនសុវណ្ណភូមិ
កែប្រែ១. កម្ពុជា ក. ទីតាំង
ប្រទេសកម្ពុជាស្ថិតនៅទ្វីបអាស៊ីអាគ្នេយ៍ ត្រង់ភាគខាងត្បូងនៃឧបទ្វីបឥណ្ឌូចិន ចន្លោះខ្សែស្របទី១០ និង ទី១៥ នៃរយៈទទឹងខាងជើង និងចន្លោះខ្សែបណ្តោយទី ១០២ និង ទី១០៨ នៃរយៈបណ្តោយខាងកើត ។ ដូចនេះ ប្រទេសកម្ពុជានៅក្នុងតំបន់ត្រូពិក ត្រង់អឌ្ឍគោលខាងជើងដែលជាតំបន់មានជីរជាតិហើយមាន អំណោយផលដល់ការលូតលាស់នៃរុក្ខជាតិនិងដំណាំផ្សេងៗគ្រប់ប្រភេទ។ កម្ពុជាមានរាងជាពហុកោណស្ទើរស្មើជ្រុង មានព្រំប្រទល់ខាងជើងជាប់ប្រទេសថៃហើយមួយភាគធំជាប់នឹងប្រទេសឡាវខាងកើតនិងខាងត្បូង មួយភាគជាប់នឹងប្រទេសវៀតណាមខាងត្បូង មួយភាគទៀតជាប់នឹងឈូងសមុទ្រថៃ ខាងលិចជាប់នឹងឈូងសមុទ្រថៃ ហើយមួយភាគទៀតជាប់នឹងប្រទេសថៃ ។
ខ. ផ្ទៃដី ប្រទេសកម្ពុជាមានផ្ទៃក្រឡា ១៨១.០៣៥ គីឡូម៉ែត្រការេ ។
គ. ប្រជាជន
ចំនួនប្រជាជននៅកម្ពុជា តាមអ្នកប្រាជ្ញខាងជាតិពន្ធុវិទ្យាបានសន្និដ្ឋានថា ពួកអូស្ត្រាលីអ៊ីដនិងពួកមេឡានេស៊ី សម្បុរខ្មៅ បានមកនៅឥណ្ឌូចិនតាំងពីច្រើនស.វ. មុនគ.ស ម៉្លេះ ។ បន្ទាប់មក មានពួកឥណ្ឌូនេស៊ី ជាជនជាតិស្បែកលឿងចូលមកនៅលាយឡំនឹងប្រជាជនចាស់ បង្កបង្កើតឡើងជាជនជាតិសាសន៍មន-ខ្មែរ។ ក្រោយមក មានពួកឥណ្ឌាជាអ្នកជំនួញ ជាអ្នកភៀសខ្លួនពីសង្គ្រាមនិងជាអ្នកផ្សាយសាសនា បានមករស់នៅលាយឡំជាមួយម្ចាស់ស្រុកដើម បង្កបង្កើតបានជាអរិយធម៌មួយ ។ តែពួកកុលសម្ព័ន្ធខ្លះ ពុំព្រមទទួលយកនូវបញ្ហាទាំងនេះ ។ ក្រោយមកទៀតមានជាតិសាសន៍ផ្សេងៗបានមករស់នៅជាបន្តបន្ទាប់ ដូចជាជាតិជ្វា ព្រាហ្មណ៍ (ស.វ.ទី៨) ជាតិចិន (ស.វ.ទី ១៣) រៀតណាម ឡាវ ចាម ភូមា ជាដើម។ ហេតុនេះបានជាគេឃើញមានមនុស្សផ្សេងៗគ្នាជាច្រើន រស់នៅលើទឹកដីកម្ពុជា។ ស្ថិតិប្រជាជនកម្ពុជាក្នុងឆ្នាំ ១៩៦២ មានចំនួន៩.៧២៨.៧៧១ នាក់ ក្នុងពេលនោះមានជនជាតិខ្មែរប្រហែលជា ៥ ភាគ ៦។
ឃ. ជនជាតិផ្សេង ក្រៅពីជនជាតិខ្មែរមាន
-ពួកកុលសម្ព័ន្ធ មានច្រើនក្រុម ដូចជាពួកព័រ ស្អូច សំរ៉ែ កួយ ស្ទៀង ព្នង ។ ពួកគេរស់នៅដាច់ស្រយាលពីគេ, ប្រកបអាជីវកម្មប្រមាញ់ នេសាទ និងកសិកម្មនៅព្រៃដុត ។ -ពួកចំណូលស្រុក ឬខ្មែរចូលជាតិ ជាប្រជាជនដែលមករស់នៅក្នុងប្រទេសកម្ពុជាជាយូរយារណាស់មកហើយ មានសិទ្ធិ និងកាតព្វកិច្ចដូចខ្មែរដែរ ។ ជនជាតិទាំងនេះមានចាម ជ្វា ឡាវវៀតណាម និងភូមា…។
២. តើខ្មែរជានរណា?
ជាយូរយារណាស់មកហើយ អ្នកធ្វើការសិក្សាស្រាវជ្រាវខ្មែរ បានខិតខំដោះស្រាយបញ្ហាកំណើតខ្មែរនេះ ។ ពួកគេបានបញ្ចេញយោបល់ប្លែកៗគ្នា ហើយជួនកាលផ្ទុយស្រឡះតែម្តង ។ ប៉ុន្តែយោបល់ទាំងនោះអាចចែកជាពីរក្រុមគឺៈ
ក- យោបល់ទី១
ពួកគេទទួលថាជាតិខ្មែរ ជាជាតិប្រវេសន៍ (Race immigré) ចេញពីប្រទេសឥណ្ឌាហើយបានលុកលុយដណ្តើមយកទឹកដីរបស់ជនជាតិដើមមួយ (Race Autochtone) គឺជនជាតិក្នុងអំបូរម៉ាឡាយូប៉ូលីនេស៊ីយ៉េន (Race Malayopolynésienne) នេះឯង ។ ទស្សនៈនេះត្រូវបានបង្កើតឡើងដោយលោក Hendrike Kerne ។ បន្ទាប់មកទៀត ក៏មានអ្នកស្រាវជ្រាវខ្លះយល់ស្របតាមដូចជាលោកAdhémard Leciére និងលោកPierre Gourou ជាដើម។ លោក Pierre Gourou បានបញ្ជាក់ថាជនជាតិខ្មែរប្រហែលជាត្រូវពួក ទ្រាវិឌ ឬពួកអារ្យច្រានចេញពីឥណ្ឌា ហើយដោយមានសេសសល់ក្រុមខ្លះដូចជាពួកមុណ្ឌ បានមកលុកលុយប្រទេសភូមាប្រទេសសៀមនិងប្រទេសកម្ពុជា ។ លោកEtienne Aymonier ដែលយល់ថាក្រុម មន-ខ្មែរ មណ្ឌុមានតាំងពីដើមនៅជើងភ្នំទីបេត៍ ហើយក្រោយមកបានបំបែកជាពីរក្រុម គឺ មន-ខ្មែរ ចូលមកតាំងនៅភូមិភាគអាស៊ីអាគ្នេយ៍ ឯមួយក្រុមទៀតគឺមណ្ឌុ ចូលទៅក្នុងប្រទេសឥណ្ឌារហូតដល់សព្វថ្ងៃនេះ ។
ខ-យោបល់ទី២
ទទួលស្គាល់ថា ជនជាតិខ្មែរជាជនជាតិមួយស្ថិតនៅក្នុងក្រុម មន-ខ្មែរ ហើយបានកើតឡើងនៅភូមិភាគអាស៊ីអាគ្នេយ៍នេះ តាំងពីបុរាណមក ។ នេះគឺជាយោបល់របស់លោក Bernard Philiffe Groslier បច្ចុប្បន្នជាអភិរក្សអង្គរ និងលោក Mace Talahot ជាដើម ។ លោកទាំងពីរនេះបានយល់ឃើញថា ក្នុងសម័យឌុណូ ប្រវត្តិសាស្ត្រដ៏យូរលង់ណាស់មកហើយ មានមនុស្សជាច្រើនក្រុមបានធ្វើដំណើរពីខាងជើងចុះមកភាគអាស៊ីអាគ្នេយ៍ដូចពួកអូស្ត្រាឡូអ៊ីដ (Autraloïdes)មេឡានេស៊ីយាង (Mélanésiens) ។ អំបូរមន-ខ្មែរបានកើតឡើងដោយការកាត់ផ្សំរវាងពួកឥណ្ឌូនេស៊ីយាងនិងមេឡានេស៊ីយាង ហើយបានរស់នៅរាយប៉ាយលើទឹកដីដែលលាតសន្ធឹងពីឥណ្ឌូចិនជ្រោយម៉ាឡាយូ រហូតដល់ព្រំប្រទល់ប្រទេសឥណ្ឌា ។
គួរកត់សម្គាល់ថា យោបល់នៃក្រុមទាំងពីរនេះ មានលក្ខណៈស្របទៅនឹងទស្សនៈរបស់ខ្មែរ ពីព្រោះបើយើងសំអាងទៅលើរឿងព្រេងខ្មែរ ដោយសារតែមាននាងនាគនៅស្រុកខ្មែរនេះឯង ទើបព្រះថោងដែលគេថាមកពីស្រុកឥណ្ឌា បានជួបប្រភពគ្នាហើយបានគ្រប់គ្រងស្រុកគោកធ្លកនេះឯង ។ បានសេចក្តីថា លុះត្រាតែមានជនជាតិខ្មែនៅលើកោះគោកធ្លកនេះដែរ ទើបឥណ្ឌាអាចផ្សាយអរិយធម៌របស់ខ្លួនបានខ្លះចូលស្រុកខ្មែរ ។ សេចក្តីក្នុងរឿងព្រេងនេះសរឲ្យឃើញថា ចំពោះខ្មែរយើង ជាតិខ្មែរមានប្រភពនៅស្រុកខ្មែរនេះឯង ។ ចំពោះបញ្ហាដើមកំណើតនៃជាតិសាសន៍ខ្មែរនេះអ្នកប្រាជ្ញអន្តរជាតិបានបញ្ចេញសម្មតិកម្មច្រើនបែបយ៉ាងណាស់ ។ តែលោកបានស្របយោបល់គ្នាត្រង់ចំណុចដែលថា ខ្មែរជាជនជាតិមួយស្ថិតនៅក្នុងអំបូរពិសេសមួយគឺអំបូរមន-ខ្មែរ ឬខមនេះឯង។ ថ្មីៗនេះលោកបណ្ឌិត មីសែល ត្រាណេ លោកជាអ្នកស្រាវជ្រាវវប្បធម៌ខ្មែរ ស្នាដៃរបស់លោកសមស្របជាមួយមតិទី២ គឺលោកបានបញ្ជាក់ថាខ្មែរមានជីវិតលើទឹកដីខ្មែរតាំងពី ៦៨០.០០០ឆ្នាំមុនគ.ស មកដល់ សតវត្សទី១ នៃគ.ស ។ សម័យនេះ ជាសម័យថ្មគ្រួសបំបែក ដែលមានអាយុ ៦៨០.០០០ដល់ឆ្នាំ១២០.០០០ ឆ្នាំមុនគ.ស ។ យុគនេះអាចជាការចាប់ផ្តើមនៃអរិយធម៌ខ្មែរ ហើយការចងក្រងទំព័រប្រវត្តិសាស្រ្តកម្ពុជា ត្រូវស្ថិតនៅលើសម្ភារៈវប្បធម៌កម្ពុជាដំបូងបង្អស់ជាមូលដ្ឋាន។ វប្បធម៌ អរិយធម៌ខ្មែរ ដូចបានបញ្ជាក់ជូនខាងលើ ក៏អាចបង្ហាញឲ្យអ្នកសិក្សាស្រាវជ្រាវវិភាគបានពីប្រភពព្រះពុទ្ធសាសនា នៅកម្ពុជាដែរ ។
៣- ប្រភព និង កាលបរិច្ឆេទព្រះពុទ្ធសាសនានៅប្រទេសកម្ពុជា
ដូចយើងបានបញ្ជាក់ខាងលើរួចមកហើយថា ព្រះពុទ្ធសាសនាមានដើមកំណើតនៅ ប្រទសឥណ្ឌាហើយត្រូវផ្សព្វផ្សាយនៅលើបណ្តាប្រទេសនានានៅលើពិភពលោក ជាពិសេសនៅលើបណ្តាប្រទេសមួយចំនួននៃភូមិភាគអាស៊ីអាគ្នេយ៍យើងនេះ ។ ប្រទេសកម្ពុជាយើង ព្រះពុទ្ធសាសនាបានចូលមកតាំងពីយូរអង្វែងណាស់មកហើយ ហើយមានការរីកចំរើនយ៉ាងខ្លាំងក្លាព្រមទាំងជះឥទ្ធិពលយ៉ាងជ្រាលជ្រៅក្នុងក្រអៅបេះដូងនៃចិត្តគំនិតទំនៀមទម្លាប់ ប្រពៃណី សិល្បៈ វប្បធម៌នៃមនុស្សខ្មែរយើង ។ ចំពោះកាលបរិច្ឆេទនៃការចូលមកដល់ ឬវត្តមានព្រះពុទ្ធសាសនាកម្ពុជាជាបញ្ហាមួយដែលអ្នកសិក្សាប្រវត្តិសាស្ត្រ ក៏ដូចជាអ្នកសិក្សាអក្សរសាស្រ្តនិងវប្បធម៌ទូទៅតែងតែចោទសួរថា តើព្រះពុទ្ធសាសនាបានមកដល់ប្រទសកម្ពុជាតាំងពីពេលណា? បញ្ហាបរិច្ឆេទនៃការចូលមកដល់នៃលទ្ធិពុទ្ធសាសនានេះ យើងគួរសិក្សាឲ្យបានដឹងច្បាស់ព្រោះបញ្ហានេះ វាបានឆ្លុះបញ្ចាំងទៅលើការរីកចំរើនរបៀបរបបការរស់នៅ និងនិន្នាការរបស់សង្គមខ្មែរយើងនៅគ្រប់ដំណាក់កាលប្រវត្តិសាស្រ្តរបស់ខ្លួនរយៈកាលកន្លងមក ។ បញ្ហានេះ អ្នកសិក្សាជាច្រើនបានស្រាវជ្រាវឃើញកាលបរិច្ឆេទខុសៗគ្នាៈ
– មានអ្នកសិក្សាខ្លះបកស្រាយថា ព្រះពុទ្ធសាសនាបានចូលមកដល់ប្រទេសកម្ពុជាយើងតាំងពីស.វទី៣ ឬទី២ មុនគ.ស ដោយសំអាងទៅលើប្រវត្តិសាស្រ្តនៃព្រះបាទធម្មាសោកនៃប្រទេសឥណ្ឌា ដែលព្រះអង្គជាមហាពុទ្ធសាសនិកជនមួយរូប គោរពព្រះពុទ្ធសាសនាថេរវាទ បានឧបត្ថម្ភការបញ្ជូនសមណទូតពីរអង្គគឺ សោណត្ថេរ និង ឧត្តរត្ថេរ មកផ្សព្វផ្សាយព្រះពុទ្ធសាសនានៅលើដែនដីសុវណ្ណភូមិ ។ បញ្ជាក់ដោយសម្តេចព្រះមហាសុមេធាធិបតី ហួត តាត វិជិរប្បញ្ញោ ព្រះសង្ឃនាយកគណៈមហានិកាយ ក្នុងស្នាព្រះហស្តរបស់ព្រះអង្គស្តីពី « ព្រះពុទ្ធសាសនានៅកម្ពុជាសង្ខេប » បោះពុម្ពលើកទី២នៅគ.ស. ១៩៧០ ទំព័រទី ១ ថា «ព្រះពុទ្ធសាសនាផ្សាយចូលមកកម្ពុជាជាមុនដំបូង តាមគម្ពីរពុទ្ធសាសនាសាមន្តបាសាទិកា អដ្ឋកថា វិន័យបិដកជាភាសាបាលីបានប្រាប់ពត៌មានថា កាលក្រោយដែលធ្វើតតិយសង្គាយនារួចហើយនៅក្នុងជម្ពូទ្វីប គឺក្នុងប្រទេសឥណ្ឌាក្នុងព.ស.ទី៣ ព្រះមហាថេរមួយព្រះអង្គនាមព្រះមោគ្គលិបុត្តតិស្សៈបានចាត់ចែងបញ្ជូនព្រះថេរៈពីរអង្គ គឺព្រះសោណត្ថេរនិងព្រះឧត្តរត្ថេរចេញពីជម្ពូទ្វីប(ឥណ្ឌា) មកផ្សាយព្រះពុទ្ធសាសនានៅសុវណ្ណភូមិ ក្នុងព្រះរាជូបត្ថម្ភនៃព្រះមហាក្សត្រនាមធម្មាសោក» ។ អ្នកសិក្សាខ្លះទៀត បានរកឃើញព្រះពុទ្ធសាសនាចូលមកដល់ប្រទសខ្មែរយើងនៅស.វ.ទី២ នៃគ.ស.ទៅវិញ ។ បញ្ហានេះ អ្នកស្រីត្រឹង ងា បានសរសេរនៅក្នុងស្នាដៃអរិយធម៌ខ្មែរ បោះពុម្ពនៅឆ្នាំ១៩៧៣ ទំព័រ៨០ ថា « តាមសិលាចារឹកវ៉ូកាញ់ (នៅវៀតណាមខាងត្បូង) ទំនងជាព្រះពុទ្ធសាសនាចូលមកប្រតិស្ថានក្នុងស្រុកខ្មែរ នៅស.វ.ទី២ នៃគ.ស. ក្នុងរជ្ជកាលព្រះបាទស្រីមារៈ ឬ ហ្វានចេម៉ាន់ ។ ទស្សនៈបែបនេះគេបានពន្យល់ថាព្រះពុទ្ធសាសនាមានកំណើតក្រោយព្រហ្មញ្ញសាសនា ប្រហែលនឹងអាចចូលមកដល់ប្រទេសកម្ពុជាក្រោយការចូលមកដល់នៃលទ្ធិព្រាហ្មណ៍សាសនា ។
– មានអ្នកខ្លះឲ្យយោបល់ថា ព្រះពុទ្ធសាសនានិងព្រហ្មញ្ញសាសនាបានចូលមកដល់ប្រទេសកម្ពុជាយើងក្នុងដំណាក់កាលប្រហាក់ប្រហែលគ្នា ឬក៏មុនក្រោយបន្តិចបន្តួចប៉ុណ្ណោះ ។ គេបានពន្យល់ថា បញ្ហានេះគ្មានឯកសារណាមួយបញ្ជាក់ឲ្យបានច្បាស់លាស់ទេ ព្រោះគេហាក់ដូចជាពុំទាន់មានជំនឿចំពោះទស្សនៈរបស់អ្នកសិក្សាឯទៀតដែលយល់ថាសាសនានេះ ឬសាសនានោះមកដល់មុននោះឡើយ ។ យោប់ស្តីពីវត្តមាននៃការហូរចូលនៃលទ្ធិព្រះពុទ្ធសាសនា មានច្រើនដូចខាងលើដែលយើងពិបាកនឹងកំណត់ឲ្យបានច្បាស់លាស់ណាស់ ។ ប៉ុន្តែពិនិត្យជារួម ទោះបីយ៉ាងណាក៏ដោយក៏យោបល់មតិទាំងអស់នោះជាពន្លឺនៃការសិក្សារបស់យើង ។ យើងពិនិត្យឃើញថាយោបល់ទាំងអស់ហាក់ដូចជាមានការឯកភាពគ្នាមួយនៅត្រង់ព្រះពុទ្ធសាសនាក៏ដូចជាព្រហ្មញ្ញសាសនា បានចូលមកដល់ប្រទេសកម្ពុជាយើង តាំងពីយូរយារណាស់មកហើយ ។ ផ្អែកលើទស្សនៈខាងលើ យើងជាអ្នកសិក្សាស្រាវជ្រាវគួរតែត្រិះរិះពិចារណារកហេតុផលឲ្យមានលក្ខណៈច្បាស់លាស់ និងសមស្របដើម្បីកំណត់ពីបញ្ហានេះ ។
យើងគួរលើកយកពីប្រវត្តិសាស្រ្តនៃព្រះបាទធម្មាសោកដែលឲ្យពត៌មានថា «ព្រះពុទ្ធសាសនាបានផ្សព្វផ្សាយចូលមកដល់ដែនដីសុវណ្ណភូមិនៅស.វ.ទី៣ឬទី២ មុនគ.ស.» យកមកត្រិះរិះពិចារណាដើម្បីកំណត់កាលបរិច្ឆេទនៃការចូលមកដល់របស់លទ្ធិពុទ្ធសាសនានៅកម្ពុជាយើង ។ បញ្ហាចោទនោះ គឺដែនសុវណ្ណភូមិជាដែនដីរបស់ប្រទេសណា? ប្រទេសខ្មែរយើងឬជាប្រទេសណាទៀត? ដែនដីសុវណ្ណភូមិនេះ ត្រូវបានគេយល់ឃើញដោយឡែកៗ ហើយម្នាក់ៗសុទ្ធតែអះអាងថា ដែនដីសុវណ្ណភូមិ ជាដែនដីរបស់ខ្លួនម្នាក់ៗ ។ ឧទាហរណ៍ដូចជាខ្លះថាដែនដីនេះជារបស់ភូមា ខ្លះថាជាដែនដីឥណ្ឌូនេស៊ី ខ្លះថាម៉ាឡេស៊ី ខ្លះថាកម្ពុជា ខ្លះថាថៃ ខ្លះថាចាម ខ្លះថាវៀតណាម…។ យោបល់ដោយឡែកៗខាងលើរបស់ជនជាតិនីមួយៗ សុទ្ធតែមានការអះអាង ព្រមទាំងប្រកាន់យកនូវមហិច្ឆតាជាតិរបស់ខ្លួនជានិច្ច ។ មកដល់ត្រឹមនេះ យើងជាជនជាតិខ្មែរក៏ពុំទាន់ហ៊ានអះអាងថាដែនដីសុវណ្ណភូមិជាដែនដីរបស់យើងឡើយ ។ តែយើងត្រូវចោទសួរបន្តទៀតតើបណ្តាប្រទេសនៅអាស៊ីអាគ្នេយ៍នេះ ប្រទេសណាដែលបានទទួល និងគោរពព្រះពុទ្ធសាសនាមានចំណាស់ជាងគេ? បើយើងពិនិត្យទៅលើប្រវត្តិសាស្ត្រ និងពិនិត្យលើការជាក់ស្តែងឃើញថានៅអាស៊ីអាគ្នេយ៍នេះ ប្រទេសដែលគោរពព្រះពុទ្ធសាសនាមានចំណាស់ ជាងគេ គឺមានតែប្រទេសកម្ពុជាយើងនេះឯង។ ចំពោះបណ្តាប្រទេសដទៃទៀត ឃើញថាមានប្រទេស មួយចំនួន គេគោរពព្រះពុទ្ធសាសនាដូចយើងដែរ តែគេគោរពនោះស្ថិតនៅក្នុងដំណាក់កាលក្រោយយើង ។ ឧទាហរណ៍ ដូចជាករណីប្រទេសថៃ ចាប់ពី ស.វ.ទី ១ រហូតមកដល់ដើម ស.វ.ទី ៩ ក្នុងពេលដែលប្រទេសយើងបានកសាងជាប្រទេសមានអធិបតេយ្យនិងមានវប្បធម៌រឹងមាំរួចទៅហើយនោះ ប្រទេសនេះកំពុងស្ថិតនៅជាកុលសម្ព័ន្ធ ឬជាជនជាតិភាគតិច ឬជាជនជាតិបញ្ញើក្អែក គ្មានឯកភាពនៅក្នុងខេត្តយូណាន់នៃប្រទេសចិន ពោលគឺមិនទាន់កើតជារដ្ឋនៅឡើយទេ។ លុះមកដល់ស.វ.ទី៩ ទើបជនជាតិនេះបានជ្រៀតចូលមកក្នុងឥណ្ឌូចិន តាមខ្សែទឹកនៃទន្លេមេណាម ធ្វើដំណើរពីជើងចុះមករកទិសត្បូង ដោយដណ្តើមទឹកដីពីជនជាតិខ្មែរយើងខ្លះពីជនជាតិ មនខ្លះ...រួចកសាងរដ្ឋឯករាជ្យរបស់ខ្លួនមួយនៅស.វ ទី១៣។ ដូចនេះ ជនជាតិថៃពុំបានទទួលព្រះពុទ្ធសាសនាដោយផ្ទាល់ពីជនជាតិឥណ្ឌាដូចជាជនជាតិខ្មែរយើងទេ ។
ព្រះពុទ្ធសាសនានៅក្នុងប្រទេសថៃនាពេលសព្វថ្ងៃនេះ ត្រូវបាននាំបញ្ចូលពីប្រទេសកម្ពុជា ឬជាសាសនាដែលបានចាក់ឫសនៅលើទឹកដីនោះតាំងពីយូរ ពោលគឺ តាំងពីទឹកដីនោះជាទឹកដីរបស់ខ្មែរមុនការចូលមកដល់នៃជនជាតិថៃម៉្លេះ ។ ចំពោះជនជាតិវៀតណាម ក្នុងដំណាក់កាលពីស.វ.ទី១ ដល់ ស.វ.ទី៩ ពុំទាន់រំដោះខ្លួនចេញពីអាណានិគមចិននៅឡើយដែរ ។ លុះមកដល់ ស.វ.ទី១០ ទើបជនជាតិនេះរំដោះខ្លួនចេញពីអាណានិគមរួចកសាងប្រទេសរបស់ខ្លួន។ ព្រះពុទ្ធសាសនាមហាយាន ដែលជនជាតិវៀតណាមគោរពនាពេលសព្វថ្ងៃនេះ ជាសាសនាដែលហូរចូលមកពីប្រទេសចិនតាំងពីនៅក្រោមអាណានិគមចិនម៉្លេះ ។ ចំណែកប្រទេសដទៃទៀតដែលនៅក្នុងដំបន់នេះមានប្រទេសខ្លះគោរពតាមព្រះពុទ្ធសាសនាដែរ តែក្នុងដំណាក់កាលក្រោយ ឬគេពុំគោរពព្រះពុទ្ធសាសនាតែម្តង ដោយគោរពសាសនាដទៃទៀត។ បើសរុបមកឃើញថា ប្រទេសកម្ពុជាយើងជាប្រទេសមួយមានអធិបតេយ្យចំណាស់ជាងគេ ហើយទទួល និងគោរពព្រះពុទ្ធសាសនាមុតមាំជាងគេ ដែលសក្តិសមជាដែនដីសុវណ្ណភូមិ ដែលទទួលការផ្សព្វផ្សាយព្រះពុទ្ធសាសនាដោយផ្ទាល់ពីសមណទូតពីរព្រះអង្គព្រះនាម សោណត្ថេរ និង ឧត្តរត្ថេរ ក្រោមព្រះរាជូបត្ថម្ភនៃព្រះបាទធម្មាសោក នាសតវត្សទី ៣ ឬទី ២ មុនគ.ស.នេះណាស់ ។
ការសិក្សាស្រាវជ្រាវពីបុរេប្រវត្តិរបស់ប្រទេសកម្ពុជា
កែប្រែដោយសារតែការអាក់ខាននៃការសិក្សាស្រាវជ្រាវពីបុរេប្រវត្តិរបស់ប្រទេសកម្ពុជាទើបមិនមានអ្នកណាម្នាក់បាន ដឹងអោយប្រាកដថា តើប្រជាជនខ្មែរបានរស់នៅលើទឹកដីរបស់ខ្លួនតាំងពីពេលណាមក។ បើតាមផ្ទាំងសិលាស្ថិតក្នុង រូងភ្នំនៅភាគខាងជើងនៃប្រទេសកម្ពុជាបានអោយដឹងថាមនុស្សដែលបានប្រើប្រាស់ដុំថ្មធ្វើជាឧបករណ៍បានរស់នៅ ក្នុងរូងភ្នំតាំងពីដើមសតវត្សទី៤០០០មុនគ.សហើយដំណាំស្រូវត្រូវបានដាំដុះនៅលើទឹកដីកម្ពុជាតាំងតែពីមុនសតវត្ស ទី១នៃព.សមកម្លេះ។ប្រជាជនកម្ពុជាដំបូងហាក់ជាបានមករស់នៅទីនេះមុនកាលបរិច្ឆេទខាងលើទៅទៀត ហើយប្រហែលជានិរទេសខ្លួនមកពីភាគខាងជើង ទោះបីជាពុំបានដឹងពីភាសានិយាយ និងជីវិតរស់នៅរបស់ពួកគេក៏ដោយ។ នៅដើមសតវត្សទី១នៃព.ស. ពួកអ្នកជំនាញជនជាតិចិនក៏បានចាប់ផ្តើមសរសេរអំពីវត្តមានអាណាចក្រមួយក្នុង ប្រទេសកម្ពុជាដែលស្ថិតលើឆ្នេរ និងនៅឆ្ងាយពីមាត់សមុទ្រ។ អាណាចក្រនេះមានលក្ខណៈពាក់ព័ន្ធរួចទៅហើយ ជាមួយនឹងវប្បធម៌ឥណ្ឌា ដែលបានផ្តល់នូវអក្ខរក្រម ទំរង់សិល្បៈ រចនាបទនៃស្ថាបត្យកម្ម សាសនា(ហិណ្ឌូ និងព្រះពុទ្ធ) និងប្រព័ន្ធនែការបែងចែកថ្នាក់។ បើតាមជំនឿអ្នកស្រុកវិញថា លក្ខណៈសំខាន់នៃព្រលឹងវិញ្ញាណក្ខ័ន បុព្វបុរសគឺវាមានការពាក់ព័ន្ធ ឬលាយទ្បំជាមួយនឹងសាសនាឥណ្ឌា ហើយវាពិតជាបានបន្សល់ទុកនូវទ្ធិពលរបស់ខ្លួន រហូតមកដល់សព្វថ្ងៃនេះ។ វប្បធម៌ អរិយធម៌របស់ប្រទេសកម្ពុជានាសម័យបច្ចុប្បន្ននេះ មានឬសគល់តាំងពីសតវត្សទី១រហូតដល់សតវត្ស ទី៦មកម្លេះ ដែលពេលនោះត្រូវបានគេហៅថាសម័យហ្វូណន ជាសម័យមួយដែលមានភាពចំណាស់ជាងគេក្នុងអាស៊ី អាគ្នេយិ៍យើងនេះ។ ចាប់ពីពេលនោះហើយ គឺជាពេលនៃការវិវត្តន៍ភាសាខ្មែរ ដែលជាផ្នែកមួយនៃអំបូរមនខ្មែរ ហើយ មានលាយជាមួយនឹងភាសាបាលីសំស្ក្រឹត។ ជាឧទាហរណ៍ ពួកប្រវត្តិវិទូបានកត់សំគាល់ថាប្រជាជនកម្ពុជាមាន លក្ខណៈខុសប្លែកពីប្រទេសជិតខាងដោយសារសំលៀកបំពាក់ ដូចជាការប្រើប្រាស់ក្រមា យកមកជួតក្បាលជំនួស អោយការពាក់មួកជាដើម។ សម័យហ្វូណនបានត្រួសត្រាយផ្លូវខ្មែរអោយបានឈានឆ្ពោះទៅរកអាណាចក្រអង្គរ ជាមួយនឹងការកាន់កាប់អំណាច ដោយព្រះបាទជ័យវរ្ម័នទី២ក្នុងឆ្នាំ៨០២។
៦០០ឆ្នាំបន្ទាប់បានបង្ហាញអោយឃើញពីទ្ធិពលដ៏ខ្លាំងក្លានៃ អាណាចក្រខ្មែរ ដែលពេលនោះមានផ្ទៃដីលាតសន្ធឹងយ៉ាងធំធេងក្នុងភូមិភាគអាស៊ីអាគ្នេយិ៍ ដោយមានព្រំដែនជាប់នឹងប្រទេសភូមា ភាគខាងកើតជាប់នឹងសមុទ្រចិនខាងត្បូង រីឯភាគខាងជើងជាប់នឹងប្រទេសលាវ។ ព្រះមហាក្សត្រនាអំទ្បុងពេល នោះបានសាងសង់ប្រាសាទបុរាណជាច្រើន ដូចជាប្រាសាទអង្គរវត្ត ដែលជាអច្ឆរិយៈវត្ថុទី៧នៅលើពិភពលោក។ ព្រះមហាក្សត្រដែលបានសម្រេចបាននូវជោគជ័យដ៏ធំធេងអស្ចារ្យនេះ រួមមានព្រះបាទជ័យវរ្ម័នទី២ ព្រះបាទន្ទ្រវរ្ម័នទី១ ព្រះបាទសូរយ្យវរ្ម័នទី២ និងព្រះបាទជ័យវរ្ម័នទី៧ រួមទាំងការបង្កើតនូវស្នាដៃឯកវិស្វកម្មបែបបុរាណ ដូចជា ប្រព័ន្ធធារាសាស្ត្រដ៏មានអត្ថប្រយោជន៍បំផុត ដែលក្នុងនោះមានបារាយិ៍(បឹងដ៏ធំមួយដែលបង្កើតទ្បើងដោយមនុស្ស) និងព្រែកជីកដែលអាចផ្តល់ដល់ប្រជាជននូវលទ្ធភាពធ្វើស្រែបាន៣ដងក្នុងមួយឆ្នាំ ហើយជាងនេះទៀតសោត ផ្នែកខ្លះ នៃប្រព័ន្ធនេះត្រូវបានយកមកប្រើប្រាស់រហូតមកដល់សព្វថ្ងៃទៀតផង។ ចេនឡាដីគោក បង្កើតឡើងនៅឆ្នាំ៧០៦-រ.៨០២គ.ស.ដែលកើតឡើងបន្ទាប់ពីការបែងចែកចេនឡាទៅជាពីរមួយគឺចេនឡាទឹកលិច និងមួយទៀតហៅថាចេនឡាដីគោកនេះឯង ។ មូលហេតុមកពីកំសោយអំនាចកណ្ដាលព្រោះព្រះបាទជ័យវរ្ម័នទី១គ្មាន ព្រះរាជបុត្រស្នងរាជ្យទើបព្រះអង្គប្រគល់រាជសម្បត្តិឲ ព្រះនាងជយទេវីជាបុត្រី ដោយសារព្រះនាងជាស្ត្រីនេះហើយដែលធ្វើឲ្យប្រទេសបែកជាពីរ ។ [១] ចេនឡាដីគោកត្រូវចិនហៅថា លូចេនឡា រឺ Lùzhēnlà (陸真蠟) (“ចេនឡាគោក” ក៏ហៅផងដែរថាវ៉ិនតាន រឺ Wèndān (文單) រឺ ផលូ Pólòu (婆鏤)) ។
ប្រវត្តិសាស្ត្រប្រវត្តិចេនឡាដីគោកគេមិនសូវដឹងច្បាស់ទេ ព្រោះហាក់ដូចជានៅដាច់ស្រយាលពីការទៅមករបស់អ្នកដំណើរចិនពេក ។ ទោះបីយ៉ាងណាក៏ដោយ ក៏គេបានដឹងថាក្នុងសម័យនោះនយោបាយក្រៅប្រទេសចេនឡាដីគោកបានបញ្ជូនទូតទៅប្រទេសចិននៅឆ្នាំ៧១៧ ។ ម្យ៉ាងទៀត នៅឆ្នាំ៧២២ចេនឡាដីគោកបានលើកទ័ពទៅជួយមេទ័ពយួនឈ្មោះម៉ៃ ហាក់ដេ (mai hac-de)ដែលបះបោរឡើងប្រឆាំងនឹងការជិះជាន់របស់ពួកចិនក្នុងរាជវង្សថាង (៦១៨-៩០៧) ។ យ៉ាងណាមិញនៅឆ្នាំ៦២១ ស្ដេចកៅតនៃរាជវង្សនេះបានបញ្ជាឲ្យមេទ័ពឈ្មោះខូវ វ៉ា លើកទ័ពទៅវាយយក យ៉ាវចូវ(ឈ្មោះស្រុកយួននៅសម័យនោះ) ដែលក្រោយមកទៀតគឺនៅឆ្នាំ៦៧៩ស្ដេច កៅតុងបានផ្លាស់ឈ្មោះទៅជាអាណ្ណាមដូហូតូ (ប្រទេសជាអាណាព្យាបាល) វិញ ។ គឺក្នុងករណីនេះហើយដែលមេទ័ពយួនម៉ៃហាក់ដេ បានបះឡើងប្រឆាំងចិនដោយចងសម្ព័ន្ធមិត្តជាមួយចេនឡានិងចាម្ប៉ា ។ គួរគប្បីជ្រាបថា នេះគឺជាលើកទីមួយហើយដែលមានប្រើពាក្យអណ្ណាមក្នុងប្រវត្តិសាស្ត្រយួន ។ នៅពាក់កណ្ដាលទី២នៃ ស.វ.ទី៨ ចេនឡាដីគោកទំនងជាត្រូវចិនហៅថា វ៉ិនតាន ថែមទៀត ។
ក្នុងគ.ស.៧៥០ អគ្គរាជទូតខ្មែរមួយទៀតត្រូវបានទៅដល់ស្រុកចិន ។ [៤] នៅឆ្នាំ៧៥៣មានការបញ្ជូនទូតទៅប្រទេសចិនក្រោម ព្រះរាជកិច្ចដឹកនាំរបស់ព្រះរាជបុត្រនៃព្រះរាជានិងគណៈប្រតិភូ២៦នាក់ បានទៅដល់គាល់ស្ដេចចិន ហើយបានធ្វើដំណើរទៅខេត្តចិន យូណាន ជាមួយមេទ័ពចិនម្នាក់ឈ្មោះ ហូ លីត្វាង ដែលទទួលបេសកកម្មត្រូវលើកទ័ព ទៅច្បាំងវាយកំទេចពួកយួននិងថៃ ។[៥] នៅឆ្នាំ៧៥៤ ព្រះរាជបុត្រអង្គដដែលឬអង្គមួយផ្សេងទៀតបានលើកទ័ពទៅជួយចិន ក្នុងការវាយលុកយកតំបន់ ណាន ចាវ ។ នៅឆ្នាំ៧៧១ រជ្ជទាយាទ ផមី រឺ Pómí (婆彌) បានមកដល់ក្នុងសវនការអធិរាជ ហើយនៅថ្ងៃទី១៣ធ្នូ ឆ្នាំ៧៧១ ទ្រង់ក៏បានទទួលងារថា ខាយភ្វូតុងសានស៊ី រឺ Kāifǔyítóngsānsī (開府儀同三司) (អ្នកបើកសម្ភោធក្នុងបរមរាជវាំង ដោយពេញព្រះហឬទ័យនឹងគ្រឿងឥស្សរយសស្មើនឹងមន្ត្រីថ្នាក់ខ្ពស់ៗទាំងបី) និងឆ្នាំ៧៩៩មានការបញ្ជូនទូតទៅប្រទេសចិនទៀត បេសកជនម្នាក់មកពីវ៉ិនតានមានឈ្មោះថា លីធូជី រឺ Lītóují (李頭及) ក៏បានទទួលគោរម្យងារចិនដែរ ។ សិលាចារឹកនៅល្បើកស្រូវ ខេត្តក្រចេះ ក៏បានបញ្ជាក់អំពីកិច្ចការទូតនេះដែរ ។ [៦] [៧] រាជធានីចេនឡាដីគោកទំនងជាស្ថិតនៅត្រង់ម្ដុំមជ្ឈមណ្ឌលនៃចេនឡាដើម ហើយព្រះរាជាដែលមានមហិទ្ធិរិទ្ធិជាងគេទំនង ជយសិង្ហវរ្ម័ន ព្រោះគេបានរកឃើញសិលាចារឹកមួយផ្ទាំងរបស់ព្រះអង្គនៅម្ដុំនគររាជសីមា ក្នុងដីសៀមសព្វថ្ងៃ ។ ចេនឡាទឹកលិចគឺជាតំបន់សម្បូរដោយបឹងបួរ និងសមុទ្រហ៊ុមព័ទ្ធជុំវិញគ្របដណ្ដប់លើតំបន់អាងទឹកទន្លេមេគង្គ ចាប់ពីល្បាក់ទឹកខោន រហូតដល់សមុទ្រ ។[៣] ព្រោះតែដូច្នេះហើយទើបគេហៅថាចេនឡាទឹកដូចនេះ ។
ប្រវត្តិសាស្ត្រគួរគប្បីបញ្ជាក់ថាចេនឡាទឹកលិចក៏មិនអាចថែរក្សាឯកភាពយូរអង្វែងទេ: រដ្ឋនេះត្រូវបែងចែកជាក្សត្របុរីតូចៗតទៅទៀត យ៉ាងតិចណាស់ក៏មានចំនួនប្រាំហើយក្សត្របុរីដែលគេដឹងឈ្មោះពិតប្រាកដគឺអនិន្ទិតបុរ ដែលគេមិនស្គាល់ទីតាំងច្បាស់លាស់និងសម្ភុបុរគឺសំបូរនៅលើត្រើយ ខាងឆ្វេងទន្លេមេគង្គក្នុងខេត្តក្រចេះ។ នៅខាងដើមស.វ.ទី៨ ព្រះអង្គម្ចាស់បុស្ករាក្ស ដែលមានដើមកំណើតនៅអនិន្ទិតបុរបានយាងទៅសោយរាជ្យនៅសម្ភុបុរ (៧២៣) ជាទីដែលព្រះអង្គបានបន្សល់ទុកសិលាចារឹកមួយផ្ទាំង ចុះកាលកំណត់៧១៦នៅត្រង់ប្រាសាទព្រះធាតុកូនពីរ ។ ព្រះអង្គបានយាងទៅនេះក្នុងកិច្ចចង់បង្រួបបង្រួមចេនឡាទឹកលិច។ បន្ទាប់មក បុត្រព្រះអង្គព្រះនាមរាជេន្ទ្រវរ្ម័ន បានខំព្យាយាមបន្តគោលជំហរនេះទៀត ។ តែជាការឥតប្រយោជន៍ ។ ពីព្រោះមិនយូរប៉ុន្មានផង ចេនឡាទឹកលិចត្រូវបែងចែកជានគរតូចៗប្រាំទៀត។ ចំពោះព្រំសីមាកំណត់ទឹកដីនគរនីមួយៗ គេពុំទាន់មានឯកសារអ្វីជាច្បាស់លាស់សំរាប់បញ្ជាក់ទេ។[៤] ព្រះបាទបុស្ករាក្សមានជាប់ខ្សែញាតិទៅនឹងព្រះបាទពាលាទិត្យ ដែលបានសោយរាជ្យនៅអនិន្ទិតបុរ ហើយដែលបានអះអាងថាព្រះអង្គជាកូនចៅរបស់ព្រះបាទកៅណ្ឌិន្យ និងព្រះនាងនាគីសោមា មកដល់ព្រះបាទភវវរ្ម័នទី១ ដែលជាចៅរបស់ព្រះបាទរុទ្រវរ្ម័នព្រះមហាក្សត្រនគរភ្នំ ។[៥] ហើយដែលក្រោយមកទៀត ព្រះរាជាសោយរាជ្យនៅអង្គរទ្រង់បានចាត់ទុកថា ជាចំណងភ្ជាប់ព្រះអង្គទាំងឡាយទៅ នឹងស្ថាបនិកនៃបឋមវង្សនៃអាណាចក្រភ្នំ ។ ត្រង់នេះ យើងអាចយកធ្វើជាអំណះអំណាងមួយសំរាប់ឆ្លើយតបចំពោះជនណា ដែលបដិសេធថា អាណាចក្រភ្នំពុំមែនជារដ្ឋខ្មែរដំបូង។ ចុះហេតុអ្វីបានជាអធិរាជអង្គរ ដែលបានវាយឈ្នះអាណាចក្រភ្នំបែរជាខិតខំ ភ្ជាប់ខ្សែស្រឡាយរបស់ព្រះអង្គទៅនឹងព្រះរាជាអាណាចក្រភ្នំ ដែលជាអ្នកចាញ់ទៅវិញ? នេះមិនគឺមកតែពីមនុស្សតាំងតែពីសម័យអាណាចក្រភ្នំរហូត ដល់សម័យអង្គរមានពូជអំបូរជាតិសាសន៍តែមួយទេឬ?
ចំណែកក្រុមព្រះមហាក្សត្រ ដែលគ្រប់គ្រងរស់នៅទីក្រុងសម្ភុបុរៈ ប្រកាសថា ជាប់ព្រះញាតិវង្សចុះមកពីព្រះមហាក្សត្រីយានី ព្រះនាងជ័យទេវី ។ [៦] ព្រះបាទពាលទិត្យទំនងជាបានកសាងក្រុងពាលាទិត្យបុរដែលជនជាតិចិនចាត់ទុកថា ជារាជធានីពិតប្រាកដរបស់ចេនឡាទឹកលិច (ប៉ូឡូទីប៉ូ) ។ រាជទូតត្រូវបានបញ្ជូនទៅទស្សនកិច្ចចិន នៅឆ្នាំ៧៥០ទំនងជាមកពីចេនឡាទឹកលិច ។[៧] ក្នុងពាក់កណ្ដាលទី២នៃស.វ.ទី៨ នៅចេនឡាទឹកលិច មានការកសាងសិលាចារឹកជាច្រើន ជាពិសេសនៅតំបន់សម្ភុបុរដែលគេបានរកឃើញមួយចុះកាលកំណត់៧៧០ (ព្រះធាតុព្រះស្រី-ត្បូងឃ្មុំ ) និងមួយទៀតចុះកាលកំណត់៧៨១ (ល្បើកស្រុត-ក្រចេះ) ទាំងនេះសុទ្ធតែជាស្នាព្រះហស្ថរបស់ព្រះបាទជ័យវរ្ម័នទី១ស្ទួន (ដាក់លេខទី១ស្ទួនគឺដើម្បីកុំអោយពិបាករុះរើលេខព្រះរាជាអង្គរពិជ័យវរ្ម័នទី២ដល់ទី៩) ។ ក្រៅពីនេះ គេបានរកឃើញសិលាចារឹកមួយផ្ទាំងទៀតចុះកាលកំណត់ ៧៩១ នៅប្រាសាទតាគាមក្នុងខេត្តសៀមរាប ។ គេចាត់ទុកសិលាចារឹកនេះ ថាជាសក្ខីភាពមួយចាស់ជាងគេនៃព្រះពុទ្ធសាសនាមហាយាន នៅស្រុកខ្មែរ ព្រោះឯកសារនេះបាននិយាយពីការកសាងបដិមាព្រះពោធិសត្វលោកេស្វរៈជាពោធិសត្វបាន គេនិយមគោរពបូជាជាងគេនៅស្រុកខ្មែរយើង ។ ក្នុងសិល្បៈចម្លាក់បុរាណសិល្បករខ្មែរច្រើនឆ្លាក់រូបពោធិសត្វនេះជាបុរសសមានវ័យក្មេងមានព្រះហស្ត៤កាន់ផ្កាឈូក ខ្សែផ្គាំគម្ពីរ និងដបទឹក (សូមកុំច្រឡំនិងព្រះវិស្ណុដែលមានព្រះហស្ត៤ដែរ តែកាន់ផ្កាឈូកកងចក្រ ក្រទា និង សង្ខ) ។ នៅលើព្រះសិររបស់ព្រះអង្គមានរូបព្រះពុទ្ធអាមិតាភៈ ។ [៨] ចេនឡាទឹកលិចក្រោមការត្រួតត្រារបស់ជ្វាប្រទេសខ្មែរនៅស.វ.ទី៨ ជាសម័យមួយដែលគ្មានស្ថិរភាពខាងនយោបាយព្រោះតែមានការបែកបាក់ផ្ទៃក្នុងយ៉ាងតំណំ ។ នេះហើយជាហេតុមួយឲជាតិជិតខាងមើលងាយ ដោយហ៊ានលូកដៃចូលកកូរក្នុងកិច្ចការផ្ទៃក្នុងទៀតផង ។
យ៉ាងណាមិញ នៅស.វ.ទី៨ ពួកចោរសមុទ្រជាតិជ្វាដែលជិះសំពៅធំៗបានចូលមករាតត្បាតឆ្នេរសមុទ្រ និងតាមទន្លេនៃអាស៊ីអាគ្នេយ៍ដីគោកក្នុងគោលបំណងឆក់ប្លន់យកទ្រព្យសម្បត្តិតាមទំនើងចិត្ត ។ ពួកចោរសមុទ្រដែលហ៊ានមកឈ្លានពានដូច្នេះបាន ព្រោះតែនៅពេលនោះរាជវង្សសៃលេន្ទ្រដែលសោយរាជ្យនៅកោះជ្វា ហើយដែលជារាជវង្សស្ថាបនិកប្រាសាទបូរូបូឌួដ៏ល្បីល្បាញនោះផ្សព្វផ្សាយឥទ្ធិពល របស់ខ្លួនទៅលើអាស៊ីអាគ្នេយ៍ទាំងមូល ។
នៅឆ្នាំ៧៧៤និង៧៨៧ ពួកចោរជ្វាក្រោយពីវាយបានកោះត្រឡាចហើយតាំងជាមូលដ្ឋាន បានលើកគ្នាទៅរាតត្បាត ឆ្នេរសមុទ្រប្រទេសចាម្ប៉ា ។ គឺនៅពេលជាមួយគ្នានេះហើយដែលពួកចោរនោះបានចូលមករាតត្បាតចេនឡាទឹកលិចដែរ ដោយធ្វើដំណើរបញ្ច្រាសឡើងតាមទន្លេមេគង្គ មកដល់សម្ភុបុរ ដុតបំផ្លាញទីក្រុង ឡោមព័ទ្ធរាជវាំង ចាប់បានព្រះរាជាព្រះនាម មហីបតិវរ្ម័ន ជាបុត្រព្រះបាទរាជេន្ទ្រវរ្ម័ន កាត់យកព្រះសិរហើយយកទៅប្រទេសជ្វា ។ ចំពោះការឈ្លានពានរបស់ជ្វាមកលើក្សត្របុរីមួយរបស់ចេនឡាទឹកលិចនេះ មានមតិខ្លះយល់ថា ជាការទាមទារយកកេរមត៌ករបស់ដូនតាខ្លួន ព្រោះពួក សៃលេន្ទ្រធ្លាប់បានប្រកាសខ្លួនថាជាស្ដេចភ្នំ (សៃលេន្ទ្រ) ដែលជាឋានន្តរនាមរបស់ព្រះរាជាណាចក្រភ្នំនេះឯង ។
ចំពោះការតាំងអំណាចអធិរាជភាព (Suzeraninte) របស់ពួកសៃលេន្ទ្រលើប្រទេសខ្មែរនេះ ឈ្មួញអារ៉ាប់ម្នាក់ឈ្មោះ សូឡៃម៉ាន់ នៅស.វ.ទី១០បាននិយាយថា: ថ្ងៃមួយព្រះរាជាខ្មែរមានព្រះបំណងចង់ឃើញព្រះសិរ នៃមហារាជក្រុង Zabag កាត់ដាក់លើថាសមួយ ។ ដំណឹងនេះក៏ឮដល់មហារាជព្រះអង្គក៏លើកទ័ពជើងទឹកចូលមកវាយប្រទេសខ្មែរ ចាប់បានព្រះរាជាខ្មែរហើយបញ្ជាឲ្យកាត់ព្រះសិរ ។ លុះត្រលប់ទៅដល់ព្រះនគរវិញហើយមហារាជទ្រង់ឲ្យយកព្រះសិរនោះទៅលាងស្អាត យកអប់ទុកក្នុងភាជន៍មួយរួចទ្រង់ឲ្យបញ្ជូនមកថ្វាយចំពោះព្រះរាជាដែលបានឡើងសោយរាជ្យជាតំណតមក ។ ចាប់តាំងពីពេលនោះមក នៅរៀងរាល់ព្រឹកព្រះរាជាខ្មែរត្រូវបែរព្រះភក្ត្រឆ្ពោះមកក្រុង Zabag ដើម្បីធ្វើគារវកិច្ចចំពោះព្រះមហារាជក្រុងនេះ (សេចក្ដីស្រង់តាមអត្ថបទបោះពុម្ពផ្សាយ ដោយជនជាតិអារ៉ាប់ម្នាក់ទៀតឈ្មោះ Abou Zayd Hassan នៅប្រមាណឆ្នាំ៩២៦) ។ រឿងដែលតំណាលដោយឈ្មួញអារ៉ាប់ខាងលើនេះទោះបីមានលក្ខណៈជារឿងព្រេងក៏ដោយ ក៏មានលក្ខណៈស្របនឹងការពិតខ្លះដែរ គឺតំណាងអំណាចរបស់ជ្វាមកលើប្រទេសខ្មែរយើងហើយដែលមានការបញ្ជាក់ពីសិលាចារឹកស្ដុកកក់ធំនៅពេលក្រោយមកទៀត ។
ភាពរុងរឿងឡើងវិញនៅអឺរ់ុប
កែប្រែនៅក្នុងសតវត្សរ៍ទី១៥ និងទី១៦ នៅពេលដែលអេស្ប៉ាញកំពុងតែវាតទីពង្រីកអាណានិគមនៅលើទ្វីបអាមេរិក ដែលគេហៅថា “ដែនដីថ្មី” នៅអឺរ៉ុបដែលជាដែនដីចាស់ឯណេះវិញ គេបានស្គាល់នូវការវិវឌ្ឍដ៏សំខាន់មួយ គឺការវិវឌ្ឍខាងវប្បធម៌ ដែលគេឲ្យឈ្មោះតាមភាសាបារាំងថា “La Renaissance”។ Renaissance ពីព្រោះថា នៅពេលនោះ អឺរ៉ុបបានចាប់ផ្តើមស្គាល់ឡើងវិញនូវវប្បធម៌រុងរឿងដែលគេធ្លាប់មានកាលពីក្នុងសម័យបុរាណ ហើយដែលត្រូវរលាយបាត់បង់ស្ទើរតែបាត់សូន្យនៅក្រោយការដួលរលំនៃចក្រភពរ៉ូម។
យើងដឹងហើយថា នៅក្រោយការដួលរលំនៃចក្រភពរ៉ូម នៅសតវត្សរ៍ទី៥ តំបន់អឺរ៉ុបដែលធ្លាប់តែស្ថិតនៅក្នុងមហារដ្ឋតែមួយ គឺចក្រភពរ៉ូម ត្រូវបានបំបែកទៅជានគរផ្សេងៗគ្នា ហើយនគរអស់ទាំងនោះបានចំណាយពេលច្រើនទៅលើការធ្វើសង្រ្គាមរវាងគ្នានិងគ្នា ឬធ្វើសង្រ្គាមដណ្តើមអំណាចផ្ទៃក្នុងនគររបស់ខ្លួន។ អឺរ៉ុបត្រូវធ្លាក់ក្នុងភាពអនាធិបតេយ្យ សេដ្ឋកិច្ចត្រូវខ្ទេចខ្ទាំ ប្រជាជនគ្មានសុខសន្តិភាព និងគ្មានការអប់រំ ដែលជាហេតុធ្វើឲ្យវប្បធម៌ដ៏រុងរឿងកាលពីមុន ត្រូវរលាយបាត់បង់បន្តិចម្តងៗ រហូតធ្លាក់ក្នុងដំណាក់កាលមួយ ដែលអ្នកប្រវត្តិសាស្រ្តឲ្យឈ្មោះថា “យុគខ្មៅងងឹត”។
នៅឆ្នាំ១៤៥៣ មានហេតុការណ៍ដ៏សំខាន់មួយ ដែលធ្វើឲ្យយុគខ្មៅងងឹតនៅអឺរ៉ុបចាប់ផ្តើមទទួលពន្លឺឡើងវិញ។ ចក្រភពអូតូម៉ង់របស់ពួកតួកគីបានវាយផ្តួលរំលំទីក្រុងកុងស្តង់ទីណូប ដែលជារាជធានីនៃចក្រភពប៊ីហ្សង់តាំង (អតីតចក្រភពរ៉ូមខាងកើត)។ អ្នកប្រាជ្ញជាច្រើនរបស់ប៊ីហ្សង់តាំងក៏បាននាំគ្នារត់ភៀសខ្លួនទៅកាន់អឺរ៉ុប ដោយនាំយកទៅជាមួយនូវឯកសារល្អៗ ដែលបន្សល់ទុកពីអ្នកប្រាជ្ញក្រិកសម័យបុរាណ។ អ្នកប្រាជ្ញ និងឯកសារក្រិកទាំងនេះហើយ ដែលជាគ្រឹះដ៏សំខាន់មួយ ដែលនាំទៅរកការស្តារឡើងវិញនៃវប្បធម៌រុងរឿងនៅអឺរ៉ុប ហើយឆ្នាំ១៤៥៣ ត្រូវបានអ្នកប្រវត្តិសាស្រ្តអឺរ៉ុប ជាពិសេស អ្នកប្រវត្តិសាស្រ្តបារាំង ចាត់ទុកថាជាឆ្នាំចុងក្រោយនៃយុគសម័យកណ្តាល និងជាឆ្នាំចាប់ផ្តើមនៃសម័យកាល Renaissance។
ប្រទេសដែលបានដើរតួនាទីសំខាន់បំផុត នៅក្នុងការធ្វើឲ្យរស់ឡើងវិញ នៃវប្បធម៌រុងរឿងនេះ គឺអ៊ីតាលី។ គេសង្កេតឃើញថា អ្នកប្រាជ្ញល្បីៗ ទាំងខាងសិល្បៈ ស្ថាបត្យកម្ម ទស្សនវិជ្ជា នយោបាយ ហិរញ្ញវត្ថុ និងតារាសាស្រ្ត ភាគច្រើនចេញមកពីអ៊ីតាលី។
Michel-Ange, Raphael និង Léonard de Vinci ដែលត្រូវបានគេចាត់ទុកថាជាវិចិត្រករ ដែលមានស្នាដៃឆ្នើមបំផុតនៅក្នុងប្រវត្តិសាស្រ្តមនុស្សជាតិ គឺពូកែខាងចម្លាក់ គំនូរ ស្ថាបត្យកម្ម និងវិស្វកម្ម សុទ្ធសឹងជាអ្នកប្រាជ្ញអ៊ីតាលី។ រហូតមកទល់នឹងពេលសព្វថ្ងៃនេះ ក្នុងមួយថ្ងៃៗ គេឃើញមានហ្វូងមនុស្សណែនណាន់តាន់តាប់ នាំគ្នាឈរតម្រង់ជួរចាំមើលរូបគំនូរ Monalisa ដែលគូរដោយ Léonard de Vinci ហើយដែលគេដាក់តាំងនៅក្នុងសារមន្ទីរ Louvre នៅប៉ារីស។ ចំណែក Michel-Ange វិញ ក្រៅពីគំនូរ និងចម្លាក់ បានបន្សល់ទុកនូវស្នាដៃស្ថាបត្យកម្មដ៏ល្បីល្បាញជាច្រើន ជាពិសេស គឺវិហារ Saint Pierre នៅបុរីវ៉ាទីកង់ ហើយដែលត្រូវបានគេចម្លងតាម នៅក្នុងការសាងសង់អគារជាច្រើនផ្សេងទៀត រួមមាន វិហារ Saint Paul នៅអង់គ្លេស និងវិមានកាពីតូលរបស់សហរដ្ឋអាមេរិក ជាដើម។
អ្នកប្រាជ្ញមួយរូបទៀតរបស់អ៊ីតាលី នាសម័យកាល Renaissance គឺទស្សនវិទូនយោបាយ ឈ្មោះ Machiavelli បាននិពន្ធសៀវភៅមួយក្បាល ដែលល្បីសុះសាយរហូតមកដល់សព្វថ្ងៃ គឺសៀវភៅ ដែលមានចំណងជើងជាភាសាបារាំងថា “Le Prince”។ នៅក្នុងសៀវភៅនេះ Machiavelli បានសរសេរអំពីរបៀបដឹកនាំរដ្ឋ ដោយប្រើប្រាជ្ញាផង ប្រើកម្លាំងផង និងប្រើកលល្បិចផង។ បើតាម Machiavelli មេដឹកនាំរដ្ឋត្រូវតែចេះប្រើកម្លាំងដូចជាសត្វតោ និងចេះក្រឡិចក្រឡុចដូចជាសត្វកញ្ជ្រោង ក៏ប៉ុន្តែ កម្លាំង និងភាពក្រឡិចក្រឡុចនេះ មិនមែនដើម្បីគ្រាន់តែរក្សាអំណាចយកមកបំពេញប្រយោជន៍ផ្ទាល់ខ្លួននោះទេ ប៉ុន្តែ គឺដើម្បីរក្សាអំណាចយកទៅបម្រើផលប្រយោជន៍របស់ប្រជាជនទូទៅ។ រដ្ឋអាចរំលោភច្បាប់ ឬធ្វើនូវទង្វើដែលគ្មានសីលធម៌ បើសិនជាវាចាំបាច់ ដើម្បីផលប្រយោជន៍ជាតិ ដែលគេហៅតាមភាសាបារាំងថា “Raison d’Etat”។ គោលគំនិតរបស់ Machiavelli ត្រូវបានអ្នកខ្លះរិះគន់ថាជាគំនិតអ្នកនយោបាយដែលគ្មានសីលធម៌ ក៏ប៉ុន្តែ ខ្លះទៀត យល់ថាវាជាគំនិតនយោបាយដែលមានលក្ខណៈប្រាកដនិយម។ មកទល់នឹងពេលបច្ចុប្បន្ននេះ សៀវភៅ “Le Prince” របស់ Machiavelli នៅតែជាសៀវភៅគោល ដែលគេយកមកបង្រៀននៅស្ទើរតែគ្រប់សាលាវិទ្យាសាស្រ្តនយោបាយ។
នៅសតវត្សរ៍ទី១៦ ចលនា Renaissance ដែលចាប់កំណើតនៅអ៊ីតាលី បានជះពន្លឺបន្តិចម្តងៗ ទៅដល់បណ្តាប្រទេសផ្សេងទៀត នៅទូទាំងតំបន់អឺរ៉ុប រាប់ចាប់តាំងពីអេស្ប៉ាញ បារាំង អាល្លឺម៉ង់ និងអង់គ្លេស រហូតទៅដល់ប៉ូឡូញ។
នៅឆ្នាំ១៥៤៣ តារាវិទូប៉ូឡូញម្នាក់ឈ្មោះ Nicolas Corpernic ដែលធ្លាប់បានទៅសិក្សានៅអ៊ីតាលី បានចេញផ្សាយសៀវភៅមួយ អំពីទ្រឹស្តីថ្មីនៃតារាសាស្រ្ត ដែលត្រូវបានគេចាត់ទុកថាជាបដិវត្តន៍នៃការយល់ដឹងរបស់មនុស្សទៅលើចក្រវាល។
តាំងពីដើមរៀងមក មនុស្សក្នុងសម័យបុរាណយល់ថា ផែនដីគឺជាចំណុចកណ្តាលនៃចក្រវាល។ គ្រប់អ្វីៗទាំងអស់ដែលនៅលើមេឃ ទាំងព្រះចន្ទ ព្រះអាទិត្យ និងគ្រប់ផ្កាយទាំងអស់ សុទ្ធតែធ្វើដំណើរជុំវិញផែនដី។ Nicolas Copernic ដែលបានចំណាយពេលរាប់ឆ្នាំ សិក្សាអំពីតារាស្រ្ត បានបង្កើតនូវទ្រឹស្តីដ៏ថ្មីស្រឡាងមួយ គឺថា មិនមែនព្រះអាទិត្យទេ ដែលវិលជុំវិញផែនដី គឺផែនដីវិញទេ ដែលជុំវិញព្រះអាទិត្យ។ ហេតុដែលគេមើលទៅឃើញហាក់ដូចជាព្រះអាទិត្យ និងអ្វីៗទាំងអស់នៅលើមេឃវិលជុំវិញផែនដី តាមការពិត គឺដោយសារតែផែនដីវិលជុំវិញខ្លួនឯង ដែលក្នុងមួយជុំៗ មានរយៈពេល ២៤ម៉ោង។ យោងតាមទ្រឹស្តីរបស់ Copernic ផែនដីគ្រាន់តែជាភពមួយ ក្នុងចំណោមភពជាច្រើនផ្សេងទៀតប៉ុណ្ណោះ ហើយមិនមែនជាចំណុចកណ្តាលនៃចក្រវាល ដូចដែលគេធ្លាប់ជឿពីមុននោះទេ។ ទ្រឹស្តីរបស់ Nicolas Copernic គឺជាចំណុចចាប់ផ្តើមនៃតារាសាស្រ្តសម័យបុរាណ ក៏ប៉ុន្តែ វាផ្ទុយទៅនឹងជំនឿរបស់វិហារកាតូលិក នាសម័យកាលនោះ។ ហេតុដូច្នេះហើយបានជា Copernic រង់ចាំរហូតដល់ដង្ហើមចុងក្រោយនៃជីវិតរបស់លោក ទើបចេញផ្សាយសៀវភៅ ស្តីពីបដិវត្តន៍នៃតារាស្រ្ត។
និយាយអំពីវិហារកាតូលិក យុគសម័យ Renaissance ក៏ជាយុគសម័យដែលមានការបែកបាក់នៃគ្រឹស្តសាសនានិកាយកាតូលិកផងដែរ។ យើងដឹងហើយថា នៅពេលដែលចក្រភពរ៉ូមត្រូវពុះចែកជាពីរ គ្រឹស្តសាសនាត្រូវបាក់បែកជាពីរនិកាយរួចមកហើយ គឺនិកាយអ័រតូដុក្ស៍ (Orthodox) នៅចក្រភពរ៉ូមខាងកើត (ចក្រភពប៊ីហ្សង់តាំង) និងនិកាយកាតូលិក នៅចក្រភពរ៉ូមខាងលិច (អឺរ៉ុបខាងលិច)។ ក្រោយពេលចក្រភពរ៉ូមខាងលិចដួលរលំបែកខ្ញែកទៅជានគរផ្សេងៗគ្នា គ្រប់នគរទាំងអស់នៅអឺរ៉ុបខាងលិចនៅតែបន្តស្ថិតក្រោមអំណាចនៃវិហារកាតូលិកដដែល ដោយមានសម្តេចប៉ាប នៅទីក្រុងរ៉ូម ជាអ្នកមានអំណាចកំពូលខាងសាសនា។
ក៏ប៉ុន្តែ នៅឆ្នាំ១៥១៧ បុព្វជិតកាតូលិកអាល្លឺម៉ង់ម្នាក់ ឈ្មោះ Martin Luther (សូមកុំច្រឡំជាមួយ Martin Luther King ដែលជាសកម្មជនការពារសិទ្ធិជនជាតិស្បែកខ្មៅនៅអាមេរិក!) បានចេញមុខជាសាធារណៈរិះគន់សេចក្តីបង្រៀន រចនាសម្ព័ន្ធ និងរបៀបដឹកនាំរបស់សម្តេចប៉ាប ព្រមទាំងបានទាមទារឲ្យធ្វើកំណែទម្រង់ស៊ីជម្រៅនៃវិហារកាតូលិក។ នៅឆ្នាំ១៥២១ Marthin Luther ត្រូវបានសម្តេចប៉ាបបណ្តេញចេញពីវិហារកាតូលិក ព្រមទាំងត្រូវបានអធិរាជ Charles Quint ចាត់ទុកថាជាឧទ្ទាមក្រៅច្បាប់។ ក៏ប៉ុន្តែ គំនិតរបស់ Martin Luther បានទទួលនូវការគាំទ្រកាន់តែច្រើន ហើយចលនាប្រឆាំងនឹងថ្នាក់ដឹកនាំវិហារកាតូលិកចេះតែបន្តរីករាលដាលកាន់តែធំឡើង រហូតបង្កើតទៅជានិកាយមួយថ្មីទៀត ដែលគេឲ្យឈ្មោះថា “ប្រូតេស្តង់” (Protestant)។ ប្រូតេស្តង់ ដោយសារតែពួកគេជាអ្នកតវ៉ាប្រឆាំងនឹងអំណាចរបស់សម្តេចប៉ាប និងសេចក្តីបង្រៀនជាទូទៅរបស់វិហារកាតូលិក។
នៅឆ្នាំ១៥៣៤ នៅអង់គ្លេស ដែលស្ថិតនៅក្រោមអំណាចរបស់សម្តេចប៉ាបដែរនោះ ព្រះបាទ Henri VIII ចង់លែងព្រះមហេសីរបស់ព្រះអង្គ ប៉ុន្តែ សម្តេចប៉ាបមិនអនុញ្ញាត។ ព្រះបាទ Henri VIII ក៏បានផ្តាច់ខ្លួនចេញពីអំណាចរបស់សម្តេចប៉ាប ដោយបានបង្កើតជានិកាយថ្មីមួយទៀត សម្រាប់អង់គ្លេស គឺនិកាយ Anglican។ រហូតមកទល់នឹងពេលបច្ចុប្បន្ននេះ វិហារគ្រឹស្តសាសនានិកាយ Anglican នៅតែត្រូវកាត់ផ្តាច់ពីអំណាចរបស់សម្តេចប៉ាប។ ប្រមុខដឹកនាំវិហារ Anglican គឺ ព្រះមហាក្សត្រអង់គ្លេស៕
សតវត្សរ៍ទី១៧... មហាអំណាចនៅអឺរ៉ុបបន្តវាតទីពង្រីកអាណានិគម នៅក្នុងទ្វីបអាមេរិក ដោយអេស្ប៉ាញ និងព័រទុយហ្កាល់គ្រប់គ្រងអាមេរិកខាងត្បូង ហើយបារាំង និងអង់គ្លេសគ្រប់គ្រងអាមេរិកខាងជើង ត្រង់ទឹកដីកាណាដា និងសហរដ្ឋអាមេរិកសព្វថ្ងៃ។
►សូមអាន ការរកឃើញទ្វីបអាមេរិកដោយគ្រីស្តូហ្វ កូឡុំ
នៅអាស៊ី រាជវង្សមីងរបស់ចិនត្រូវបានពួកម៉ាន់ជូផ្តួលរំលំ នៅឆ្នាំ១៦៤៤។ ពួកម៉ាន់ជូក៏បានបង្កើតជារាជវង្សថ្មីមួយទៀត គឺរាជវង្សឈីង ដែលគ្រប់គ្រងប្រទេសចិនរហូតដល់ឆ្នាំ១៩១២ ទើបត្រូវក្រុមបះបោរដឹកនាំដោយស៊ុនយ៉ាតសេនផ្តួលរំលំ ហើយបង្កើតរបបសាធារណរដ្ឋ។
នៅអាស៊ីអាគ្នេយ៍ អាណាចក្រខ្មែរនៅតែបន្តធ្លាក់ដុនដាប ដោយទឹកដីចេះតែរួញបន្តិចម្តងៗ ដោយការលេបត្របាក់ពីប្រទេសជិតខាង។ ក្រោយពីការដួលរលំអង្គរ និងបន្ទាយលង្វែកដោយសារដៃសៀម អាណាចក្រខ្មែរក៏ចាប់ផ្តើមបាត់បង់ទឹកដីកូស៊ាំងស៊ីន (កម្ពុជាក្រោម) ទៅក្នុងដៃអាណ្ណាម នៅក្នុងរាជព្រះបាទជ័យជេដ្ឋាទី២។ ព្រះបាទជ័យជេដ្ឋាទី២ ដែលបានឡើងគ្រងរាជ្យ នៅឆ្នាំ១៦១៨ បានយកក្សត្រិយអាណ្ណាមមកធ្វើជាព្រះរាជាយា រួចហើយអនុញ្ញាតឲ្យប្រជាជនអាណ្ណាមចូលមកតាំងទីលំនៅនៅក្បែរព្រៃនគរ។ ចាប់ពីពេលនោះហើយ ដែលពួកអាណ្ណាមចាប់ផ្តើមទន្រ្ទានដណ្តើមកាន់កាប់ទឹកដី ដែលយើងហៅថា កម្ពុជាក្រោមសព្វថ្ងៃនេះ។
►សូមអាន ភាពរុងរឿងនៃអាណាចក្រខ្មែរសម័យអង្គរ
នៅអឺរ៉ុបវិញ សង្រ្គាមដ៏ធំមួយបានផ្ទុះឡើង នៅឆ្នាំ១៦១៨ ហើយអូសបន្លាយរហូតដល់ឆ្នាំ១៦៤៨ ដែលគេឲ្យឈ្មោះថា “សង្រ្គាម ៣០ឆ្នាំ” (Guerre de Trente Ans)។ សង្រ្គាមនេះផ្ទុះឡើងពីដំបូងចេញពីជម្លោះសាសនា រវាងពួកកាតូលិក និងពួកប្រូតេស្តង់។ ក៏ប៉ុន្តែ ក្រោយមក សង្រ្គាមនេះក៏បានរាលដាលទៅជាសង្រ្គាមពេញក្នុងតំបន់អឺរ៉ុបទាំងមូល។ សង្រ្គាមនេះបានបិទបញ្ចប់ដោយសន្ធិសញ្ញាវេសហ្វាលី (Wesphalie) នៅឆ្នាំ១៦៤៨។ គឺសន្ធិសញ្ញាវេសហ្វាលីនេះហើយ ដែលត្រូវបានគេចាត់ទុកថាជាមូលដ្ឋានគ្រឹះនៃទំនាក់ទំនងអន្តរជាតិសម័យទំនើប ដោយបណ្តាប្រទេសអឺរ៉ុបបានព្រមព្រៀងគ្នាបង្កើតជាគោលការណ៍ដ៏សំខាន់មួយ គឺអធិបតេយ្យភាព និងបូរណភាពទឹកដីរបស់រដ្ឋ ពោលគឺ រដ្ឋនីមួយៗមានព្រំដែនដែលមិនអាចរំលោភបាន ហើយត្រូវដឹកនាំដោយអំណាចនយោបាយ ដែលមានអធិបតេយ្យភាពកំពូល ដែលប្រទេសផ្សេងទៀតមិនអាចលូកដៃចូលមកជ្រៀតជ្រែកបាន។
ឆ្នាំ១៦៤៩ មួយឆ្នាំក្រោយការចុះកិច្ចព្រមព្រៀងវេសហ្វាលីបញ្ចប់សង្រ្គាម៣០ឆ្នាំ ហេតុការណ៍ដ៏សំខាន់មួយបានកើតឡើង នៅអង់គ្លេស។ បដិវត្តន៍ប្រឆាំងនឹងរាជានិយមអង់គ្លេស ដែលបានបង្កជាសង្រ្គាមស៊ីវិលតាំងពីឆ្នាំ១៦៤២មកនោះ បានទទួលជោគជ័យ ហើយក្រុមបដិវត្តន៍បានចាប់ខ្លួនស្តេចអង់គ្លេស គឺស្តេច Charles ទី១ យកមកកាត់ទោសប្រហារជីវិត ដោយកាត់ក្បាល។ របបរាជានិយមត្រូវដួលរលំ ជំនួសមកវិញដោយរបបសាធារណរដ្ឋ ក៏ប៉ុន្តែ ជារបបសាធារណរដ្ឋបែបផ្តាច់ការ ដឹកនាំដោយមេដឹកនាំយោធាឈ្មោះ Oliver Cromwell។ ក៏ប៉ុន្តែ របបសាធារណរដ្ឋអង់គ្លេសមានអាយុកាលតែ ១០ឆ្នាំប៉ុណ្ណោះ។ នៅឆ្នាំ១៦៥៩ មួយឆ្នាំក្រោយមរណភាពរបស់ Oliver Cromwell របបសាធារណរដ្ឋអង់គ្លេសត្រូវដួលរលំ ហើយអង់គ្លេសក៏វិលត្រឡប់ទៅរកការដឹកនាំតាមបែបរាជានិយមវិញ ក៏ប៉ុន្តែ របបរាជានិយមថ្មីនេះត្រូវបានគេធ្វើកំណែទម្រង់បន្តិចម្តងៗ ពីរាជានិយមផ្តាច់ការ រហូតឈានទៅបង្កើតជារបបរាជានិយមអាស្រ័យរដ្ឋធម្មនុញ្ញ នៅឆ្នាំ១៦៨៨។
នៅអឺរ៉ុប ក្នុងសតវត្សរ៍ទី១៧ ថ្វីដ្បិតតែមានភាពវឹកវរដោយសង្រ្គាមច្រើន ក៏ប៉ុន្តែ ចលនា Renaissance ពោលគឺការចាប់កំណើតឡើងវិញនៃអរិយធម៌អឺរ៉ុបសម័យបុរាណ នៅតែបន្តរីកសាយភាយកាន់តែធំឡើងៗ។ អ្នកប្រវត្តិសាស្រ្តជាទូទៅ ជាពិសេស អ្នកប្រវត្តិសាស្រ្តនៅតាមបណ្តាប្រទេសលោកខាងលិច ចាត់ទុកសម័យកាលពីពាក់កណ្តាលសតវត្សរ៍ទី១៧ ដល់ពាក់កណ្តាលសតវត្សរ៍ទី១៨ថា ជាយុគនៃពន្លឺ (Enlightenment/Siècle des Lumières) ពោលគឺ ជាសម័យកាលនៃចំណេះដឹង។
►សូមអាន ការរស់ឡើងវិញនៃអរិយធម៌រុងរឿងនៅអឺរ៉ុប (Renaissance)
Montesquieu, Voltaire និង Jean-Jacques Rousseau នៅបារាំង, John Locke និង Thomas Hobbes នៅអង់គ្លេស, Spinoza (១៦៣២-១៦៧៧) នៅហូឡង់... សុទ្ធសឹងជាទស្សនវិទូល្បីៗ នៅក្នុងចន្លោះសតវត្សរ៍ទី១៧ និងទី១៨។ គឺនៅក្នុងអំឡុងពេលនោះហើយ ដែលទ្រឹស្តីនៃទស្សនវិជ្ជានយោបាយដ៏សំខាន់មួយ ដែលគេឲ្យឈ្មោះថា “កិច្ចសន្យាសង្គម” (Contrat Social) បានចាប់កំណើតឡើង ហើយនៅតែបន្តមានឥទ្ធិពលមកទល់នឹងពេលបច្ចុប្បន្ន ជាពិសេស នៅក្នុងរបបដឹកនាំតាមបែបប្រជាធិបតេយ្យ។ តាមរយៈទ្រឹស្តីនេះ រដ្ឋអាចមានអំណាចទៅលើពលរដ្ឋបាន ដោយសារតែពលរដ្ឋនីមួយៗព្រមព្រៀងសុខចិត្តដាក់ខ្លួនឲ្យស្ថិតក្រោមអំណាចរបស់រដ្ឋ។ ទំនាក់ទំនង រវាងរដ្ឋ និងប្រជាជន ត្រូវចងភ្ជាប់ដោយកិច្ចសន្យាមួយ ដែលគេហៅថា “កិច្ចសន្យាសង្គម” ដែលតាមរយៈកិច្ចសន្យានេះ ប្រជាជននីមួយៗសុខចិត្តបោះបង់សេរីភាពរបស់ខ្លួនមួយផ្នែក ហើយដាក់ខ្លួនឲ្យស្ថិតក្រោមអំណាចរបស់អ្នកដឹកនាំរដ្ឋ។ ជាថ្នូរមកវិញ អ្នកដឹកនាំរដ្ឋត្រូវតែធានានូវសន្តិសុខ និងសិទ្ធិសេរីភាពមួយផ្នែកទៀតដែលនៅសេសសល់សម្រាប់ប្រជាជនជាទូទៅ។
ទ្រឹស្តីនេះគឺជាគន្លឹះក្នុងការស្វែងយល់អំពីទំនាក់ទំនង រវាងរដ្ឋ និងប្រជាជនដែលនៅចំណុះរដ្ឋ ទាំងនៅក្នុងរចនាសម្ព័ន្ធរដ្ឋសម័យទំនើប និងទាំងនៅក្នុងពេលមនុស្សចាប់បង្កើតរដ្ឋជាដំបូង នៅក្នុងសម័យកាលបដិវត្តន៍កសិកម្ម។
ទស្សនវិជ្ជានយោបាយ ស្តីពីការ “ការបែងចែកអំណាចរដ្ឋ” របស់ Montesquieu និង John Locke ក៏ជាទ្រឹស្តីនយោបាយដ៏មានឥទ្ធិពលខ្លាំងមួយដែរ នៅអឺរ៉ុបនៅចន្លោះសតវត្សរ៍ទី១៧ និងទី១៨។ ទ្រឹស្តីនេះ គឺជាមូលដ្ឋានគ្រឹះនៃលទ្ធិប្រជាធិបតេយ្យ ហើយដែលមានឥទ្ធិពលនៅទូទាំងពិភពលោក រហូតមកទល់នឹងសព្វថ្ងៃនេះ។
និយាយខាងផ្នែកវិទ្យាសាស្រ្តវិញ នៅចន្លោះសតវត្សរ៍ទី១៧ និងទី១៨ គេឃើញមានទ្រឹស្តីល្អៗជាច្រើនបានចាប់កំណើតឡើង ចេញពីអ្នកប្រាជ្ញល្បីៗជាច្រើន ដូចជា ខាងតារាស្រ្ត មាន Johannes Kepler នៅអាល្លឺម៉ង់, ខាងរូបវិទ្យា និងគណិតវិទ្យា មាន Blaise Pascal និង René Descartes នៅបារាំង និងជាពិសេស អ៊ីសាក់ ញូតុន Isacc Newton នៅអង់គ្លេស។ អ៊ីសាក់ ញូតុន ដែលកើតឆ្នាំ១៦៤២ ត្រូវបានគេចាត់ទុកថាជាអ្នកវិទ្យាសាស្រ្តដ៏មានឥទ្ធិពលបំផុត នៅក្នុងប្រវត្តិសាស្រ្តរបស់មនុស្សជាតិ។ ទ្រឹស្តីរបស់ញូតុន ដែលត្រូវបានគេស្គាល់ច្រើនជាងគេ គឺកម្លាំងនៃទំនាញផែនដី។
ចំណេះដឹងនៃអ្នកប្រាជ្ញអឺរ៉ុប ក្នុងចន្លោះសតវត្សរ៍ទី១៧ និងទី១៨នេះហើយ ដែលជាពន្លឺ បំភ្លឺផ្លូវ ឆ្ពោះទៅការធ្វើបដិវត្តន៍ធំៗជាច្រើន ទាំងបដិវត្តន៍ផ្នែកវិទ្យាសាស្រ្តសម័យទំនើប និងទាំងបដិវត្តន៍ខាងសង្គមនិងនយោបាយ ដូចជា បដិវត្តន៍នៅអង់គ្លេស នៅឆ្នាំ១៦៨៨ ដែលឈានទៅបង្កើតរាជានិយមអាស្រ័យធម្មនុញ្ញ, បដិវត្តន៍នៅអាមេរិក ដែលឈានទៅបង្កើតសហរដ្ឋអាមេរិកឯករាជ្យពីអាណានិគមអឺរ៉ុប នៅឆ្នាំ១៧៧៦ និងបដិវត្តន៍បារាំង នៅឆ្នាំ១៧៨៩ ដែលផ្តួលរំលំរបបរាជានិយមផ្តាច់ការ បង្កើតទៅជារបបសាធារណរដ្ឋ រហូតមកទល់នឹងពេលបច្ចុប្បន្ននេះ៕
ទ្វីបអាមេរិកមុនការរកឃើញរបស់ពួកអឺរ៉ុប
កែប្រែនៅចុងសវត្សរ៍ទី១៥ នៅពេលគ្រីស្តូហ្វ កូឡុំ ធ្វើដំណើរមកដល់ទ្វីបអាមេរិក មនុស្សរាប់លាននាក់កំពុងតែរស់នៅលើទឹកដីនេះស្រាប់ទៅហើយ។ ជនជាតិដើមអាមេរិក ដែលយើងតែងតែហៅថាជាជនជាតិ “ឥណ្ឌាស្បែកក្រហម” បានធ្វើដំណើរមកដល់ទឹកដីអាមេរិក តាំងពីរាប់ម៉ឺនឆ្នាំមុនម៉្លេះ ដោយធ្វើដំណើរចេញពីអាស៊ីឆ្លងកាត់តាមច្រកសមុទ្រនៅចន្លោះរុស្ស៊ី និងអាឡាស្កា (ច្រកសមុទ្រ Bering) ដែលកាលណោះ គឺជាដីគោក ដែលអាចធ្វើដំណើរដោយថ្មើរជើងបាន។
អ្នកប្រវត្តិសាស្រ្តបានប៉ាន់ស្មានថា គិតត្រឹមសតវត្សរ៍ទី ១៥ នៅពេលដែលគ្រីស្តូហ្វ កូឡុំ ធ្វើដំណើរមកដល់ ទ្វីបអាមេរិកទាំងមូលមានមនុស្សរស់នៅសរុបប្រមាណជា ៥០លាននាក់ ក្នុងនោះ ប្រមាណជា ១០លាននាក់ រស់នៅត្រង់ម្តុំទឹកដីសហរដ្ឋអាមេរិកបច្ចុប្បន្ននេះ។
ជនជាតិដើមអាមេរិក ក៏ដូចជាមនុស្សនៅតំបន់ផ្សេងទៀតដែរ បានស្គាល់នូវការវិវឌ្ឍក្នុងរបៀបរស់នៅ ចាប់តាំងពីការរស់នៅដោយការបរបាញ់ និងបេះផ្លែឈើ តាមរបៀបបុរេប្រវត្តិ បន្ទាប់មកបានចាប់យករបរកសិកម្ម បង្កើតជារដ្ឋ ដែលខ្លះមានអរិយធម៌រុងរឿងមិនចាញ់មនុស្សនៅតំបន់ផ្សេងទៀតប៉ុន្មាននោះទេ។ ពួកគេចេះបង្កើតអក្សរសរសេរ ហើយមានចំណេះដឹងខ្ពង់ខ្ពស់ខាងសិល្បៈ ស្ថាបត្យកម្ម តារាស្រ្ត គណិតវិទ្យា និងកសិកម្ម។
រុក្ខជាតិមួយចំនួន ដែលបច្ចុប្បន្នត្រូវបានគេស្គាល់ និងបរិភោគជាទូទៅ ទាំងនៅអឺរ៉ុប ក៏ដូចជា នៅកន្លែងផ្សេងទៀតនៅទូទាំងពិភពលោក ដូចជា ដំឡូងបារាំង, ដើមកាកាវ ដែលគេយកមកធ្វើជាសូកូឡា (Chocolat), ស្លឹកកូកា ដែលគេយកមកធ្វើជាភេស្ជៈកូកាកូឡា, ពោត, ប៉េងប៉ោះ ឬថ្នាំជក់ ជាដើម សុទ្ធសឹងជារុក្ខជាតិ ដែលមានដើមកំណើតដំបូងចេញពីវប្បធម៌កសិកម្មនៃជនជាតិដើមអាមេរិក។
ជាទូទៅ គេសង្កេតឃើញថា ជនជាតិដើមអាមេរិក ដែលបានបង្កើតជារដ្ឋមានអរិយធម៌រុងរឿងខ្លាំង ច្រើនតែពួកអ្នកនៅក្នុងតំបន់អាមេរិកកណ្តាល និងអាមេរិកខាងត្បូង។
ពួកម៉ាយ៉ា (Maya) បង្កើតរដ្ឋនៅត្រង់ម្តុំទឹកដីដែលបច្ចុប្បន្នក្លាយទៅជា ប្រទេសក្វាតេម៉ាឡា (Guatemala), ហុងឌូរ៉ាស់ (Honduras), អេលសាល់វ៉ាឌ័រ (El Salvador) និងមួយផ្នែកនៃប្រទេសម៉ិចស៊ិក។ ម៉ាយ៉ាគឺជាអរិយធម៌ដ៏ចំណាស់ជាងគេបំផុតនៅអាមេរិក ដោយមានដើមកំណើតតាំងពីប្រមាណជា ២៦០០ឆ្នាំមុនគ.ស ហើយបានស្គាល់នូវភាពរុងរឿងខ្លាំង នៅចន្លោះសតវត្សរ៍ទី៦ ដល់ ទី៩គ.ស មុននឹងត្រូវធ្លាក់ដុនដាប រហូតរលាយបាត់រូប នៅសតវត្សរ៍ទី១៦។
ជនជាតិដើមអាមេរិកផ្សេងទៀត ដែលមានអរិយធម៌រុងរឿងមួយដែរ គឺពួកអាស្ទែក (Aztèque) ដែលមានទីតាំងនៅត្រង់ម្តុំប្រទេសម៉ិចស៊ិកបច្ចុប្បន្ន និងពួកអ៊ីងកា (Inca) ដែលមានទឹកដីលាតសន្ធឹងចាប់តាំងពីប្រទេសអេក្វាទ័រ កាត់តាមបូលីវី និងប៉េរូ រហូតដល់ស៊្ហីលី។
បច្ចុប្បន្ន អរិយធម៌នៃជនជាតិដើមអាមេរិកអស់ទាំងនេះត្រូវរលាយបាត់រូប ក៏ប៉ុន្តែ បានបន្សល់ទុកនូវស្លាកស្នាមជាច្រើន ដែលបញ្ជាក់ពីអរិយធម៌របស់ពួកគេ ក្នុងសម័យរុងរឿង ដូចជា ពីរ៉ាមីដ នៅម៉ិចស៊ិក និងអាមេរិកកណ្តាល ដែលបន្សល់ទុកដោយពួកម៉ាយ៉ា និងពួកអាស្ទែក និងក្រុងបុរាណ ម៉ាឈូពីឈូ (Machu Pichu) នៅប៉េរូ ដែលបន្សល់ទុកដោយពួកអ៊ីងកា ហើយដែលបច្ចុប្បន្ន ត្រូវបានគេចាត់បញ្ចូលក្នុងចំណោមអច្ឆរិយវត្ថុរបស់ពិភពលោក។
ដំណើរមកដល់ទ្វីបអាមេរិករបស់គ្រីស្តូហ្វកូឡុំ នៅចុងសតវត្សរ៍ទី១៥ គឺជារបត់ដ៏សំខាន់បំផុតមួយ នៃប្រវត្តិសាស្រ្តរបស់ជនជាតិដើមអាមេរិក ពីព្រោះវាជាចំណុចចាប់ផ្តើមនៃការវាតទីធ្វើអាណានិគមរបស់អឺរ៉ុប ជាពិសេស អេស្ប៉ាញ ទៅលើទឹកដីអាមេរិក។ ការដាក់អាណានិគមដោយកម្លាំង ដែលនាំទៅរកការស្លាប់រង្គាលជនជាតិដើមអាមេរិក។
ជាការពិតថា នៅពេលទាហានអេស្ប៉ាញ ដែលគេហៅថា ពួក Conquestador ធ្វើដំណើរមកដល់អាមេរិក នៅចុងសតវត្សរ៍ទី១៥ អរិយធម៌ម៉ាយ៉ាបានធ្លាក់ចុះខ្សោយ ស្ទើរតែរលាយបាត់រូបទៅហើយ។ ក៏ប៉ុន្តែ ពួកអាស្ទែក និងពួកអ៊ីងកាវិញ នៅជាអាណាចក្រធំមួយនៅឡើយ។
នៅចុងឆ្នាំ១៥១៩ ទាហានអេស្ប៉ាញ ដែលធ្វើដំណើរចេញពីគុយបា បានទៅដល់រាជធានីរបស់ពួកអាស្ទែក (ដែលមានទីតាំងនៅត្រង់រដ្ឋធានីម៉ិចស៊ិកបច្ចុប្បន្ន)។ ស្តេចអាស្ទែក ឈ្មោះម៉ុងតេហ៊្សូម៉ា (Montezuma) បានទទួលឲ្យទាហានអេស្ប៉ាញស្នាក់នៅដោយសុខស្រួល ក៏ប៉ុន្តែ ក្រោយមក ទាហានអេស្ប៉ាញក៏បានវាយប្រហារកាប់សម្លាប់មេដឹកនាំជាច្រើនរបស់ពួកអាស្ទែក ក្នុងនោះក៏រួមមានទាំងស្តេចម៉ុងតេហ៊្សូម៉ាផងដែរ។ ក្រោយមកទៀត អេស្ប៉ាញបាននាំទ័ពមកវាយលុកចូលរាជធានីរបស់ពួកអាស្ទែក និងផ្តួលរំលំអាណាចក្រអាស្ទែកទាំងស្រុង នៅពាក់កណ្តាលឆ្នាំ១៥២១ មុននឹងវាតទីចាក់ចុះទៅទិសខាងត្បូង រហូតទៅដល់ដែនដីរបស់ពួកម៉ាយ៉ា។
នៅឆ្នាំ១៥៣១ ទាហានអេស្ប៉ាញមួយក្រុមផ្សេងទៀត បានធ្វើដំណើរសសៀរតាមឆ្នេរប៉ែកខាងលិចអាមេរិក ចាក់ចុះទៅទិសខាងត្បូង សំដៅទៅប៉េរូ ទីតាំងធំរបស់អាណាចក្រអ៊ីងកា។ អេស្ប៉ាញ ដែលមានគ្នាមិនដល់ ២០០នាក់ផង បានបើកការវាយប្រហារ និងចាប់ខ្លួនស្តេចអ៊ីងកា ធ្វើឲ្យអាណាចក្រអ៊ីងកាត្រូវដួលរលំ នៅចុងឆ្នាំ១៩៣២។
ការពង្រីកអាណានិគមរបស់អឺរ៉ុបនៅលើទ្វីបអាមេរិកបានបង្កនូវវិនាសកម្មយ៉ាងមហាធំធេងដល់ជនជាតិដើម។ ក្រៅពីរងគ្រោះដោយការកាប់សម្លាប់រង្គាល ក្នុងអំឡុងសង្រ្គាមវាតទីពង្រីកអាណានិគមរបស់ពួកអេស្ប៉ាញ ជនជាតិដើមអាមេរិកបន្តរងគ្រោះរាប់ទសវត្សរ៍ជាបន្តបន្ទាប់មកទៀត នៅក្រោមអាណានិគមអឺរ៉ុប ជាពិសេស រងគ្រោះដោយការកេងប្រវ័ញ្ចការងារតាមបែបទាសករ និង ជាពិសេស រងគ្រោះដោយជំងឺ ដែលពួកអឺរ៉ុបនាំយកមកតាមខ្លួន ដែលសុទ្ធសឹងជាប្រភេទជំងឺថ្មីៗ ដែលពួកជនជាតិដើមអាមេរិកមិនមានអង់ទីគ័រ ដើម្បីការពារខ្លួន។ មេរោគដែលចម្លងពីពួកអឺរ៉ុបបានរាតត្បាតសម្លាប់ជនជាតិដើមអាមេរិកទាំងលានៗនាក់។
ប្រជាជនអ៊ីងកា ដែលអ្នកប្រវត្តិសាស្រ្តប៉ាន់ប្រមាណថា មានចំនួនប្រហែលពី ១២លាន ទៅ ១៥លាននាក់ នៅមុនអាណានិគមអេស្ប៉ាញ បានធ្លាក់ចុះមកនៅត្រឹមតែប្រមាណជា ៦០ម៉ឺននាក់ប៉ុណ្ណោះ មួយសតវត្សរ៍ក្រោយអាណានិគម។ ប្រជាជនអាស្ទែកវិញ បានធ្លាក់ចុះ ពីប្រមាណជា ២០លាននាក់ មកនៅត្រឹមតែប្រមាណ ១,៦លាននាក់ ពោលគឺ ធ្លាក់ចុះរហូតដល់ទៅជាង ៩០%។
បច្ចុប្បន្ននេះ នៅតែមានជនជាតិដើមអាមេរិក ប្រមាណជាជាង ៥០លាននាក់ កំពុងរស់នៅលើទ្វីបអាមេរិក។ ក៏ប៉ុន្តែ នៅសល់តែមនុស្សប៉ុណ្ណោះ ដែលរស់នៅរាយប៉ាយជាជនជាតិភាគតិច នៅតាមបណ្តាប្រទេសផ្សេងៗគ្នា នៅស្ទើរតែពាសពេញក្នុងទ្វីបអាមេរិក ចាប់តាំងពីកាណាដា រហូតទៅដល់ស្ហ៊ីលី។ ចំណែកឯអរិយធម៌ដ៏រុងរឿងរបស់ពួកគេវិញត្រូវរលាយបាត់បង់អស់ទៅហើយ៕
ការរកឃើញទ្វីបអាមេរិក
កែប្រែអស់រយៈពេលរាប់សតវត្សរ៍ បណ្តាជនទូទៅ នៅលើពិភពលោកនាំគ្នាជឿថា អ្នកដែលបានរកឃើញទ្វីបអាមេរិកមុនគេបង្អស់ គឺ គ្រីស្តូហ្វ កូឡុំ (Christophe Colomb)។ ដំណើររឿងរបស់ គ្រីស្តូហ្វ កូឡុំ បានកើតឡើង នៅចុងសតវត្សរ៍ទី១៥។
នៅពេលនោះ អឺរ៉ុបបានងើបចេញពីយុគខ្មៅងងឹត នៃយុគសម័យកណ្តាល ហើយចាប់ផ្តើមស្គាល់នូវភាពរុងរឿងឡើងវិញបន្តិចម្តងៗ ហើយក្នុងនោះ គឺឃើញមានប្រទេសមហាអំណាចថ្មី ដែលចាប់ផ្តើមលេចមុខឡើង នៅអឺរ៉ុប គឺព័រទុយហ្កាល់ និងអេស្ប៉ាញ។ នៅពេលនោះ បណ្តាប្រទេសនៅអឺរ៉ុបកំពុងតែប្រជែងគ្នា ក្នុងការពង្រីកសេដ្ឋកិច្ចរបស់ពួកគេរៀងៗខ្លួន តាមរយៈការធ្វើអាណានិគម និងការគ្រប់គ្រងផ្លូវជំនួញ។ ការធ្វើជំនួញ ដែលកាក់កបជាងគេ នៅពេលនោះ គឺការជួញដូរជាមួយអាស៊ី ហើយជំនួញនេះត្រូវគេធ្វើតាមផ្លូវគោក ដែលគេហៅថា “ផ្លូវសូត្រ” តភ្ជាប់អឺរ៉ុប ទៅឥណ្ឌា និងចិន។ ក៏ប៉ុន្តែ ការធ្វើដំណើរតាមផ្លូវគោកពីអឺរ៉ុបទៅអាស៊ីត្រូវប្រឈមមុខនឹងគ្រោះថ្នាក់ច្រើន នៅក្រោយពេលដែលចក្រភពអូតូម៉ង់របស់តួកគី បានវាយយកទីក្រុងកុងស្តង់ទីណូប និងផ្តួលរំលំចក្រភពប៊ីហ្សង់តាំង នៅឆ្នាំ១៤៥៣។
ព័រទុយហ្កាល់ ដែលពេលនោះជាប្រទេសមួយជំនាញខាងផ្លូវសមុទ្រ ក៏បានងាកទៅធ្វើការជួញដូរតាមផ្លូវសមុទ្រវិញ ដោយចេញដំណើរពីព័រទុយហ្កាល់ តាមមហាសមុទ្រអាត្លង់ទិក ចាក់ចុះទៅទិសខាងត្បូង វាងមួយជុំទ្វីបអាហ្វ្រិក មុននឹងឆ្លងមហាសមុទ្រឥណ្ឌា ទៅកាន់តំបន់អាស៊ី។
ក៏ប៉ុន្តែ គ្រីស្តូហ្វ កូឡុំ ដែលជាអ្នកជំនាញខាងដើរកប៉ាល់មកពីអ៊ីតាលី បានបែកគំនិតមួយថ្មីថា ដោយសារតែផែនដីមានរាងមូល បើសិនជាគេធ្វើដំណើរចេញពីអឺរ៉ុប ឆ្ពោះទៅទិសខាងលិច កាត់តាមមហាសមុទ្រអាត្លង់ទិក គេនឹងអាចធ្វើដំណើរដោយត្រង់ទៅដល់ឥណ្ឌា ដោយចំណាយពេលតិចជាង ការធ្វើដំណើរទៅទិសខាងកើត ដែលត្រូវវាងមួយជុំទ្វីបអាហ្វ្រិក។ នៅចុងសតវត្សរ៍ទី១៥ ស្តេចអេស្ប៉ាញក៏បានជួលគ្រីស្តូហ្វ កូឡុំ ឲ្យដឹកនាំបេសកកម្ម ក្នុងនាមអេស្ប៉ាញ ធ្វើដំណើរតាមកប៉ាល់ កាត់មហាសមុទ្រអាត្លង់ទិក ឆ្ពោះទៅអាស៊ី។
នៅថ្ងៃទី៣ ខែសីហា ឆ្នាំ១៤៩២ គ្រីស្តូហ្វ កូឡុំ បានចេញដំណើរពីអេស្ប៉ាញ ជាមួយនឹងកប៉ាល់ ៣គ្រឿង ឆ្ពោះទៅទិសខាងលិច សំដៅទៅអាស៊ី។ ជាង ២ខែក្រោយមក នៅថ្ងៃទី១២ ខែតុលា កប៉ាល់របស់គ្រីស្តូហ្វ កូឡុំ ក៏បានធ្វើដំណើរមកដល់ឆ្នេរខាងកើតនៃទ្វីបអាមេរិក។ គ្រីស្តូហ្វ កូឡុំ នឹកស្មានថាខ្លួនមកដល់ឥណ្ឌា ក៏បានហៅជនជាតិដើម ដែលរស់នៅលើទ្វីបអាមេរិកថាជាពួកឥណ្ឌា។ ឈ្មោះ ដែលនៅជាប់រហូតមកទល់នឹងពេលបច្ចុប្បន្ន គឺ “ឥណ្ឌាស្បែកក្រហម”។
ចាប់តាំងពីពេលនោះមក គ្រីស្តូហ្វ កូឡុំ ត្រូវបានប្រវត្តិសាស្រ្តចារទុកថាជាអ្នកដែលបានរកឃើញទ្វីបអាមេរិកមុនគេបង្អស់។ ក៏ប៉ុន្តែ ក្រោយមក គេបានរកឃើញភស្តុតាង ដែលបញ្ជាក់ថា គ្រីស្តូហ្វ កូឡុំ មិនមែនជាអ្នករកឃើញទ្វីបអាមេរិកមុនគេនោះទេ ហើយក៏មិនមែនជាជនជាតិអឺរ៉ុបទីមួយ ដែលបានធ្វើដំណើរទៅដល់ទឹកដីអាមេរិកនោះដែរ។
មុនពេលដែលគ្រីស្តូហ្វ កូឡុំ ធ្វើដំណើរមកដល់ នៅចុងសតវត្សរ៍ទី១៥ ទ្វីបអាមេរិកមានមនុស្សរស់នៅតាំងពីរាប់ម៉ឺនឆ្នាំមកហើយ។ ជនជាតិដើមនៅអាមេរិក (ដែលយើងហៅថា ជាជនជាតិឥណ្ឌាស្បែកក្រហម) តាមការពិត គឺជាមនុស្ស ដែលមានដើមកំណើតមកពីអាស៊ី។ ពួកគេបានធ្វើដំណើរចេញពីអាស៊ី មកអាមេរិក កាលពីប្រមាណជា ២ម៉ឺនឆ្នាំមុន ដោយឆ្លងកាត់តាមចក្រសមុទ្រ រវាងរុស្ស៊ី និងរដ្ឋអាឡាស្កា (Bering Sea) នៅក្នុងអំឡុងយុគសម័យទឹកក (Ice Age) ពេលដែលកម្ពស់មានកម្រិតទាប ហើយច្រកសមុទ្រនេះ នៅជាដីគោកនៅឡើយ ដែលអាចឲ្យគេដើរឆ្លងកាត់បាន។
ចាប់តាំងពីក្រោយយុគសម័យទឹកកក នៅពេលដែលកម្ពស់ទឹកសមុទ្រកើនឡើង ទ្វីបអាមេរិកត្រូវបានកាត់ផ្តាច់ពីតំបន់ផ្សេងទៀត ដោយមហាសមុទ្រប៉ាស៊ីហ្វិក នៅខាងលិច និងមហាសមុទ្រអាត្លង់ទិក នៅខាងកើត ដែលជាហេតុធ្វើឲ្យទ្វីបអាមេរិកនេះ ត្រូវបានគេបំភ្លេចចោលស្ទើរតែទាំងស្រុង។ រហូតទាល់តែក្រោយពេល គ្រីស្តូហ្វ កូឡុំ ធ្វើដំណើរមកដល់ទ្វីបនេះ ទើបមហាអំណាចនៅអឺរ៉ុប ជាពិសេស អេស្ប៉ាញ និងព័រទុយហ្កាល់ ចាប់ផ្តើមនាំគ្នាធ្វើដំណើរមកដាក់អាណានិគមលើទ្វីបអាមេរិក ហើយពិភពលោកទាំងមូលដឹងថា មានទ្វីបអាមេរិក ហើយក្នុងរយៈពេលជាច្រើនឆ្នាំ គេនាំគ្នាគិតថា គឺគ្រីស្តូហ្វ កូឡុំ ដែលជាអ្នកបានរកឃើញទ្វីបអាមេរិកនេះមុនគេ។
ក៏ប៉ុន្តែ ក្រោយមកទៀត អ្នកប្រវត្តិសាស្រ្តមួយចំនួនបានរកឃើញថា ទ្វីបអាមេរិកត្រូវបានគេរកឃើញ តាំងពីមុនគ្រីស្តូហ្វ កូឡុំ ទៅទៀត។
អ្នកប្រវត្តិសាស្រ្តខ្លះបានអះអាងថា សំពៅចិន ក្រោមការដឹកនាំរបស់មេទ័ពជើងទឹកនៃរាជវង្សមីង ឈ្មោះ Zheng He បានធ្វើដំណើរទៅដល់ទ្វីបអាមេរិក តាំងពីឆ្នាំ១៤២១ ពោលគឺ ប្រមាណជា ៧០ឆ្នាំ មុនគ្រីស្តូហ្វ កូឡុំ (១៤៩២)។ ក្រោយមកទៀត គេបានរកឃើញផែនទីគូរដោយចិន ដែលបង្ហាញអំពីផ្នែកខ្លះនៃទ្វីបអាមេរិក។ ផែនទីនេះត្រូវបានគូរតាំងពីមុនពេលគ្រីស្តូហ្វ កូឡុំ ធ្វើដំណើរទៅដល់ទ្វីបអាមេរិកទៅទៀត ហើយខ្លះត្រូវបានគូរ តាំងពីក្នុងសម័យកាល ដែលចិនស្ថិតក្រោមការគ្រប់គ្រងរបស់អធិរាជម៉ុងហ្គោល គូប៊ីឡៃ ខាន់ ម៉្លេះ ដែលអាចបញ្ជាក់ថា ចក្រភពម៉ុងហ្គោលបានរកឃើញទ្វីបអាមេរិក តាំងពីមុន Zheng He នៃរាជវង្សមីងទៅទៀត។
ក៏ប៉ុន្តែ រហូតមកទល់នឹងពេលនេះ អ្នកប្រវត្តិសាស្រ្ត នៅតែមានការខ្វែងគំនិតគ្នាច្រើននៅឡើយ ជុំវិញការរកឃើញទ្វីបអាមេរិកដោយចិន ក្រោមរាជវង្សមីង ឬដោយចិន ក្រោមគូប៊ីឡៃ ខាន់ នៃចក្រភពម៉ុងហ្គោល។ តែទោះជាយ៉ាងណា គេបានយល់ស្របគ្នាថា អាមេរិកពិតជាត្រូវបានគេរកឃើញតាំងពីមុនគ្រីស្តូហ្វ កូឡុំមែន។
អ្នកដែលបានរកឃើញទ្វីបអាមេរិក មុនគ្រីស្តូហ្វ កូឡុំ ហើយដែលគេអាចបញ្ជាក់បានច្បាស់លាស់ តាមរយៈភស្តុតាងបុរាណវិទ្យា គឺពួកវីគីង (Viking) ពោលគឺ ជនជាតិក្នុងអម្បូរហ៊្សែរម៉ានិក ដែលរស់នៅតំបន់អឺរ៉ុបខាងជើង។ តាមរយៈកំណាយបុរាណវិទ្យា នៅប៉ែកខាងកើតប្រទេសកាណាដា (Newfoundland) គេបានរកឃើញថា ពួកវីគីង បានធ្វើដំណើរទៅដល់ និងតាំងទីលំនៅ ក្នុងទ្វីបអាមេរិក តាំងពីក្នុងអំឡុងដើមសតវត្សរ៍ទី១១ ពោលគឺ ប្រមាណជាជិត ៥០០ឆ្នាំ មុនគ្រីស្តូហ្វ កូឡុំ។
ក៏ប៉ុន្តែ បើទោះបីជាគ្រីស្តូហ្វ កូឡុំ មិនមែនជាអ្នកបានរកឃើញទ្វីបអាមេរិកមុនគេក៏ដោយ ការធ្វើដំណើររបស់គ្រីស្តូហ្វ កូឡុំ ទៅដល់ទ្វីបអាមេរិក នៅចុងសតវត្សរ៍ទី១៥ គឺជាចំណុចចាប់ផ្តើមដ៏សំខាន់មួយនៃការបើកចំហទ្វីបអាមេរិក ទៅកាន់ពិភពលោក។ គឺជាការបើកផ្លូវ ដល់មហាអំណាចអឺរ៉ុប ឆ្ពោះទៅស្វែងយល់ស៊ីជម្រៅ និងធ្វើអាជីវកម្មលើធនធាន នៅលើដែនដីថ្មីដ៏ធំមួយ ប៉ុន្តែ វាក៏ជាការបើកផ្លូវផងដែរ ឆ្ពោះទៅរកការវិនាសហិនហោច សម្រាប់ជនជាតិដើមអាមេរិក៕
ការដណ្តើមឯករាជអាមេរិកពីអង់គ្គេស
កែប្រែចាប់តាំងពីក្រោយពេលដែលគ្រីស្តូហ្វ កូឡុំ រកឃើញទ្វីបអាមេរិក នៅចុងសតវត្សរ៍ទី១៥ មហាអំណាចនៅអឺរ៉ុប រួមមាន អេស្ប៉ាញ ព័រទុយហ្កាល់ បារាំង និងអង់គ្លេស បាននាំគ្នាពង្រីកអាណានិគមរបស់ខ្លួន នៅលើដែនដីថ្មីនេះ ដោយអេស្ប៉ាញ និងព័រទុយហ្កាល់ កាន់កាប់តំបន់អាមេរិកខាងត្បូង ចំណែកឯបារាំង និងអង់គ្លេសវិញ កាន់កាប់អាមេរិកខាងជើង (នៅត្រង់ម្តុំសហរដ្ឋអាមេរិក និងកាណាដាសព្វថ្ងៃ)។
►សូមអាន៖ ការរកឃើញទ្វីបអាមេរិកដោយគ្រីស្តូហ្វ កូឡុំ នៅចុងសតវត្សរ៍ទី១៥
ក៏ប៉ុន្តែ គិតត្រឹមសតវត្សរ៍ទី១៨ ដែនដីអាមេរិកខាងជើងភាគច្រើនស្ថិតក្រោមការកាន់កាប់របស់បារាំង។ រហូតមកទល់នឹងពេលបច្ចុប្បន្ននេះ គេឃើញមានទីក្រុងធំៗជាច្រើន នៅអាមេរិកខាងជើង នៅតែរក្សាឈ្មោះជាបារាំង ដូចជា Montréal នៅកាណាដា និង Nouvelle-Orléan (ដែលបច្ចុប្បន្នហៅជាភាសាអង់គ្លេសថា New Orlean), Détroit និង Saint-Louis នៅសហរដ្ឋអាមេរិក ជាដើម។
ចំណែកអង់គ្លេសវិញ កាន់កាប់ដែនដីតូចជាងបារាំង គឺដែនដី នៅតាមបណ្តោយឆ្នេរប៉ែកខាងកើតសហរដ្ឋអាមេរិក ដែលគេហៅថា ដែនដីអាណានិគមទាំង ១៣ ហើយដែលក្រោយមកនឹងត្រូវក្លាយជារដ្ឋដំបូងបង្អស់ នៃសហរដ្ឋអាមេរិក។ ក៏ប៉ុន្តែ ដែនដីអាណានិគមអង់គ្លេសអស់ទាំងនេះ ថ្វីដ្បិតតែមានទំហំផ្ទៃដីតិច ប៉ុន្តែ មានប្រជាជនរស់នៅច្រើនជាងបារាំង ពោលគឺ ប្រមាណជា ១លាននាក់ ធៀបទៅនឹង ដែនដីអាណានិគមរបស់បារាំង ដែលមានប្រជាជនតែប្រមាណជា ១០ម៉ឺននាក់។ ដែនដីអាណានិគមបារាំងនៅអាមេរិកមានមនុស្សរស់នៅតិច គឺដោយសារតែប្រជាជនបារាំងភាគច្រើនមិនចង់ចាកចេញពីប្រទេសកំណើត ទៅតាំងទីលំនៅនៅលើដែនដីអាណានិគម។ រដ្ឋាភិបាលបារាំងវិញក៏មិនសូវជាយកចិត្តទុកដាក់លើដែនដីអាណានិគម ដូចជា រដ្ឋាភិបាលអង់គ្លេសនោះដែរ។
នៅឆ្នាំ១៧៥៦ សង្រ្គាមដណ្តើមកាន់កាប់ដែនដីអាណានិគមបានផ្ទុះឡើង រវាងបារាំង និងអង់គ្លេស។ សង្រ្គាមនេះ ដែលភាគច្រើនជាសង្រ្គាមខាងទ័ពជើងទឹក បានអូសបន្លាយពេលដល់ឆ្នាំ១៧៦៣ ហើយត្រូវបានគេឲ្យឈ្មោះថា “សង្រ្គាម៧ឆ្នាំ”។ នៅអាមេរិក សង្រ្គាមនេះត្រូវបានគេឲ្យឈ្មោះថា សង្រ្គាមបារាំងឥណ្ឌា (French and Indian War) ពោលគឺសង្រ្គាមរវាង បារាំង ដែលមានពួកជនជាតិដើមឥណ្ឌាស្បែកក្រហមជាសម្ព័ន្ធមិត្ត ទល់នឹងអង់គ្លេស រួមជាមួយនឹងដែនដីអាណានិគមទាំង ១៣។
►សូមអាន៖ អរិយធម៌អាមេរិកមុនគ្រីស្តូហ្វ កូឡុំ
សង្រ្គាមនេះត្រូវបានបញ្ចប់ជាមួយនឹងការចុះសន្ធិសញ្ញាសន្តិភាព នៅទីក្រុងប៉ារីស នៅឆ្នាំ១៧៦៣ ដោយបារាំងត្រូវបាត់បង់ដែនដីអាណានិគមស្ទើរតែទាំងអស់នៅកាណាដា ដែលត្រូវប្រគល់ទៅឲ្យអង់គ្លេស ក្នុងនោះរួមមានទាំងទឹកដី Québec ផងដែរ។
អង់គ្លេសវិញ ថ្វីដ្បិតតែទទួលជ័យជម្នះលើបារាំង ហើយដណ្តើមកាន់កាប់ទឹកដីអាណានិគមយ៉ាងច្រើននៅអាមេរិក ក៏ប៉ុន្តែ ក្នុងពេលជាមួយគ្នា ក៏ទទួលរងនូវការខូចខាតដោយសង្រ្គាមយ៉ាងធ្ងន់ធ្ងរដែរ។ ការគ្រប់គ្រងដែនដីដែលធ្លាប់ស្ថិតក្រោមអាណានិគមបារាំងក៏ជារឿងស្មុគស្មាញ ហើយទំនាក់ទំនងជាមួយជនជាតិឥណ្ឌាស្បែកក្រហម ដែលធ្លាប់ជាសម្ព័ន្ធមិត្តរបស់បារាំងក៏ចោទជាបញ្ហា។ ការខូចខាតផ្នែកសេដ្ឋកិច្ចដោយសារសង្រ្គាមមានទំហំធំធេង ដែលជាហេតុធ្វើឲ្យអង់គ្លេសស្ទើរតែនឹងត្រូវក្ស័យធន។
មិនយូរប៉ុន្មានក្រោយមក អង់គ្លេស ដែលទទួលជោគជ័យក្នុងសង្រ្គាមជាមួយបារាំង ក៏ត្រូវប្រឈមមុខនឹងសង្រ្គាមមួយថ្មីទៀត នៅអាមេរិកខាងជើង ហើយលើកនេះ ជាសង្រ្គាមតទល់ជាមួយនឹងទឹកដីអាណានិគមរបស់អង់គ្លេសខ្លួនឯងផ្ទាល់ គឺសង្រ្គាមទាមទារឯករាជ្យរបស់អាមេរិក។
បន្ទាប់ពីជ័យជម្នះ ក្នុងសង្រ្គាមដណ្តើមអាណានិគមជាមួយបារាំង អង់គ្លេសត្រូវប្រឈមមុខនឹងបញ្ហាសេដ្ឋកិច្ចធ្ងន់ធ្ងរ ក៏បានសម្រេចដំឡើងពន្ធអាករ លើប្រជាជនអង់គ្លេស ដែលរស់នៅលើទឹកដីអាណានិគម នៅអាមេរិកខាងជើង។
ចក្រភពអង់គ្លេសយល់ថា ប្រជាជននៅដែនដីអាណានិគមអាមេរិកខាងជើងត្រូវតែចូលរួមវិភាគទានច្រើន នៅក្នុងវិស័យការពារជាតិអង់គ្លេស ពីព្រោះពួកគេទទួលបានការការពារពីសំណាក់ទាហានអង់គ្លេស។ ក៏ប៉ុន្តែ អាណានិគមជនអង់គ្លេសនៅអាមេរិកវិញយល់ថា ពួកគេមិនមានសិទ្ធជ្រើសរើសតំណាងនៅក្នុងសភាអង់គ្លេសដូចពលរដ្ឋដទៃទៀត ដូច្នេះ មិនគួរមានកាតព្វកិច្ចបង់ពន្ធច្រើនបែបនេះទេ។ ពួកគេក៏បាននាំគ្នាងើបឡើងប្រឆាំងនឹងអាជ្ញាធរអង់គ្លេស ហើយចលនាប្រឆាំងនេះក៏បានរាលដាលកាន់តែខ្លាំង រហូតផ្ទុះជាអំពើហិង្សា នៅឆ្នាំ១៧៧០ នៅពេលដែលទាហានអង់គ្លេសបានបើកការបាញ់ប្រហារលើក្រុមប្រឆាំង នៅបូស្តុន បណ្តាលឲ្យមនុស្ស ៥នាក់បាត់បង់ជីវិត។
ចាប់ពីពេលនោះមក ចលនាប្រឆាំងនឹងរដ្ឋាភិបាលចក្រភពអង់គ្លេសក៏កើតមានកាន់តែខ្លាំង ហើយគិតត្រឹមឆ្នាំ១៧៧៤ ដែនដីអាណានិគមទាំង ១៣ នៅអាមេរិកខាងជើង ក៏បានរៀបចំបង្កើតជាសភា និងរដ្ឋាភិបាលនៅតាមតំបន់រៀងៗខ្លួន ហើយនៅខែកញ្ញា ឆ្នាំ១៧៧៤ តំណាងដែនដីអាណានិគមទាំង ១៣ បានជួបប្រជុំគ្នានៅ Philadelphia ដែលគេរាប់ថាជាកិច្ចប្រជុំនីតិកាលទី១នៃសភារួមរបស់ដែនដីអាណានិគមទាំង ១៣ (Continental Congress)។ ក៏ប៉ុន្តែ នៅពេលនោះ អាមេរិកមិនទាន់ប្រកាសឯករាជ្យដាច់ចេញពីចក្រភពអង់គ្លេសនៅឡើយទេ។
ចក្រភពអង់គ្លេសវិញ ឆ្លើយតបនឹងចលនាប្រឆាំងនៅអាមេរិក ក៏បានចាត់វិធានការកាន់តែតឹងរ៉ឹង ព្រមទាំងបានបញ្ជូនទាហានកាន់តែច្រើនឲ្យទៅអាមេរិក ក្នុងគោលដៅពង្រឹងអំណាចរបស់ខ្លួន ទៅលើដែនដីអាណានិគម។ វិធានការរឹតតែតឹងរ៉ឹង ចលនាប្រឆាំងក៏រឹតតែកើនឡើង។ មិនយូរប៉ុន្មាន ចលនាប្រឆាំងនៅក្នុងដែនដីអាណានិគមនៅអាមេរិកក៏បានក្លាយជាចលនាបះបោរប្រដាប់អាវុធ ហើយបានប៉ះប្រយុទ្ធជាមួយនឹងទាហានអង់គ្លេសជាលើកទី១ នៅ Massachusetts នៅថ្ងៃទី១៩ ខែមេសា ឆ្នាំ១៧៧៥។ គឺថ្ងៃនោះហើយ ដែលគេចាត់ទុកថាជាថ្ងៃចាប់ផ្តើមនៃសង្រ្គាមឯករាជ្យ ឬសង្រ្គាមបដិវត្តន៍អាមេរិក។
►សូមអាន៖ យុគនៃពន្លឺនៅអឺរ៉ុប (Siècle des Lumières)
នៅខែឧសភា ឆ្នាំ១៧៧៥ គណៈប្រតិភូមកពីដែនដីអាណានិគមទាំង ១៣ ដោយក្នុងនោះរួមមាន Georges Washington, John Adams, Benjamin Franklin និង Thomas Jefferson បានបើកកិច្ចប្រជុំសភាជាថ្មីម្តងទៀត ហើយសម្រេចបង្កើតកងទ័ពរួម (Continental Army) ដោយមាន Georges Washington ជាអគ្គបញ្ជាការ ដើម្បប្រយុទ្ធតទល់ជាមួយនឹងកងទ័ពនៃចក្រភពអង់គ្លេស។
នៅពាក់កណ្តាលឆ្នាំ១៧៧៦ នៅក្នុងពេលដែលសង្រ្គាមបដិវត្តន៍អាមេរិកកំពុងតែឆាបឆេះពេញបន្ទុក ប្រជាជននៅក្នុងដែនដីអាណានិគមទាំង ១៣ កាន់តែច្រើនឡើងបង្ហាញពីជំហរចង់បានឯករាជ្យដាច់ចេញពីចក្រភពអង់គ្លេសទាំងស្រុង។ នៅថ្ងៃទី៤ ខែកក្កដា ឆ្នាំ១៧៧៦ សភានៃដែនដីអាណានិគមទាំង ១៣ (Continental Congress) ក៏បានអនុម័តសេចក្តីប្រកាសឯករាជ្យពីអង់គ្លេស។ គិតមកត្រឹមពេលនោះ ដែនដីអាណានិគមទាំង ១៣ ភាគច្រើនស្ថិតក្រោមការកាន់កាប់របស់កងទ័ពអាមេរិក ក៏ប៉ុន្តែ អង់គ្លេស ដែលនៅតែមិនសុខចិត្តបោះបង់ដែនដីអាណានិគមរបស់ខ្លួន ក៏បានបញ្ជូននាវាចម្បាំង ព្រមទាំងទាហានកាន់តែច្រើន ដើម្បីទៅវាយបង្រ្កាបទាហានអាមេរិក ដែលអង់គ្លេសចាត់ទុកថាជាក្រុមបះបោរ។
នៅដើមឆ្នាំ១៧៧៨ បារាំង ដែលច្បាំងចាញ់អង់គ្លេស ក្នុងសង្រ្គាមដណ្តើមដែនដីអាណានិគមអាមេរិក កាលពី១៥ឆ្នាំមុន មើលឃើញសន្ទុះនៃកម្លាំងទ័ពអាមេរិកថាជាឱកាសល្អ ដើម្បីសងសឹកចំពោះអង់គ្លេស ក៏បានលូកដៃចូលអន្តរាគមន៍ជួយអាមេរិក ក្នុងការច្បាំងជាមួយនឹងកងទ័ពអង់គ្លេស។ អង់គ្លេសក៏ប្រកាសសង្រ្គាមជាមួយបារាំង។ អេស្ប៉ាញ និងហូឡង់ ដែលជាសម្ព័ន្ធមិត្តរបស់បារាំងបាននាំគ្នាចូលមកជួយបារាំង ចំណែករដ្ឋខ្លះរបស់អាល្លឺម៉ង់បានចូលមកជួយអង់គ្លេស។ សង្រ្គាមឯករាជ្យអាមេរិកក៏បានរាលដាលទៅជាសង្រ្គាមអន្តរជាតិ ដែលអូសបន្លាយពេលរហូតដល់ឆ្នាំ១៧៨៣ ទើបបញ្ចប់ តាមរយៈការចុះសន្ធិសញ្ញា នៅទីក្រុងប៉ារីស ថ្ងៃទី៣ កញ្ញា ឆ្នាំ១៧៨៣។ នៅក្នុងសន្ធិសញ្ញានេះ អង់គ្លេសបានសុខចិត្តទទួលស្គាល់អាមេរិកថា ជាប្រទេសដែលមានឯករាជ្យពេញលេញ៕
សង្គ្រាមសុីវិលនៅអាមេរិក
កែប្រែនៅក្នុងសតវត្សរ៍ទី១៨ នៅក្នុងពេលដែលអឺរ៉ុបកំពុងវក់វីនឹងសង្រ្គាមជាមួយនឹងអធិរាជណាប៉ូឡេអុង នៅឯត្រើយម្ខាងទៀតនៃមហាសមុទ្រអាត្លង់ទិក សហរដ្ឋអាមេរិក ដែលបានឈ្នះសង្រ្គាមទាមទារឯករាជ្យពីអង់គ្លេស កាលពីឆ្នាំ១៧៨៣ បានស្គាល់នូវភាពរីកចម្រើនទាំងផ្នែកសេដ្ឋកិច្ច និងទាំងការពង្រីកទឹកដី។
►សូមអាន៖ បារាំងក្រោមការដឹកនាំរបស់អធិរាជណាប៉ូឡេអុង
នៅឆ្នាំ១៨០៣ សហរដ្ឋអាមេរិកបានទិញដែនដី Louisiane ពីណាប៉ូឡេអុង ក្នុងតម្លៃប្រមាណជា ១៥លានដុល្លារ (ប្រហែល ២៣៤លានដុល្លារ បើគិតតាមតម្លៃលុយបច្ចុប្បន្ន)។ សព្វថ្ងៃនេះ សហរដ្ឋអាមេរិកមានរដ្ឋមួយ នៅប៉ែកខាងត្បូង ជាប់នឹងឈូងសមុទ្រម៉ិចស៊ិក ឈ្មោះថា “Louisiana”។ ក៏ប៉ុន្តែ ទឹកដី Louisiane ដែលអាមេរិកទិញពីណាប៉ូឡេអុង មិនមែនមានព្រំដែនត្រឹមរដ្ឋ Louisiana បច្ចុប្បន្ននេះទេ តែជាដែនដី ដែលមានទំហំរហូតដល់ទៅជាង ២លានគីឡូម៉ែត្រក្រឡា លាតសន្ធឹងស្ទើរតែពេញមួយផ្នែកកណ្តាលនៃសហរដ្ឋអាមេរិក ចាប់តាំងពីឈូងសមុទ្រម៉ិចស៊ិក នៅប៉ែកខាងត្បូង រហូតទៅដល់កាណាដា នៅប៉ែកខាងជើង។ បើគិតតាមភូមិសាស្រ្តរដ្ឋបាលបច្ចុប្បន្ន អតីតដែនដី Louisiane របស់បារាំង គ្របដណ្តប់ទៅលើរដ្ឋចំនួន ៦ ព្រមទាំងផ្នែកខ្លះនៃរដ្ឋចំនួន ៩ផ្សេងទៀត។
ក្រៅពីការទិញទឹកដី Louisiane ពីបារាំង អាមេរិកបានពង្រីកទឹកដីរបស់ខ្លួន តាមរយៈការចាប់ដីថ្មី និងការធ្វើសង្រ្គាមដណ្តើមដែនដីអាណានិគម ពីអង់គ្លេស និងអេស្ប៉ាញ។ គិតត្រឹមពាក់កណ្តាលសតវត្សរ៍ទី១៩ ទឹកដីអាមេរិក ដែលពីដំបូង មានចំនួនតែ ១៣រដ្ឋ បានកើនឡើងរហូតដល់ទៅ ៣៤រដ្ឋ។
ក្រៅពីបានពង្រីកទឹកដី សេដ្ឋកិច្ចរបស់សហរដ្ឋអាមេរិកក៏បានស្គាល់នូវការរីកចម្រើនយ៉ាងខ្លាំងក្លាមិនធ្លាប់មានផងដែរ ជាពិសេស គឺដោយសារបដិវត្តន៍ឧស្សាហកម្មដែលបានរីកសាយភាយចេញពីអង់គ្លេស។ ក៏ប៉ុន្តែ ក្នុងពេលជាមួយគ្នានោះ មូលដ្ឋានគ្រឹះនៃសេដ្ឋកិច្ចអាមេរិកត្រូវបែងចែកជាពីរដាច់ពីគ្នាស្រឡះ រវាងរដ្ឋនៅប៉ែកខាងជើង និងរដ្ឋនៅប៉ែកខាងត្បូង។
►សូមអាន៖ បដិវត្តន៍ឧស្សាហកម្មនៅសតវត្សរ៍ទី១៨-១៩
តំបន់នៅប៉ែកខាងជើងមានមូលដ្ឋានសេដ្ឋកិច្ចចាក់គ្រឹះយ៉ាងរឹងមាំ ក្នុងវិស័យឧស្សាហកម្ម។ ចំណែករដ្ឋនៅប៉ែកខាងត្បូងវិញ ពឹងផ្អែកលើវិស័យកសិកម្ម ជាពិសេស គឺការដាំដំណាំកប្បាស និងថ្នាំជក់ ដែលជាការធ្វើកសិកម្មដោយពឹងផ្អែកខ្លាំងទៅលើកម្លាំងពលកម្មរបស់ទាសករស្បែកខ្មៅ។
បញ្ហាទាសករនេះហើយ ដែលជាបញ្ហាចម្រូងចម្រាស ដែលបណ្តាលឲ្យមានការប្រឈមមុខដាក់គ្នា រវាងរដ្ឋនៅខាងជើង និងរដ្ឋនៅខាងត្បូង។ បណ្តារដ្ឋនៅប៉ែកខាងជើង ទាមទារឲ្យលុបបំបាត់ទាសភាព នៅទូទាំងសហរដ្ឋអាមេរិក។ ចំណែករដ្ឋនៅប៉ែកខាងត្បូងវិញ ជំទាស់ដាច់ខាតមិនឲ្យមានការលុបបំបាត់ទាសភាព។ សម្រាប់រដ្ឋនៅប៉ែកខាងត្បូង ទាសករ គឺជាធនធានសេដ្ឋកិច្ចដ៏ចម្បងបំផុតមួយ។ ក្រៅពីការប្រើកម្លាំងទាសករ ដើម្បីធ្វើការក្នុងចម្កាកប្បាស ឬថ្នាំជក់ ការទិញដូរទាសករក៏ជាមុខជំនួញដ៏ធំមួយដែរ សម្រាប់ប្រជាជនដែលរស់នៅខាងត្បូងសហរដ្ឋអាមេរិក។
នៅអំឡុងឆ្នាំ១៨៥០ ជម្លោះរវាងអ្នកគាំទ្រ និងអ្នកប្រឆាំងនឹងការលុបបំបាត់ទាសភាព បានកើតមានកាន់តែខ្លាំងឡើងៗ រហូតបង្កទៅជាអំពើហិង្សា ហើយជម្លោះនេះបានឈានដល់ចំណុចរបត់ដ៏សំខាន់មួយ ដែលមិនអាចស្តារឡើងវិញបាន នៅក្រោយការជាប់ឆ្នោតរបស់លោកប្រធានាធិបតី អាប្រាហាំ លីនកុន (Abraham Lincoln) ដែលមាននិន្នាការប្រឆាំងនឹងទាសភាព។
លោកអាប្រាហាំ លីនកុន (Abraham Lincoln) ប្រធានាធិបតីអាមេរិក ក្នុងសម័យសង្រ្គាមស៊ីវិល
លោកអាប្រាហាំ លីនកុន សមាជិកគណបក្សសាធារណរដ្ឋ មកពីរដ្ឋ Ilinois បានជាប់ឆ្នោតជាប្រធានាធិបតីទី១៦ នៃសហរដ្ឋអាមេរិក នៅខែវិច្ឆិកា ឆ្នាំ១៨៦០។ នៅខែធ្នូ នៅពេលដែលលោកអាប្រាហាំ លីនកុន មិនទាន់បានស្បថចូលកាន់តំណែងផងនោះ បណ្តារដ្ឋដែលនៅប៉ែកខាងត្បូង ដែលសម្បូរទាសករ ក៏បាននាំគ្នាប្រកាសផ្តាច់ខ្លួនម្តងមួយៗ ចេញពីសហរដ្ឋអាមេរិក។ គិតត្រឹមពេលលោកអាប្រាហាំ លីនកុន ស្បថចូលកាន់តំណែង នៅខែមីនា ឆ្នាំ១៨៦១ រដ្ឋចំនួន ៧ រួមមាន South Carolina, Mississippi, Florida, Alabama, Georgia, Louisiana និង Texas បានផ្តាច់ខ្លួនទៅបង្កើតជារដ្ឋសហព័ន្ធថ្មី ដោយដាក់ឈ្មោះថា « The Confederate States of America »។
ក្រោយពីបានផ្តាច់ខ្លួនចេញពីសហរដ្ឋអាមេរិក រដ្ឋនៅប៉ែកខាងត្បូងបានធ្វើការរឹបអូសរាល់ទ្រព្យសម្បត្តិរបស់រដ្ឋាភិបាលសហព័ន្ធអាមេរិក ដែលស្ថិតនៅលើទឹកដីរបស់ពួកគេ។ លើសពីនេះទៅទៀត ពួកគេបានទាមទារឲ្យរដ្ឋាភិបាលសហព័ន្ធអាមេរិកដកទាហានចេញមូលដ្ឋានទ័ពមួយកន្លែង ឈ្មោះ « Fort Sumter » ដែលស្ថិតនៅក្នុងរង្វង់ដែនដីរបស់រដ្ឋ South Carolina។ នៅព្រឹកព្រលឹម១២ខែមេសា ឆ្នាំ១៨៦១ ក្រោយពីរដ្ឋាភិបាលរបស់លោកអាប្រាហាំ លីនកុន បដិសេធមិនដកទ័ព កងទ័ពរបស់រដ្ឋផ្តាច់ខ្លួនក៏បានបើកការវាយប្រហារទៅលើ Fort Sumter។
ក្រោយពីទទួលរងការវាយប្រហារ នៅ Fort Sumter លោកអាប្រាហាំ លីនកុន ក៏បានកេណ្ឌកងទ័ព ដើម្បីត្រៀមបើកការវាយប្រហារទៅលើកងទ័ពរបស់រដ្ឋប៉ែកខាងត្បូង ដែលលោកចាត់ទុកថាជាក្រុមឧទ្ទាម។ ការកេណ្ឌកម្លាំងទ័ពនេះបានធ្វើឲ្យរដ្ឋ ចំនួន៤ទៀត គឺរដ្ឋ Virginia, Arkansas, North Carolina និង Tennessee ប្រកាសផ្តាច់ខ្លួនទៅចូលរួមជាមួយនឹងសហព័ន្ធនៃរដ្ឋប៉ែកខាងត្បូងដែរ។
►សូមអាន៖ សង្រ្គាមអាមេរិកទាមទារឯករាជ្យពីអង់គ្លេស
សង្រ្គាមស៊ីវិលអាមេរិកក៏ចាប់ផ្ទុះឡើង រវាងរដ្ឋប៉ែកខាងជើង (២៣រដ្ឋ) ដែលមានប្រជាជនសរុបប្រមាណជាង ២០លាននាក់ មានកងទ័ពប្រមាណ ២លាននាក់ ហើយមានឧស្សាហកម្មជឿនលឿន និងហេដ្ឋារចនាសម្ព័ន្ធទំនើបៗ ទល់នឹងរដ្ឋប៉ែកខាងត្បូង (១១រដ្ឋ) ដែលមានប្រជាជនតែប្រមាណជា ៩លាននាក់ កងទ័ពតែជាង ១លាននាក់ ក៏ប៉ុន្តែ សម្បូរមេទ័ពដែលពូកែខាងសឹកសង្រ្គាម។
នៅឆ្នាំ១៨៦៣ នៅក្នុងពេលដែលសង្រ្គាមស៊ីវិលកំពុងឆាបឆេះពេញបន្ទុក លោកអាប្រាហាំ លីនកុន បានចេញក្រឹត្យមួយ ដោយសម្រេចរំដោះទាសករទាំងប្រមាណជាង ៣លាននាក់ នៅក្នុងរដ្ឋប៉ែកខាងត្បូងឲ្យមានសេរីភាពពេញលេញ។ តាមរយៈសេចក្តីសម្រេចនេះ លោកអាប្រាហាំ លីនកុន បានទាក់ទាញនូវការគាំទ្រយ៉ាងខ្លាំង ពីសំណាក់ប្រជាជនអាមេរិកស្បែកខ្មៅ ដែលបាននាំគ្នាស្ម័គ្រចិត្តចូលបម្រើក្នុងជួរកងទ័ព ដើម្បីប្រយុទ្ធតទល់នឹងរដ្ឋប៉ែកខាងត្បូង។ កងទ័ពសហរដ្ឋអាមេរិក ដែលមានចំនួនច្រើនលើសលុបស្រាប់ ក៏កាន់តែកើនចំនួនថែមទៀត។ ចំណែកឯរដ្ឋប៉ែកខាងត្បូងវិញ ការរំដោះទាសករបានធ្វើឲ្យបាត់បង់នូវកម្លាំងពលកម្ម ដែលជាមូលដ្ឋានគ្រឹះនៃសេដ្ឋកិច្ចរបស់ពួកគេ។
គិតត្រឹមឆ្នាំ១៨៦៤ កងទ័ពនៃរដ្ឋខាងជើងមានប្រៀបកាន់តែខ្លាំងលើរដ្ឋខាងត្បូង។ នៅថ្ងៃទី៩ ខែមេសា ឆ្នាំ១៨៦៥ កងទ័ពនៃរដ្ឋសហព័ន្ធខាងត្បូងបានប្រកាសសុំចុះចាញ់ ក៏ប៉ុន្តែ ៥ថ្ងៃក្រោយមក លោកអាប្រាហាំ លីនកុន ត្រូវបានអ្នកគាំទ្ររដ្ឋប៉ែកខាងត្បូងមួយរូប បាញ់សម្លាប់ នៅពេលលោកកំពុងអង្គុយមើលល្ខោន នៅក្នុងរដ្ឋធានីវ៉ាស៊ីងតោន។
ក៏ប៉ុន្តែ បើទោះបីជាលោកអាប្រាហាំ លីនកុន ត្រូវបានគេធ្វើឃាតហើយក៏ដោយ មេដឹកនាំរដ្ឋប៉ែកខាងត្បូងនៅតែសុខចិត្តប្រកាសចុះចាញ់សង្រ្គាមជាផ្លូវការ។ សង្រ្គាមស៊ីវិលអាមេរិក ដែលបានអូសបន្លាយពេលជាង ៤ឆ្នាំ ត្រូវបិទបញ្ចប់ ហើយរដ្ឋខាងជើង និងខាងត្បូងក៏បានរួមគ្នាជារដ្ឋសហព័ន្ធតែមួយដូចពីមុនវិញ។ គិតជាសរុប ប្រជាជនអាមេរិក ទាំងនៅរដ្ឋខាងត្បូង និងរដ្ឋខាងជើង ជាង ១លាននាក់ ត្រូវបាត់បង់ជីវិត ពោលគឺ ប្រមាណជា ៣% នៃប្រជាជនសរុបនៅសហរដ្ឋអាមេរិក នៅពេលនោះ៕ សហរដ្ឋអាមេរិក៖ ការតាក់តែងរដ្ឋធម្មនុញ្ញបង្កើតរដ្ឋាភិបាលសហព័ន្ធក្រោយទទួលឯករាជ្យ
នៅពេលដែលដែនដីអាណានិគមទាំង ១៣ នៅអាមេរិកខាងជើង ច្បាំងទាមទារឯករាជ្យពីចក្រភពអង់គ្លេស នៅចន្លោះ ពីឆ្នាំ១៧៧៥ ដល់ឆ្នាំ១៧៨៣ ប្រជាជនប្រមាណ ៨៥% ដែលរស់នៅក្នុងទឹកដីអាណានិគមទាំង ១៣នេះ គឺជាអ្នកដែលមានដើមកំណើតមកពីចក្រភពអង់គ្លេស។ ហេតុដូច្នេះហើយបានជាគេច្រើនហៅសង្រ្គាមនេះថា “សង្រ្គាមបដិវត្តន៍” ជាជាង “សង្រ្គាមទាមទារឯករាជ្យ” ពីព្រោះ វាមិនមែនជាសង្រ្គាម រវាងប្រជាជាតិមួយ ដើម្បីទាមទារឯករាជ្យពីប្រជាជាតិមួយផ្សេងទៀតនោះទេ តែវាជាសង្រ្គាម រវាងប្រជាជនអង់គ្លេស ដើម្បីផ្តាច់ខ្លួនចេញពីប្រទេសកំណើតខ្លួនឯង ទៅបង្កើតជាប្រទេសថ្មី។
►សូមអាន៖ អាមេរិក៖ ដំណើរឆ្ពោះទៅការទាមទារឯករាជ្យពីអង់គ្លេស
សភានៃដែនដីអាណានិគមទាំង ១៣ បានអនុម័តលើសេចក្តីប្រកាសឯករាជ្យពីចក្រភពអង់គ្លេស នៅថ្ងៃទី៤ ខែកក្កដា ឆ្នាំ១៧៧៦។ ថ្ងៃ ៤កក្កដា ដែលត្រូវបានសហរដ្ឋអាមេរិកកំណត់ជាថ្ងៃបុណ្យឯករាជ្យរហូតមកទល់នឹងសព្វថ្ងៃ។ ក៏ប៉ុន្តែ នៅពេលប្រកាសឯករាជ្យ នៅថ្ងៃទី៤ ខែកក្កដា ឆ្នាំ១៧៧៦នោះ ដែនដីអាណានិគមទាំង ១៣ នៅមិនទាន់ទទួលបានឯករាជ្យពេញលេញ ពីចក្រភពអង់គ្លេសនៅឡើយទេ។ រហូតដល់ឆ្នាំ១៧៨៣ ទើបសង្រ្គាមបដិវត្តន៍ត្រូវបញ្ចប់ជាស្ថាពរ ហើយចក្រភពអង់គ្លេស តាមរយៈសន្ធិសញ្ញាក្រុងប៉ារីស បានសុខចិត្តទទួលស្គាល់ជាផ្លូវការថា អតីតដែនដីអាណានិគមអង់គ្លេសទាំង ១៣ គឺជាប្រទេសឯករាជ្យ។
អាមេរិក ក្នុងឋានៈជាប្រទេសឯករាជ្យ បានចាប់កំណើតជាផ្លូវការ ក៏ប៉ុន្តែ ប្រទេសដែលទើបនឹងចាប់កំណើតថ្មីនេះត្រូវឆ្លងកាត់នូវដំណាក់កាលដ៏សំខាន់មួយទៀត ដែលជាចំណុចស្លាប់រស់ ក្នុងការកំណត់ជោគវាសនាប្រទេស សម្រាប់ថ្ងៃអនាគត គឺការកំណត់រចនាសម្ព័ន្ធ និងរបបនយោបាយ ដើម្បីដឹកនាំប្រទេសថ្មីនេះ។
តាមការពិត ប្រទេសដែលទើបនឹងចាប់កំណើតថ្មីនេះ មិនមែនជាប្រទេសតែមួយនោះទេ ប៉ុន្តែ ជាដែនដីចំនួន ១៣ ដែលមានរចនាសម្ព័ន្ធដឹកនាំដាច់ៗពីគ្នា ប្រៀបបាននឹងប្រទេសឯករាជ្យ ១៣ផ្សេងគ្នា។ រដ្ឋទាំង ១៣នេះ បានបង្កើតសភារួមគ្នា កាលពីឆ្នាំ១៧៧៤ ដែលគេឲ្យឈ្មោះថា “Continental Congress” ហើយក្រោយមកទៀតប្តូរឈ្មោះទៅជា “Confederation Congress”។ ក៏ប៉ុន្តែ នៅក្នុងការអនុវត្តជាក់ស្តែង សភានេះមានអំណាចតិចតួចបំផុតទៅលើរដ្ឋជាសមាជិកទាំង ១៣។
ការតាក់តែងរដ្ឋធម្មនុញ្ញថ្មី
កែប្រែក្រោយពីទទួលបានឯករាជ្យពីអង់គ្លេស មេដឹកនាំអាមេរិកចាប់ផ្តើមមើលឃើញកាន់តែច្បាស់ថា ប្រទេសឯករាជ្យថ្មីនេះត្រូវការចាំបាច់នូវអំណាចរដ្ឋបាលកណ្តាលរឹងមាំមួយ ទើបអាចរក្សាស្ថិរភាពប្រទេសបានយូរអង្វែង។ សភាអាមេរិក (Confederation Congress) ក៏បានកោះប្រជុំតំណាងរដ្ឋទាំង ១៣ ដើម្បីតាក់តែងរដ្ឋធម្មនុញ្ញ កំណត់អំពីរបបនយោបាយប្រទេស។ កិច្ចប្រជុំនៃសភាធម្មនុញ្ញ (Constitution Convention) បានចាប់បើកធ្វើ នៅថ្ងៃទី២៥ ខែឧសភា ឆ្នាំ១៧៨៧ នៅក្នុងទីក្រុង Philadelphia នៅក្នុងអគារ ដែលគេធ្លាប់ប្រជុំអនុម័តសេចក្តីប្រកាសឯករាជ្យ កាលពី១១ឆ្នាំមុន។ ចច វ៉ាស៊ីងតោន (George Washington) មកពីរដ្ឋ Virginia ដែលត្រូវបានគេចាត់ទុកថាជាវីរបុរសក្នុងសង្រ្គាមបដិវត្តន៍ ត្រូវបានគេបោះឆ្នោតតែងតាំងឲ្យធ្វើជាប្រធានសភាធម្មនុញ្ញ ដែលមានសមាជិកសរុប ៥៥រូប មកពីគ្រប់រដ្ឋទាំងអស់ លើកលែងតែរដ្ឋ Rhode Island ដែលបដិសេធមិនចូលរួមប្រជុំ ដោយសាររដ្ឋនេះមិនចង់ឲ្យមានអំណាចរដ្ឋបាលកណ្តាលថ្មីណាមួយមកត្រួតត្រាលើពួកគេ។
►សូមអាន៖ ការរកឃើញទ្វីបអាមេរិកដោយគ្រីស្តូហ្វ កូឡុំ នៅចុងសតវត្សរ៍ទី១៥
ក្រោយពីជជែកតស៊ូមតិគ្នាយ៉ាងស្វិតស្វាញអស់រយៈពេលរាប់ខែ សភាធម្មនុញ្ញនេះក៏បានឯកភាពគ្នាលើការបង្កើតរដ្ឋសហព័ន្ធមួយ ដែលមានអំណាចលើរដ្ឋជាសមាជិកទាំង ១៣ ហើយរដ្ឋសហព័ន្ធនេះមានអំណាចធំៗ៣ គឺនីតិប្បញ្ញត្តិ នីតិប្រតិបត្តិ និងតុលាការ ដែលជាអំណាចឯករាជ្យពីគ្នា ក៏ប៉ុន្តែ មានតុល្យភាពអំណាច ដែលអាចត្រួតមើលគ្នាទៅវិញទៅមក (Check and balance) ដោយមិនឲ្យស្ថាប័នណាមួយមានអំណាចហួសហេតុអាចធ្វើអ្វីតាមចិត្ត។
បញ្ហាចម្រូងចម្រាសក្នុងការតាក់តែងរដ្ឋធម្មនុញ្ញ
កែប្រែនៅក្នុងការតាក់តែងរដ្ឋធម្មនុញ្ញថ្មីរបស់រដ្ឋសហព័ន្ធអាមេរិក បញ្ហាដែលចម្រូងចម្រាសខ្លាំងជាងគេ ដែលរហូតដល់ពេលខ្លះស្ទើរតែនាំឲ្យកិច្ចប្រជុំសភាធម្មនុញ្ញត្រូវទទួលបរាជ័យ គឺភាពចម្រូងចម្រាស ស្តីអំពីទំនាក់ទំនង រវាងរដ្ឋសមាជិក និងរដ្ឋសហព័ន្ធ ជាពិសេស ការកំណត់របៀបជ្រើសរើសតំណាងរដ្ឋសមាជិក នៅក្នុងសភាសហព័ន្ធ។ គណៈប្រតិភូមកពីរដ្ឋ ដែលមានផ្ទៃដីធំ និងប្រជាជនច្រើន ទាមទារឲ្យធ្វើការកំណត់ចំនួនអាសនៈ ទៅតាមចំនួនប្រជាជន ពោលគឺ រដ្ឋដែលមានប្រជាជនច្រើនត្រូវមានអាសនៈច្រើននៅក្នុងសភា។ ចំណែកឯរដ្ឋតូចៗវិញទាមទារថា រដ្ឋសមាជិកទាំងអស់ ទោះតូច ទោះធំ ទោះមានប្រជាជនតិច ឬច្រើន ត្រូវតែមានចំនួនអាសនៈស្មើៗគ្នា នៅក្នុងសភាសហព័ន្ធ។
►សូមអាន៖ អរិយធម៌អាមេរិកមុនគ្រីស្តូហ្វ កូឡុំ
នៅទីបំផុត គេក៏បានសម្រុះសម្រួលគ្នាដោយសម្រេចយកដំណោះស្រាយកណ្តាលមួយ គឺបង្កើតអំណាចនីតិប្បញ្ញត្តិ ដែលមានសភាពីរ។ រដ្ឋសភា (House of Representatives) ដែលចំនួនអាសនៈត្រូវបែងចែកទៅឲ្យរដ្ឋជាសមាជិក ទៅតាមចំនួនប្រជាជន និងព្រឹទ្ធសភា (Senate) ដែលគ្រប់រដ្ឋទាំងអស់ មានចំនួនអាសនៈស្មើៗគ្នា ដោយមិនគិតពីទំហំផ្ទៃដី ឬចំនួនប្រជាជន។
ការអនុម័តរដ្ឋធម្មនុញ្ញ
កែប្រែរដ្ឋធម្មនុញ្ញថ្មីត្រូវបានអនុម័តដោយសភាធម្មនុញ្ញ នៅខែកញ្ញា ឆ្នាំ១៧៨៧ មុននឹងបញ្ជូនទៅឲ្យប្រជាជននៅតាមរដ្ឋសមាជិកបោះឆ្នោតអនុម័ត។ ដើម្បីឲ្យរដ្ឋធម្មនុញ្ញនេះចូលជាធរមានបាន គេត្រូវការឲ្យមានការយល់ព្រមពីសំណាក់រដ្ឋយ៉ាងតិច ៩ ក្នុងចំណោមរដ្ឋទាំង ១៣។
ដំណើរការបោះឆ្នោតតាមរដ្ឋសមាជិក ដើម្បីអនុម័តរដ្ឋធម្មនុញ្ញថ្មីនេះ បានចាប់ផ្តើមធ្វើនៅដើមខែធ្នូ ឆ្នាំ១៧៨៧ ដោយមានរដ្ឋចំនួន ៥ គឺ Delaware, Pennsylvania, New Jersey, Georgia និង Connecticut បានទទួលយករដ្ឋធម្មនុញ្ញនេះភ្លាមៗ។ ចំណែកឯរដ្ឋខ្លះទៀត ជាពិសេស រដ្ឋ Massachussetts បានបដិសេធមិនទទួលយក ដោយលើកហេតុផលថា រដ្ឋធម្មនុញ្ញថ្មីនេះ មិនមានចែងអំពីការការពារសិទ្ធិជាមូលដ្ឋានខាងផ្នែកនយោបាយ ដូចជា សិទ្ធិក្នុងការបញ្ចេញមតិ សិទ្ធិសេរីភាពខាងសារព័ត៌មាន និងសិទ្ធិខាងជំនឿសាសនា ជាដើម។
►សូមអាន៖ យុគនៃពន្លឺនៅអឺរ៉ុប ចន្លោះពីសតវត្សរ៍ទី១៧ ដល់ទី១៨
នៅទីបំផុត នៅពាក់កណ្តាលឆ្នាំ១៧៨៨ រដ្ឋ Massachussetts ព្រមទាំងរដ្ឋមួយចំនួនផ្សេងទៀត ក៏បានព្រមព្រៀងទទួលយករដ្ឋធម្មនុញ្ញថ្មីនេះ ក្រោយពីទទួលបាននូវការសន្យាថា រដ្ឋធម្មនុញ្ញនេះនឹងត្រូវធ្វើវិសោធនកម្ម ដើម្បីដាក់បញ្ចូលនូវចំណុចដែលពួកគេចង់បាន។ រដ្ឋ Massachussetts, Maryland និង South Carolina បានអនុម័តទទួលយករដ្ឋធម្មនុញ្ញនៃរដ្ឋសហព័ន្ធជាបន្តបន្ទាប់គ្នា ហើយនៅថ្ងៃទី២១ ខែមិថុនា ឆ្នាំ១៧៨៨ រដ្ឋធម្មនុញ្ញនេះក៏បានចូលជាធរមាន ក្រោយពីទទួលបានការអនុម័តយល់ព្រមពីសំណាក់រដ្ឋទី៩ គឺរដ្ឋ New Hamsphire។
ស្ថិរភាពនៃរដ្ឋធម្មនុញ្ញនិងរបបនយោបាយអាមេរិក
កែប្រែមួយឆ្នាំក្រោយការចូលជាធរមាននៃរដ្ឋធម្មនុញ្ញ រដ្ឋាភិបាលនៃសហរដ្ឋអាមេរិកត្រូវបានបង្កើតឡើង ហើយនៅថ្ងៃទី៣០ ខែមេសា ឆ្នាំ១៧៨៩ លោក ចច វ៉ាស៊ីងតោន បានចូលកាន់តំណែងជាប្រធានាធិបតីទីមួយ នៃសហរដ្ឋអាមេរិក។ សហរដ្ឋអាមេរិក បានចាប់កំណើតឡើង ជារដ្ឋសហព័ន្ធ ដែលមានរដ្ឋសមាជិកចំនួន ១៣ (Delaware, Pennsylvania, New Jersey, Georgia, Connecticut, Massachusetts, Maryland, South Carolina, North Carolina, New Hampshire, Virginia, New York, និង Rhode Island)។
ជាង២០០ឆ្នាំក្រោយមក សហរដ្ឋអាមេរិកបានស្គាល់នូវការផ្លាស់ប្តូរជាច្រើនរាប់មិនអស់ ចាប់តាំងពីប្រទេសដែលមានទឹកដីមួយចម្រៀកតូចនៅឆ្នេរប៉ែកខាងកើត ទៅជាប្រទេសដែលមានទឹកដីលាតសន្ធឹងតាំងពីឆ្នេរសមុទ្រអាត្លង់ទិក រហូតដល់ឆ្នេរសមុទ្រប៉ាស៊ីហ្វិក ហើយចំនួនរដ្ឋ ដែលមានពីដំបូងត្រឹមតែ ១៣រដ្ឋ បានកើនឡើងរហូតដល់ ៥០រដ្ឋ (បូករួមនឹងដែនដីនៅឯនាយសមុទ្រជាច្រើនទៀត)។ ក៏ប៉ុន្តែ អ្វីដែលនៅស្ថិតស្ថិរជាប់ជានិច្ចរៀងមក គឺរដ្ឋធម្មនុញ្ញ និងរបបនយោបាយ។ រដ្ឋធម្មនុញ្ញនៃសហរដ្ឋអាមេរិក ត្រូវបានគេធ្វើវិសោធនកម្មបន្ថែមជំពូក និងមាត្រាថ្មីៗ ចំនួន ២៧លើក ដើម្បីសម្របទៅតាមការវិវឌ្ឍរបស់ប្រទេសជាតិ ក៏ប៉ុន្តែ របបនយោបាយ និងគោលគំនិតនៃរដ្ឋធម្មនុញ្ញដើម នៅតែស្ថិតជាធរមានរហូតមកទល់នឹងពេលបច្ចុប្បន្ន៕
បដិវត្តន៍ឧស្សាហកម្មនៅចន្លោះសតវត្សរ៍ទី១៨-១៩
កែប្រែគិតមកត្រឹមសតវត្សរ៍ទី១៨ ប្រជាជនទូទៅនៅលើពិភពលោក ភាគច្រើនលើសលុបរស់នៅក្នុងភូមិតូចៗ នៅតាមទីជនបទ ហើយប្រកបរបរចិញ្ចឹមជីវិត ដោយការដាំដុះ ចិញ្ចឹមសត្វ ឬសកម្មភាពសិប្បកម្មផ្សេងទៀត។ ប្រជាជនបរិភោគចំណីអាហារ ដែលបានមកពីដំណាំដែលគេដាំដោយខ្លួនឯង ស្លៀកសម្លៀកបំពាក់ និងប្រើប្រាស់សម្ភារៈ ដែលគេផលិតដោយខ្លួនឯង ហើយសកម្មភាពទិញដូរកើតមានយ៉ាងតិចតួចបំផុត។
នៅពេលនោះអ្វីៗទាំងអស់ត្រូវធ្វើឡើងដោយដៃ ដោយកម្លាំងមនុស្ស ឬសត្វចិញ្ចឹម ដូចជា គោ ក្របី ឬសេះ ជាដើម ហើយសកម្មភាពផលិតភាគច្រើនធ្វើឡើងតែតាមផ្ទះជាលក្ខណៈគ្រួសារ ដែលផ្តល់ផលក្នុងកម្រិតទាប ប្រាក់ចំណូលតិចតួច ហើយប្រជាជនភាគច្រើនមានជីវភាពខ្សត់ខ្សោយ។
ក៏ប៉ុន្តែ នៅចុងសតវត្សរ៍ទី១៨ ពិភពលោកបានស្គាល់នូវការវិវឌ្ឍដ៏សំខាន់បំផុតមួយ ដែលគេឲ្យឈ្មោះថា “បដិវត្តន៍ឧស្សាហកម្ម” ជាចំណុចរបត់នៃការផ្លាស់ប្តូររបៀបរស់នៅរបស់មនុស្សជាតិ ពីការពឹងផ្អែកជាចម្បងលើសកម្មភាពកសិកម្ម ទៅជាការប្រកបរបរចិញ្ចឹមជីវិត ដោយសកម្មភាពឧស្សាហកម្ម។
អ្វីៗបានចាប់ផ្តើមឡើង ជាដំបូង នៅក្នុងចក្រភពអង់គ្លេស។ បដិវត្តន៍ឧស្សាហកម្មចាប់ផ្តើមចេញពីអង់គ្លេស ដោយសារកត្តាច្រើនយ៉ាង។
កត្តាសំខាន់ទីមួយ គឺវត្ថុធាតុដើម។ អង់គ្លេស គឺជាប្រទេសដែលសម្បូរទៅដោយរ៉ែធ្យូងថ្ម និងរ៉ែដែក ដែលជាវត្ថុធាតុដើមសំខាន់បំផុត ក្នុងវិស័យឧស្សាហកម្ម។
កត្តាសំខាន់ទីពីរ គឺចំណេះដឹង។ នៅក្នុងអំឡុងសតវត្សរ៍ទី១៨ អង់គ្លេសមានអ្នកប្រាជ្ញល្បីៗជាច្រើន។ អ៊ីសាក់ ញូវតុន (Isaac Newton) ដែលជា អ្នកប្រាជ្ញមានឈ្មោះល្បីល្បាញបំផុតរហូតមកទល់នឹងពេលបច្ចុប្បន្ននេះ គឺជាអ្នកប្រាជ្ញអង់គ្លេស។ ក្រៅពីញូវតុន អង់គ្លេសនៅមានអ្នកប្រាជ្ញជាច្រើនទៀត ជាពិសេស ខាងផ្នែករូបវិទ្យា និងវិស្វកម្ម។ ចំណេះដឹងរបស់អ្នកប្រាជ្ញទាំងនេះបានចូលរួមចំណែកយ៉ាងសំខាន់ ក្នុងការបង្កើតបច្ចេកវិទ្យាថ្មីៗជាច្រើន ដូចជា ការបង្កើនប្រសិទ្ធភាពក្នុងការប្រើថាមពលទឹក, ការប្រើធ្យូងថ្មជាប្រភពថាមពលជំនួសអុស, ការបង្កើតម៉ាស៊ីនដើរដោយចំហាយទឹក, បច្ចេកទេសក្នុងការផលិតដែកជាលក្ខណៈឧស្សាហកម្ម ព្រមទាំងបច្ចេកទេសខាងផ្នែកមេកានិក ក្នុងការបង្កើតគ្រឿងម៉ាស៊ីនផ្សេងទៀត សម្រាប់ប្រើក្នុងវិស័យផលិតកម្មជំនួសដោយការផលិតដោយដៃ។ ការផលិតដោយប្រើម៉ាស៊ីនទាំងនេះធ្វើឲ្យគេទទួលបានទិន្នផលច្រើនជាងការផលិតដោយដៃរាប់រយ ឬរហូតដល់រាប់ពាន់ដង។
កត្តាដ៏សំខាន់មួយទៀត ដែលនាំឲ្យមានបដិវត្តន៍ឧស្សាហកម្ម នៅអង់គ្លេស គឺកត្តានយោបាយ និងសង្គម។ ចាប់តាំងពីមានបដិវត្តន៍បង្កើតរបបរាជានិយមអាស្រ័យរដ្ឋធម្មនុញ្ញ នៅចុងសតវត្សរ៍ទី១៧ អង់គ្លេសគឺជាប្រទេសមួយ ដែលមានស្ថិរភាពទាំងផ្នែកនយោបាយ និងសង្គម។ ម្យ៉ាងទៀត រដ្ឋាភិបាលអង់គ្លេសតែងតែប្រកាន់យកនូវនយោបាយបើកចំហក្នុងវិស័យឯកជន។ ជានយោបាយដែលលើកទឹកចិត្តដល់អ្នកបង្កើតសហគ្រាសឯកជន និងអ្នកបង្កើតទ្រឹស្តី ឬបច្ចេកវិទ្យាថ្មីៗ ដែលអាចបង្កើនប្រសិទ្ធភាពក្នុងការផលិត។
លើសពីនេះទៅទៀត អង់គ្លេស នៅពេលនោះ គឺជាមហាអំណាច ដែលមានដែនដីអាណានិគមយ៉ាងធំធេង នៅទូទាំងពិភពលោក។ ដែនដីអាណានិគមទាំងនេះ គឺជាប្រភពវត្ថុធាតុដើមដ៏សំខាន់មួយផង ហើយវាក៏ជាទីផ្សារដ៏ចម្បងមួយដែរ សម្រាប់លក់ផលិតផលរបស់អង់គ្លេស។ នៅពេលដែលទីផ្សារកើនឡើង វាធ្វើឲ្យសហគ្រាសអង់គ្លេសកាន់តែនាំគ្នាខិតខំប្រឹងប្រែង ដើម្បីរកវិធីផលិតទំនិញឲ្យបានកាន់តែច្រើន និងកាន់តែលឿន។
ទាំងអស់នេះហើយដែលនាំឲ្យវិស័យឧស្សាហកម្មនៅអង់គ្លេសស្គាល់នូវភាពជឿនលឿនជាងគេ នៅអំឡុងចុងសតវត្សរ៍ទី១៨ និងដើមសតវត្សរ៍ទី១៩។ នៅពេលនោះ រដ្ឋាភិបាលអង់គ្លេសបានព្យាយាមទប់ស្កាត់មិនឲ្យបច្ចេកវិទ្យាឧស្សាហកម្មរបស់ខ្លួនត្រូវរីកសាយភាយទៅកាន់ប្រទេសផ្សេង។ ក៏ប៉ុន្តែ កិច្ចខិតខំប្រឹងប្រែងនេះត្រូវទទួលបរាជ័យ ដោយសារតែមានវិស្វករ ឬកម្មករជំនាញ ព្រមទាំងសហគ្រិនអង់គ្លេសខ្លះ បាននាំគ្នាធ្វើចំណាកស្រុក ដើម្បីទៅស្វែងរកឱកាសការងារ ឬឱកាសធ្វើជំនួញ នៅបរទេស។
បដិវត្តន៍ឧស្សាហកម្មក៏បានរីកសាយភាយចេញពីអង់គ្លេស ទៅកាន់ប្រទេសផ្សេងទៀតនៅអឺរ៉ុប ដោយចាប់ផ្តើមពីប៊ែលហ្ស៊ិក បន្តទៅដល់បារាំង អាល្លឺម៉ង់ និងស៊ុយអែដ ហើយបន្ទាប់មកទៀត ចេញពីអឺរ៉ុប ទៅដល់សហរដ្ឋអាមេរិក។
គិតត្រឹមពាក់កណ្តាលសតវត្សរ៍ទី១៩ បដិវត្តន៍ឧស្សាហកម្មបានចាក់គ្រឹះយ៉ាងមាំ នៅទូទាំងតំបន់អឺរ៉ុបខាងលិច និងនៅឆ្នេរប៉ែកខាងកើតនៃសហរដ្ឋអាមេរិក។ វិស័យដែលមានការជឿនលឿនខ្លាំងជាងគេ នៅពេលនោះ គឺវិស័យវាយនភ័ណ្ឌ ការផលិតដែក និងបច្ចេកវិទ្យាក្នុងការផលិតម៉ាស៊ីន ជាពិសេស ម៉ាស៊ីនដើរដោយចំហាយទឹក។
នៅតាមបណ្តាប្រទេស ដែលឆ្លងកាត់នូវបដិវត្តន៍ឧស្សាហកម្ម គេសង្កេតឃើញមានរោងចក្រថ្មីៗរីកដុះដាលដូចផ្សិតនៅគ្រប់ទីកន្លែង ហើយហេដ្ឋារចនាសម្ព័ន្ធខាងផ្នែកដឹកជញ្ជូនក៏មានការរីកចម្រើនមិនធ្លាប់មាន។
កាលពីមុន មនុស្សធ្វើដំណើរ ឬដឹកជញ្ជូនទំនិញ ពីកន្លែងមួយទៅកន្លែងមួយ ដោយថ្មើរជើង ឬដោយរទេះសេះ។ ការធ្វើដំណើរតាមផ្លូវទឹកវិញ ត្រូវធ្វើឡើងតាមទូកដោយប្រើក្តោង ឬចែវ។ ក៏ប៉ុន្តែ បដិវត្តន៍ឧស្សាហកម្មបាននាំទៅរកការបង្កើតមធ្យោបាយដឹកជញ្ជូនថ្មី ដែលអាចដឹកទំនិញបានច្រើន បានលឿន និងក្នុងរយៈចម្ងាយឆ្ងាយជាងមុន។
នៅដើមសតវត្សរ៍ទី១៩ វិស្វករអាមេរិកបានសាងសង់កប៉ាល់ពាណិជ្ជកម្មដើរដោយម៉ាស៊ីនប្រើចំហាយទឹកជាលើកដំបូង ហើយក្រោយមកទៀត នៅពាក់កណ្តាលសតវត្សរ៍ទី១៩ កប៉ាល់ដើរដោយចំហាយទឹកបានក្លាយជាមធ្យោបាយដឹកជញ្ជូនឆ្លងកាត់មហាសមុទ្រអាត្លង់ទិក។
នៅដើមសតវត្សរ៍ទី១៩នោះដែរ បច្ចេកវិទ្យានៃម៉ាស៊ីនដើរដោយចំហាយទឹកក៏ត្រូវបានវិស្វករយកទៅប្រើនៅក្នុងវិស័យដឹកជញ្ជូនតាមផ្លូវដែកផងដែរ តាមរយៈការផលិតក្បាលរថភ្លើងដើរដោយចំហាយទឹក។ នៅឆ្នាំ១៨៣០ ប្រព័ន្ធដឹកជញ្ជូនតាមផ្លូវដែកត្រូវបានដាក់ឲ្យដំណើរការជាលើកដំបូង ដោយតភ្ជាប់ពីទីក្រុង Liverpool ទៅទីក្រុង Manchester។
ប្រព័ន្ធទូរគមនាគមន៍វិញក៏ស្គាល់នូវភាពជឿនលឿនដ៏គួរឲ្យកត់សម្គាល់ដែរ នៅក្នុងសម័យកាលបដិវត្តន៍ឧស្សាហកម្ម ជាពិសេស តាមរយៈការបង្កើតតេឡេហ្ក្រាហ្វ (Télégraphe) ដោយវិស្វករអង់គ្លេស នៅអំឡុងឆ្នាំ១៨៣០។
បើនិយាយខាងផ្នែកសង្គមវិញ បដិវត្តន៍ឧស្សាហកម្មបានធ្វើឲ្យប្រជាជន ដែលកាលពីមុនរស់នៅតាមទីជនបទ នាំគ្នាមករស់នៅប្រមូលផ្តុំគ្នា នៅតាមទីក្រុង ដែលជាកន្លែងសម្បូររោងចក្រ និងសម្បូរការងារធ្វើ។ ការកើនឡើងនៃសមត្ថភាពផលិតបានធ្វើឲ្យថ្លៃសម្ភារៈប្រើប្រាស់ ជាពិសេស ក្រណាត់ និងសម្លៀកបំពាក់ មានការធ្លាក់ចុះ។ ប្រជាជនទូទៅមានប្រាក់ចំណូលច្រើន និងមានជីវភាពធូរធារជាងមុន។
ក៏ប៉ុន្តែ ក្នុងពេលជាមួយគ្នា មានអ្នកខ្លះបានរិះគន់ថា បដិវត្តន៍ឧស្សាហកម្មក៏បានបង្កជាបញ្ហាយ៉ាងច្រើនផងដែរ ទាក់ទងនឹងលក្ខខណ្ឌការងាររបស់កម្មករ។ កម្មករត្រូវធ្វើចំណាកស្រុក ឃ្លាតឆ្ងាយពីក្រុមគ្រួសារ និងភូមិកំណើត ដើម្បីទៅធ្វើការនៅតាមទីក្រុង។ កម្មករនីមួយៗត្រូវធ្វើការពី១២ម៉ោង ទៅ១៤ម៉ោងក្នុងមួយថ្ងៃ ហើយរោងចក្រត្រូវបានសាងសង់ដោយមិនបានគិតគូរម៉ត់ចត់ អំពីសន្តិសុខ និងសុខមាលភាពរបស់កម្មករ។
នៅសហរដ្ឋអាមេរិកវិញ ការកើនឡើងនៃសកម្មភាពផលិតនៅក្នុងវិស័យវាយនភ័ណ្ឌបានធ្វើឲ្យតម្រូវការកប្បាសមានការកើនឡើងខ្លាំង ហើយការទិញដូរទាសករស្បែកខ្មៅ ដើម្បីយកទៅធ្វើការក្នុងចម្ការកប្បាសក៏មានការកើនឡើងខ្លាំង។ បញ្ហាទាសករ ដែលធ្លាប់ជាបញ្ហាចម្រូងចម្រាសស្រាប់ ចាប់តាំងពីពេលកកើតសហរដ្ឋអាមេរិក ក៏បានក្លាយជាបញ្ហាកាន់តែធំ រហូតរាលដាលទៅជាសង្រ្គាមស៊ីវិល រវាងរដ្ឋរបស់អាមេរិក នៅឆ្នាំ១៨៦១៕
ទ្វីបអាមេរិកមុនការរកឃើញរបស់ពួកអឺរ៉ុប
កែប្រែនៅចុងសវត្សរ៍ទី១៥ នៅពេលគ្រីស្តូហ្វ កូឡុំ ធ្វើដំណើរមកដល់ទ្វីបអាមេរិក មនុស្សរាប់លាននាក់កំពុងតែរស់នៅលើទឹកដីនេះស្រាប់ទៅហើយ។ ជនជាតិដើមអាមេរិក ដែលយើងតែងតែហៅថាជាជនជាតិ “ឥណ្ឌាស្បែកក្រហម” បានធ្វើដំណើរមកដល់ទឹកដីអាមេរិក តាំងពីរាប់ម៉ឺនឆ្នាំមុនម៉្លេះ ដោយធ្វើដំណើរចេញពីអាស៊ីឆ្លងកាត់តាមច្រកសមុទ្រនៅចន្លោះរុស្ស៊ី និងអាឡាស្កា (ច្រកសមុទ្រ Bering) ដែលកាលណោះ គឺជាដីគោក ដែលអាចធ្វើដំណើរដោយថ្មើរជើងបាន។
អ្នកប្រវត្តិសាស្រ្តបានប៉ាន់ស្មានថា គិតត្រឹមសតវត្សរ៍ទី ១៥ នៅពេលដែលគ្រីស្តូហ្វ កូឡុំ ធ្វើដំណើរមកដល់ ទ្វីបអាមេរិកទាំងមូលមានមនុស្សរស់នៅសរុបប្រមាណជា ៥០លាននាក់ ក្នុងនោះ ប្រមាណជា ១០លាននាក់ រស់នៅត្រង់ម្តុំទឹកដីសហរដ្ឋអាមេរិកបច្ចុប្បន្ននេះ។
ជនជាតិដើមអាមេរិក ក៏ដូចជាមនុស្សនៅតំបន់ផ្សេងទៀតដែរ បានស្គាល់នូវការវិវឌ្ឍក្នុងរបៀបរស់នៅ ចាប់តាំងពីការរស់នៅដោយការបរបាញ់ និងបេះផ្លែឈើ តាមរបៀបបុរេប្រវត្តិ បន្ទាប់មកបានចាប់យករបរកសិកម្ម បង្កើតជារដ្ឋ ដែលខ្លះមានអរិយធម៌រុងរឿងមិនចាញ់មនុស្សនៅតំបន់ផ្សេងទៀតប៉ុន្មាននោះទេ។ ពួកគេចេះបង្កើតអក្សរសរសេរ ហើយមានចំណេះដឹងខ្ពង់ខ្ពស់ខាងសិល្បៈ ស្ថាបត្យកម្ម តារាស្រ្ត គណិតវិទ្យា និងកសិកម្ម។
រុក្ខជាតិមួយចំនួន ដែលបច្ចុប្បន្នត្រូវបានគេស្គាល់ និងបរិភោគជាទូទៅ ទាំងនៅអឺរ៉ុប ក៏ដូចជា នៅកន្លែងផ្សេងទៀតនៅទូទាំងពិភពលោក ដូចជា ដំឡូងបារាំង, ដើមកាកាវ ដែលគេយកមកធ្វើជាសូកូឡា (Chocolat), ស្លឹកកូកា ដែលគេយកមកធ្វើជាភេស្ជៈកូកាកូឡា, ពោត, ប៉េងប៉ោះ ឬថ្នាំជក់ ជាដើម សុទ្ធសឹងជារុក្ខជាតិ ដែលមានដើមកំណើតដំបូងចេញពីវប្បធម៌កសិកម្មនៃជនជាតិដើមអាមេរិក។
ជាទូទៅ គេសង្កេតឃើញថា ជនជាតិដើមអាមេរិក ដែលបានបង្កើតជារដ្ឋមានអរិយធម៌រុងរឿងខ្លាំង ច្រើនតែពួកអ្នកនៅក្នុងតំបន់អាមេរិកកណ្តាល និងអាមេរិកខាងត្បូង។
ពួកម៉ាយ៉ា (Maya) បង្កើតរដ្ឋនៅត្រង់ម្តុំទឹកដីដែលបច្ចុប្បន្នក្លាយទៅជា ប្រទេសក្វាតេម៉ាឡា (Guatemala), ហុងឌូរ៉ាស់ (Honduras), អេលសាល់វ៉ាឌ័រ (El Salvador) និងមួយផ្នែកនៃប្រទេសម៉ិចស៊ិក។ ម៉ាយ៉ាគឺជាអរិយធម៌ដ៏ចំណាស់ជាងគេបំផុតនៅអាមេរិក ដោយមានដើមកំណើតតាំងពីប្រមាណជា ២៦០០ឆ្នាំមុនគ.ស ហើយបានស្គាល់នូវភាពរុងរឿងខ្លាំង នៅចន្លោះសតវត្សរ៍ទី៦ ដល់ ទី៩គ.ស មុននឹងត្រូវធ្លាក់ដុនដាប រហូតរលាយបាត់រូប នៅសតវត្សរ៍ទី១៦។
ជនជាតិដើមអាមេរិកផ្សេងទៀត ដែលមានអរិយធម៌រុងរឿងមួយដែរ គឺពួកអាស្ទែក (Aztèque) ដែលមានទីតាំងនៅត្រង់ម្តុំប្រទេសម៉ិចស៊ិកបច្ចុប្បន្ន និងពួកអ៊ីងកា (Inca) ដែលមានទឹកដីលាតសន្ធឹងចាប់តាំងពីប្រទេសអេក្វាទ័រ កាត់តាមបូលីវី និងប៉េរូ រហូតដល់ស៊្ហីលី។
បច្ចុប្បន្ន អរិយធម៌នៃជនជាតិដើមអាមេរិកអស់ទាំងនេះត្រូវរលាយបាត់រូប ក៏ប៉ុន្តែ បានបន្សល់ទុកនូវស្លាកស្នាមជាច្រើន ដែលបញ្ជាក់ពីអរិយធម៌របស់ពួកគេ ក្នុងសម័យរុងរឿង ដូចជា ពីរ៉ាមីដ នៅម៉ិចស៊ិក និងអាមេរិកកណ្តាល ដែលបន្សល់ទុកដោយពួកម៉ាយ៉ា និងពួកអាស្ទែក និងក្រុងបុរាណ ម៉ាឈូពីឈូ (Machu Pichu) នៅប៉េរូ ដែលបន្សល់ទុកដោយពួកអ៊ីងកា ហើយដែលបច្ចុប្បន្ន ត្រូវបានគេចាត់បញ្ចូលក្នុងចំណោមអច្ឆរិយវត្ថុរបស់ពិភពលោក។
ដំណើរមកដល់ទ្វីបអាមេរិករបស់គ្រីស្តូហ្វកូឡុំ នៅចុងសតវត្សរ៍ទី១៥ គឺជារបត់ដ៏សំខាន់បំផុតមួយ នៃប្រវត្តិសាស្រ្តរបស់ជនជាតិដើមអាមេរិក ពីព្រោះវាជាចំណុចចាប់ផ្តើមនៃការវាតទីធ្វើអាណានិគមរបស់អឺរ៉ុប ជាពិសេស អេស្ប៉ាញ ទៅលើទឹកដីអាមេរិក។ ការដាក់អាណានិគមដោយកម្លាំង ដែលនាំទៅរកការស្លាប់រង្គាលជនជាតិដើមអាមេរិក។
ជាការពិតថា នៅពេលទាហានអេស្ប៉ាញ ដែលគេហៅថា ពួក Conquestador ធ្វើដំណើរមកដល់អាមេរិក នៅចុងសតវត្សរ៍ទី១៥ អរិយធម៌ម៉ាយ៉ាបានធ្លាក់ចុះខ្សោយ ស្ទើរតែរលាយបាត់រូបទៅហើយ។ ក៏ប៉ុន្តែ ពួកអាស្ទែក និងពួកអ៊ីងកាវិញ នៅជាអាណាចក្រធំមួយនៅឡើយ។
នៅចុងឆ្នាំ១៥១៩ ទាហានអេស្ប៉ាញ ដែលធ្វើដំណើរចេញពីគុយបា បានទៅដល់រាជធានីរបស់ពួកអាស្ទែក (ដែលមានទីតាំងនៅត្រង់រដ្ឋធានីម៉ិចស៊ិកបច្ចុប្បន្ន)។ ស្តេចអាស្ទែក ឈ្មោះម៉ុងតេហ៊្សូម៉ា (Montezuma) បានទទួលឲ្យទាហានអេស្ប៉ាញស្នាក់នៅដោយសុខស្រួល ក៏ប៉ុន្តែ ក្រោយមក ទាហានអេស្ប៉ាញក៏បានវាយប្រហារកាប់សម្លាប់មេដឹកនាំជាច្រើនរបស់ពួកអាស្ទែក ក្នុងនោះក៏រួមមានទាំងស្តេចម៉ុងតេហ៊្សូម៉ាផងដែរ។ ក្រោយមកទៀត អេស្ប៉ាញបាននាំទ័ពមកវាយលុកចូលរាជធានីរបស់ពួកអាស្ទែក និងផ្តួលរំលំអាណាចក្រអាស្ទែកទាំងស្រុង នៅពាក់កណ្តាលឆ្នាំ១៥២១ មុននឹងវាតទីចាក់ចុះទៅទិសខាងត្បូង រហូតទៅដល់ដែនដីរបស់ពួកម៉ាយ៉ា។
នៅឆ្នាំ១៥៣១ ទាហានអេស្ប៉ាញមួយក្រុមផ្សេងទៀត បានធ្វើដំណើរសសៀរតាមឆ្នេរប៉ែកខាងលិចអាមេរិក ចាក់ចុះទៅទិសខាងត្បូង សំដៅទៅប៉េរូ ទីតាំងធំរបស់អាណាចក្រអ៊ីងកា។ អេស្ប៉ាញ ដែលមានគ្នាមិនដល់ ២០០នាក់ផង បានបើកការវាយប្រហារ និងចាប់ខ្លួនស្តេចអ៊ីងកា ធ្វើឲ្យអាណាចក្រអ៊ីងកាត្រូវដួលរលំ នៅចុងឆ្នាំ១៩៣២។
ការពង្រីកអាណានិគមរបស់អឺរ៉ុបនៅលើទ្វីបអាមេរិកបានបង្កនូវវិនាសកម្មយ៉ាងមហាធំធេងដល់ជនជាតិដើម។ ក្រៅពីរងគ្រោះដោយការកាប់សម្លាប់រង្គាល ក្នុងអំឡុងសង្រ្គាមវាតទីពង្រីកអាណានិគមរបស់ពួកអេស្ប៉ាញ ជនជាតិដើមអាមេរិកបន្តរងគ្រោះរាប់ទសវត្សរ៍ជាបន្តបន្ទាប់មកទៀត នៅក្រោមអាណានិគមអឺរ៉ុប ជាពិសេស រងគ្រោះដោយការកេងប្រវ័ញ្ចការងារតាមបែបទាសករ និង ជាពិសេស រងគ្រោះដោយជំងឺ ដែលពួកអឺរ៉ុបនាំយកមកតាមខ្លួន ដែលសុទ្ធសឹងជាប្រភេទជំងឺថ្មីៗ ដែលពួកជនជាតិដើមអាមេរិកមិនមានអង់ទីគ័រ ដើម្បីការពារខ្លួន។ មេរោគដែលចម្លងពីពួកអឺរ៉ុបបានរាតត្បាតសម្លាប់ជនជាតិដើមអាមេរិកទាំងលានៗនាក់។
ប្រជាជនអ៊ីងកា ដែលអ្នកប្រវត្តិសាស្រ្តប៉ាន់ប្រមាណថា មានចំនួនប្រហែលពី ១២លាន ទៅ ១៥លាននាក់ នៅមុនអាណានិគមអេស្ប៉ាញ បានធ្លាក់ចុះមកនៅត្រឹមតែប្រមាណជា ៦០ម៉ឺននាក់ប៉ុណ្ណោះ មួយសតវត្សរ៍ក្រោយអាណានិគម។ ប្រជាជនអាស្ទែកវិញ បានធ្លាក់ចុះ ពីប្រមាណជា ២០លាននាក់ មកនៅត្រឹមតែប្រមាណ ១,៦លាននាក់ ពោលគឺ ធ្លាក់ចុះរហូតដល់ទៅជាង ៩០%។
បច្ចុប្បន្ននេះ នៅតែមានជនជាតិដើមអាមេរិក ប្រមាណជាជាង ៥០លាននាក់ កំពុងរស់នៅលើទ្វីបអាមេរិក។ ក៏ប៉ុន្តែ នៅសល់តែមនុស្សប៉ុណ្ណោះ ដែលរស់នៅរាយប៉ាយជាជនជាតិភាគតិច នៅតាមបណ្តាប្រទេសផ្សេងៗគ្នា នៅស្ទើរតែពាសពេញក្នុងទ្វីបអាមេរិក ចាប់តាំងពីកាណាដា រហូតទៅដល់ស្ហ៊ីលី។ ចំណែកឯអរិយធម៌ដ៏រុងរឿងរបស់ពួកគេវិញត្រូវរលាយបាត់បង់អស់ទៅហើយ៕
ការរកឃើញទ្វីបអាមេរិក
កែប្រែអស់រយៈពេលរាប់សតវត្សរ៍ បណ្តាជនទូទៅ នៅលើពិភពលោកនាំគ្នាជឿថា អ្នកដែលបានរកឃើញទ្វីបអាមេរិកមុនគេបង្អស់ គឺ គ្រីស្តូហ្វ កូឡុំ (Christophe Colomb)។ ដំណើររឿងរបស់ គ្រីស្តូហ្វ កូឡុំ បានកើតឡើង នៅចុងសតវត្សរ៍ទី១៥។
នៅពេលនោះ អឺរ៉ុបបានងើបចេញពីយុគខ្មៅងងឹត នៃយុគសម័យកណ្តាល ហើយចាប់ផ្តើមស្គាល់នូវភាពរុងរឿងឡើងវិញបន្តិចម្តងៗ ហើយក្នុងនោះ គឺឃើញមានប្រទេសមហាអំណាចថ្មី ដែលចាប់ផ្តើមលេចមុខឡើង នៅអឺរ៉ុប គឺព័រទុយហ្កាល់ និងអេស្ប៉ាញ។ នៅពេលនោះ បណ្តាប្រទេសនៅអឺរ៉ុបកំពុងតែប្រជែងគ្នា ក្នុងការពង្រីកសេដ្ឋកិច្ចរបស់ពួកគេរៀងៗខ្លួន តាមរយៈការធ្វើអាណានិគម និងការគ្រប់គ្រងផ្លូវជំនួញ។ ការធ្វើជំនួញ ដែលកាក់កបជាងគេ នៅពេលនោះ គឺការជួញដូរជាមួយអាស៊ី ហើយជំនួញនេះត្រូវគេធ្វើតាមផ្លូវគោក ដែលគេហៅថា “ផ្លូវសូត្រ” តភ្ជាប់អឺរ៉ុប ទៅឥណ្ឌា និងចិន។ ក៏ប៉ុន្តែ ការធ្វើដំណើរតាមផ្លូវគោកពីអឺរ៉ុបទៅអាស៊ីត្រូវប្រឈមមុខនឹងគ្រោះថ្នាក់ច្រើន នៅក្រោយពេលដែលចក្រភពអូតូម៉ង់របស់តួកគី បានវាយយកទីក្រុងកុងស្តង់ទីណូប និងផ្តួលរំលំចក្រភពប៊ីហ្សង់តាំង នៅឆ្នាំ១៤៥៣។
ព័រទុយហ្កាល់ ដែលពេលនោះជាប្រទេសមួយជំនាញខាងផ្លូវសមុទ្រ ក៏បានងាកទៅធ្វើការជួញដូរតាមផ្លូវសមុទ្រវិញ ដោយចេញដំណើរពីព័រទុយហ្កាល់ តាមមហាសមុទ្រអាត្លង់ទិក ចាក់ចុះទៅទិសខាងត្បូង វាងមួយជុំទ្វីបអាហ្វ្រិក មុននឹងឆ្លងមហាសមុទ្រឥណ្ឌា ទៅកាន់តំបន់អាស៊ី។
ក៏ប៉ុន្តែ គ្រីស្តូហ្វ កូឡុំ ដែលជាអ្នកជំនាញខាងដើរកប៉ាល់មកពីអ៊ីតាលី បានបែកគំនិតមួយថ្មីថា ដោយសារតែផែនដីមានរាងមូល បើសិនជាគេធ្វើដំណើរចេញពីអឺរ៉ុប ឆ្ពោះទៅទិសខាងលិច កាត់តាមមហាសមុទ្រអាត្លង់ទិក គេនឹងអាចធ្វើដំណើរដោយត្រង់ទៅដល់ឥណ្ឌា ដោយចំណាយពេលតិចជាង ការធ្វើដំណើរទៅទិសខាងកើត ដែលត្រូវវាងមួយជុំទ្វីបអាហ្វ្រិក។ នៅចុងសតវត្សរ៍ទី១៥ ស្តេចអេស្ប៉ាញក៏បានជួលគ្រីស្តូហ្វ កូឡុំ ឲ្យដឹកនាំបេសកកម្ម ក្នុងនាមអេស្ប៉ាញ ធ្វើដំណើរតាមកប៉ាល់ កាត់មហាសមុទ្រអាត្លង់ទិក ឆ្ពោះទៅអាស៊ី។
នៅថ្ងៃទី៣ ខែសីហា ឆ្នាំ១៤៩២ គ្រីស្តូហ្វ កូឡុំ បានចេញដំណើរពីអេស្ប៉ាញ ជាមួយនឹងកប៉ាល់ ៣គ្រឿង ឆ្ពោះទៅទិសខាងលិច សំដៅទៅអាស៊ី។ ជាង ២ខែក្រោយមក នៅថ្ងៃទី១២ ខែតុលា កប៉ាល់របស់គ្រីស្តូហ្វ កូឡុំ ក៏បានធ្វើដំណើរមកដល់ឆ្នេរខាងកើតនៃទ្វីបអាមេរិក។ គ្រីស្តូហ្វ កូឡុំ នឹកស្មានថាខ្លួនមកដល់ឥណ្ឌា ក៏បានហៅជនជាតិដើម ដែលរស់នៅលើទ្វីបអាមេរិកថាជាពួកឥណ្ឌា។ ឈ្មោះ ដែលនៅជាប់រហូតមកទល់នឹងពេលបច្ចុប្បន្ន គឺ “ឥណ្ឌាស្បែកក្រហម”។
ចាប់តាំងពីពេលនោះមក គ្រីស្តូហ្វ កូឡុំ ត្រូវបានប្រវត្តិសាស្រ្តចារទុកថាជាអ្នកដែលបានរកឃើញទ្វីបអាមេរិកមុនគេបង្អស់។ ក៏ប៉ុន្តែ ក្រោយមក គេបានរកឃើញភស្តុតាង ដែលបញ្ជាក់ថា គ្រីស្តូហ្វ កូឡុំ មិនមែនជាអ្នករកឃើញទ្វីបអាមេរិកមុនគេនោះទេ ហើយក៏មិនមែនជាជនជាតិអឺរ៉ុបទីមួយ ដែលបានធ្វើដំណើរទៅដល់ទឹកដីអាមេរិកនោះដែរ។
មុនពេលដែលគ្រីស្តូហ្វ កូឡុំ ធ្វើដំណើរមកដល់ នៅចុងសតវត្សរ៍ទី១៥ ទ្វីបអាមេរិកមានមនុស្សរស់នៅតាំងពីរាប់ម៉ឺនឆ្នាំមកហើយ។ ជនជាតិដើមនៅអាមេរិក (ដែលយើងហៅថា ជាជនជាតិឥណ្ឌាស្បែកក្រហម) តាមការពិត គឺជាមនុស្ស ដែលមានដើមកំណើតមកពីអាស៊ី។ ពួកគេបានធ្វើដំណើរចេញពីអាស៊ី មកអាមេរិក កាលពីប្រមាណជា ២ម៉ឺនឆ្នាំមុន ដោយឆ្លងកាត់តាមចក្រសមុទ្រ រវាងរុស្ស៊ី និងរដ្ឋអាឡាស្កា (Bering Sea) នៅក្នុងអំឡុងយុគសម័យទឹកក (Ice Age) ពេលដែលកម្ពស់មានកម្រិតទាប ហើយច្រកសមុទ្រនេះ នៅជាដីគោកនៅឡើយ ដែលអាចឲ្យគេដើរឆ្លងកាត់បាន។
ចាប់តាំងពីក្រោយយុគសម័យទឹកកក នៅពេលដែលកម្ពស់ទឹកសមុទ្រកើនឡើង ទ្វីបអាមេរិកត្រូវបានកាត់ផ្តាច់ពីតំបន់ផ្សេងទៀត ដោយមហាសមុទ្រប៉ាស៊ីហ្វិក នៅខាងលិច និងមហាសមុទ្រអាត្លង់ទិក នៅខាងកើត ដែលជាហេតុធ្វើឲ្យទ្វីបអាមេរិកនេះ ត្រូវបានគេបំភ្លេចចោលស្ទើរតែទាំងស្រុង។ រហូតទាល់តែក្រោយពេល គ្រីស្តូហ្វ កូឡុំ ធ្វើដំណើរមកដល់ទ្វីបនេះ ទើបមហាអំណាចនៅអឺរ៉ុប ជាពិសេស អេស្ប៉ាញ និងព័រទុយហ្កាល់ ចាប់ផ្តើមនាំគ្នាធ្វើដំណើរមកដាក់អាណានិគមលើទ្វីបអាមេរិក ហើយពិភពលោកទាំងមូលដឹងថា មានទ្វីបអាមេរិក ហើយក្នុងរយៈពេលជាច្រើនឆ្នាំ គេនាំគ្នាគិតថា គឺគ្រីស្តូហ្វ កូឡុំ ដែលជាអ្នកបានរកឃើញទ្វីបអាមេរិកនេះមុនគេ។
ក៏ប៉ុន្តែ ក្រោយមកទៀត អ្នកប្រវត្តិសាស្រ្តមួយចំនួនបានរកឃើញថា ទ្វីបអាមេរិកត្រូវបានគេរកឃើញ តាំងពីមុនគ្រីស្តូហ្វ កូឡុំ ទៅទៀត។
អ្នកប្រវត្តិសាស្រ្តខ្លះបានអះអាងថា សំពៅចិន ក្រោមការដឹកនាំរបស់មេទ័ពជើងទឹកនៃរាជវង្សមីង ឈ្មោះ Zheng He បានធ្វើដំណើរទៅដល់ទ្វីបអាមេរិក តាំងពីឆ្នាំ១៤២១ ពោលគឺ ប្រមាណជា ៧០ឆ្នាំ មុនគ្រីស្តូហ្វ កូឡុំ (១៤៩២)។ ក្រោយមកទៀត គេបានរកឃើញផែនទីគូរដោយចិន ដែលបង្ហាញអំពីផ្នែកខ្លះនៃទ្វីបអាមេរិក។ ផែនទីនេះត្រូវបានគូរតាំងពីមុនពេលគ្រីស្តូហ្វ កូឡុំ ធ្វើដំណើរទៅដល់ទ្វីបអាមេរិកទៅទៀត ហើយខ្លះត្រូវបានគូរ តាំងពីក្នុងសម័យកាល ដែលចិនស្ថិតក្រោមការគ្រប់គ្រងរបស់អធិរាជម៉ុងហ្គោល គូប៊ីឡៃ ខាន់ ម៉្លេះ ដែលអាចបញ្ជាក់ថា ចក្រភពម៉ុងហ្គោលបានរកឃើញទ្វីបអាមេរិក តាំងពីមុន Zheng He នៃរាជវង្សមីងទៅទៀត។
ក៏ប៉ុន្តែ រហូតមកទល់នឹងពេលនេះ អ្នកប្រវត្តិសាស្រ្ត នៅតែមានការខ្វែងគំនិតគ្នាច្រើននៅឡើយ ជុំវិញការរកឃើញទ្វីបអាមេរិកដោយចិន ក្រោមរាជវង្សមីង ឬដោយចិន ក្រោមគូប៊ីឡៃ ខាន់ នៃចក្រភពម៉ុងហ្គោល។ តែទោះជាយ៉ាងណា គេបានយល់ស្របគ្នាថា អាមេរិកពិតជាត្រូវបានគេរកឃើញតាំងពីមុនគ្រីស្តូហ្វ កូឡុំមែន។
អ្នកដែលបានរកឃើញទ្វីបអាមេរិក មុនគ្រីស្តូហ្វ កូឡុំ ហើយដែលគេអាចបញ្ជាក់បានច្បាស់លាស់ តាមរយៈភស្តុតាងបុរាណវិទ្យា គឺពួកវីគីង (Viking) ពោលគឺ ជនជាតិក្នុងអម្បូរហ៊្សែរម៉ានិក ដែលរស់នៅតំបន់អឺរ៉ុបខាងជើង។ តាមរយៈកំណាយបុរាណវិទ្យា នៅប៉ែកខាងកើតប្រទេសកាណាដា (Newfoundland) គេបានរកឃើញថា ពួកវីគីង បានធ្វើដំណើរទៅដល់ និងតាំងទីលំនៅ ក្នុងទ្វីបអាមេរិក តាំងពីក្នុងអំឡុងដើមសតវត្សរ៍ទី១១ ពោលគឺ ប្រមាណជាជិត ៥០០ឆ្នាំ មុនគ្រីស្តូហ្វ កូឡុំ។
ក៏ប៉ុន្តែ បើទោះបីជាគ្រីស្តូហ្វ កូឡុំ មិនមែនជាអ្នកបានរកឃើញទ្វីបអាមេរិកមុនគេក៏ដោយ ការធ្វើដំណើររបស់គ្រីស្តូហ្វ កូឡុំ ទៅដល់ទ្វីបអាមេរិក នៅចុងសតវត្សរ៍ទី១៥ គឺជាចំណុចចាប់ផ្តើមដ៏សំខាន់មួយនៃការបើកចំហទ្វីបអាមេរិក ទៅកាន់ពិភពលោក។ គឺជាការបើកផ្លូវ ដល់មហាអំណាចអឺរ៉ុប ឆ្ពោះទៅស្វែងយល់ស៊ីជម្រៅ និងធ្វើអាជីវកម្មលើធនធាន នៅលើដែនដីថ្មីដ៏ធំមួយ ប៉ុន្តែ វាក៏ជាការបើកផ្លូវផងដែរ ឆ្ពោះទៅរកការវិនាសហិនហោច សម្រាប់ជនជាតិដើមអាមេរិក៕
ការដណ្តើមឯករាជអាមេរិកពីអង់គ្គេស
កែប្រែចាប់តាំងពីក្រោយពេលដែលគ្រីស្តូហ្វ កូឡុំ រកឃើញទ្វីបអាមេរិក នៅចុងសតវត្សរ៍ទី១៥ មហាអំណាចនៅអឺរ៉ុប រួមមាន អេស្ប៉ាញ ព័រទុយហ្កាល់ បារាំង និងអង់គ្លេស បាននាំគ្នាពង្រីកអាណានិគមរបស់ខ្លួន នៅលើដែនដីថ្មីនេះ ដោយអេស្ប៉ាញ និងព័រទុយហ្កាល់ កាន់កាប់តំបន់អាមេរិកខាងត្បូង ចំណែកឯបារាំង និងអង់គ្លេសវិញ កាន់កាប់អាមេរិកខាងជើង (នៅត្រង់ម្តុំសហរដ្ឋអាមេរិក និងកាណាដាសព្វថ្ងៃ)។
►សូមអាន៖ ការរកឃើញទ្វីបអាមេរិកដោយគ្រីស្តូហ្វ កូឡុំ នៅចុងសតវត្សរ៍ទី១៥
ក៏ប៉ុន្តែ គិតត្រឹមសតវត្សរ៍ទី១៨ ដែនដីអាមេរិកខាងជើងភាគច្រើនស្ថិតក្រោមការកាន់កាប់របស់បារាំង។ រហូតមកទល់នឹងពេលបច្ចុប្បន្ននេះ គេឃើញមានទីក្រុងធំៗជាច្រើន នៅអាមេរិកខាងជើង នៅតែរក្សាឈ្មោះជាបារាំង ដូចជា Montréal នៅកាណាដា និង Nouvelle-Orléan (ដែលបច្ចុប្បន្នហៅជាភាសាអង់គ្លេសថា New Orlean), Détroit និង Saint-Louis នៅសហរដ្ឋអាមេរិក ជាដើម។
ចំណែកអង់គ្លេសវិញ កាន់កាប់ដែនដីតូចជាងបារាំង គឺដែនដី នៅតាមបណ្តោយឆ្នេរប៉ែកខាងកើតសហរដ្ឋអាមេរិក ដែលគេហៅថា ដែនដីអាណានិគមទាំង ១៣ ហើយដែលក្រោយមកនឹងត្រូវក្លាយជារដ្ឋដំបូងបង្អស់ នៃសហរដ្ឋអាមេរិក។ ក៏ប៉ុន្តែ ដែនដីអាណានិគមអង់គ្លេសអស់ទាំងនេះ ថ្វីដ្បិតតែមានទំហំផ្ទៃដីតិច ប៉ុន្តែ មានប្រជាជនរស់នៅច្រើនជាងបារាំង ពោលគឺ ប្រមាណជា ១លាននាក់ ធៀបទៅនឹង ដែនដីអាណានិគមរបស់បារាំង ដែលមានប្រជាជនតែប្រមាណជា ១០ម៉ឺននាក់។ ដែនដីអាណានិគមបារាំងនៅអាមេរិកមានមនុស្សរស់នៅតិច គឺដោយសារតែប្រជាជនបារាំងភាគច្រើនមិនចង់ចាកចេញពីប្រទេសកំណើត ទៅតាំងទីលំនៅនៅលើដែនដីអាណានិគម។ រដ្ឋាភិបាលបារាំងវិញក៏មិនសូវជាយកចិត្តទុកដាក់លើដែនដីអាណានិគម ដូចជា រដ្ឋាភិបាលអង់គ្លេសនោះដែរ។
នៅឆ្នាំ១៧៥៦ សង្រ្គាមដណ្តើមកាន់កាប់ដែនដីអាណានិគមបានផ្ទុះឡើង រវាងបារាំង និងអង់គ្លេស។ សង្រ្គាមនេះ ដែលភាគច្រើនជាសង្រ្គាមខាងទ័ពជើងទឹក បានអូសបន្លាយពេលដល់ឆ្នាំ១៧៦៣ ហើយត្រូវបានគេឲ្យឈ្មោះថា “សង្រ្គាម៧ឆ្នាំ”។ នៅអាមេរិក សង្រ្គាមនេះត្រូវបានគេឲ្យឈ្មោះថា សង្រ្គាមបារាំងឥណ្ឌា (French and Indian War) ពោលគឺសង្រ្គាមរវាង បារាំង ដែលមានពួកជនជាតិដើមឥណ្ឌាស្បែកក្រហមជាសម្ព័ន្ធមិត្ត ទល់នឹងអង់គ្លេស រួមជាមួយនឹងដែនដីអាណានិគមទាំង ១៣។
►សូមអាន៖ អរិយធម៌អាមេរិកមុនគ្រីស្តូហ្វ កូឡុំ
សង្រ្គាមនេះត្រូវបានបញ្ចប់ជាមួយនឹងការចុះសន្ធិសញ្ញាសន្តិភាព នៅទីក្រុងប៉ារីស នៅឆ្នាំ១៧៦៣ ដោយបារាំងត្រូវបាត់បង់ដែនដីអាណានិគមស្ទើរតែទាំងអស់នៅកាណាដា ដែលត្រូវប្រគល់ទៅឲ្យអង់គ្លេស ក្នុងនោះរួមមានទាំងទឹកដី Québec ផងដែរ។
អង់គ្លេសវិញ ថ្វីដ្បិតតែទទួលជ័យជម្នះលើបារាំង ហើយដណ្តើមកាន់កាប់ទឹកដីអាណានិគមយ៉ាងច្រើននៅអាមេរិក ក៏ប៉ុន្តែ ក្នុងពេលជាមួយគ្នា ក៏ទទួលរងនូវការខូចខាតដោយសង្រ្គាមយ៉ាងធ្ងន់ធ្ងរដែរ។ ការគ្រប់គ្រងដែនដីដែលធ្លាប់ស្ថិតក្រោមអាណានិគមបារាំងក៏ជារឿងស្មុគស្មាញ ហើយទំនាក់ទំនងជាមួយជនជាតិឥណ្ឌាស្បែកក្រហម ដែលធ្លាប់ជាសម្ព័ន្ធមិត្តរបស់បារាំងក៏ចោទជាបញ្ហា។ ការខូចខាតផ្នែកសេដ្ឋកិច្ចដោយសារសង្រ្គាមមានទំហំធំធេង ដែលជាហេតុធ្វើឲ្យអង់គ្លេសស្ទើរតែនឹងត្រូវក្ស័យធន។
មិនយូរប៉ុន្មានក្រោយមក អង់គ្លេស ដែលទទួលជោគជ័យក្នុងសង្រ្គាមជាមួយបារាំង ក៏ត្រូវប្រឈមមុខនឹងសង្រ្គាមមួយថ្មីទៀត នៅអាមេរិកខាងជើង ហើយលើកនេះ ជាសង្រ្គាមតទល់ជាមួយនឹងទឹកដីអាណានិគមរបស់អង់គ្លេសខ្លួនឯងផ្ទាល់ គឺសង្រ្គាមទាមទារឯករាជ្យរបស់អាមេរិក។
បន្ទាប់ពីជ័យជម្នះ ក្នុងសង្រ្គាមដណ្តើមអាណានិគមជាមួយបារាំង អង់គ្លេសត្រូវប្រឈមមុខនឹងបញ្ហាសេដ្ឋកិច្ចធ្ងន់ធ្ងរ ក៏បានសម្រេចដំឡើងពន្ធអាករ លើប្រជាជនអង់គ្លេស ដែលរស់នៅលើទឹកដីអាណានិគម នៅអាមេរិកខាងជើង។
ចក្រភពអង់គ្លេសយល់ថា ប្រជាជននៅដែនដីអាណានិគមអាមេរិកខាងជើងត្រូវតែចូលរួមវិភាគទានច្រើន នៅក្នុងវិស័យការពារជាតិអង់គ្លេស ពីព្រោះពួកគេទទួលបានការការពារពីសំណាក់ទាហានអង់គ្លេស។ ក៏ប៉ុន្តែ អាណានិគមជនអង់គ្លេសនៅអាមេរិកវិញយល់ថា ពួកគេមិនមានសិទ្ធជ្រើសរើសតំណាងនៅក្នុងសភាអង់គ្លេសដូចពលរដ្ឋដទៃទៀត ដូច្នេះ មិនគួរមានកាតព្វកិច្ចបង់ពន្ធច្រើនបែបនេះទេ។ ពួកគេក៏បាននាំគ្នាងើបឡើងប្រឆាំងនឹងអាជ្ញាធរអង់គ្លេស ហើយចលនាប្រឆាំងនេះក៏បានរាលដាលកាន់តែខ្លាំង រហូតផ្ទុះជាអំពើហិង្សា នៅឆ្នាំ១៧៧០ នៅពេលដែលទាហានអង់គ្លេសបានបើកការបាញ់ប្រហារលើក្រុមប្រឆាំង នៅបូស្តុន បណ្តាលឲ្យមនុស្ស ៥នាក់បាត់បង់ជីវិត។
ចាប់ពីពេលនោះមក ចលនាប្រឆាំងនឹងរដ្ឋាភិបាលចក្រភពអង់គ្លេសក៏កើតមានកាន់តែខ្លាំង ហើយគិតត្រឹមឆ្នាំ១៧៧៤ ដែនដីអាណានិគមទាំង ១៣ នៅអាមេរិកខាងជើង ក៏បានរៀបចំបង្កើតជាសភា និងរដ្ឋាភិបាលនៅតាមតំបន់រៀងៗខ្លួន ហើយនៅខែកញ្ញា ឆ្នាំ១៧៧៤ តំណាងដែនដីអាណានិគមទាំង ១៣ បានជួបប្រជុំគ្នានៅ Philadelphia ដែលគេរាប់ថាជាកិច្ចប្រជុំនីតិកាលទី១នៃសភារួមរបស់ដែនដីអាណានិគមទាំង ១៣ (Continental Congress)។ ក៏ប៉ុន្តែ នៅពេលនោះ អាមេរិកមិនទាន់ប្រកាសឯករាជ្យដាច់ចេញពីចក្រភពអង់គ្លេសនៅឡើយទេ។
ចក្រភពអង់គ្លេសវិញ ឆ្លើយតបនឹងចលនាប្រឆាំងនៅអាមេរិក ក៏បានចាត់វិធានការកាន់តែតឹងរ៉ឹង ព្រមទាំងបានបញ្ជូនទាហានកាន់តែច្រើនឲ្យទៅអាមេរិក ក្នុងគោលដៅពង្រឹងអំណាចរបស់ខ្លួន ទៅលើដែនដីអាណានិគម។ វិធានការរឹតតែតឹងរ៉ឹង ចលនាប្រឆាំងក៏រឹតតែកើនឡើង។ មិនយូរប៉ុន្មាន ចលនាប្រឆាំងនៅក្នុងដែនដីអាណានិគមនៅអាមេរិកក៏បានក្លាយជាចលនាបះបោរប្រដាប់អាវុធ ហើយបានប៉ះប្រយុទ្ធជាមួយនឹងទាហានអង់គ្លេសជាលើកទី១ នៅ Massachusetts នៅថ្ងៃទី១៩ ខែមេសា ឆ្នាំ១៧៧៥។ គឺថ្ងៃនោះហើយ ដែលគេចាត់ទុកថាជាថ្ងៃចាប់ផ្តើមនៃសង្រ្គាមឯករាជ្យ ឬសង្រ្គាមបដិវត្តន៍អាមេរិក។
►សូមអាន៖ យុគនៃពន្លឺនៅអឺរ៉ុប (Siècle des Lumières)
នៅខែឧសភា ឆ្នាំ១៧៧៥ គណៈប្រតិភូមកពីដែនដីអាណានិគមទាំង ១៣ ដោយក្នុងនោះរួមមាន Georges Washington, John Adams, Benjamin Franklin និង Thomas Jefferson បានបើកកិច្ចប្រជុំសភាជាថ្មីម្តងទៀត ហើយសម្រេចបង្កើតកងទ័ពរួម (Continental Army) ដោយមាន Georges Washington ជាអគ្គបញ្ជាការ ដើម្បប្រយុទ្ធតទល់ជាមួយនឹងកងទ័ពនៃចក្រភពអង់គ្លេស។
នៅពាក់កណ្តាលឆ្នាំ១៧៧៦ នៅក្នុងពេលដែលសង្រ្គាមបដិវត្តន៍អាមេរិកកំពុងតែឆាបឆេះពេញបន្ទុក ប្រជាជននៅក្នុងដែនដីអាណានិគមទាំង ១៣ កាន់តែច្រើនឡើងបង្ហាញពីជំហរចង់បានឯករាជ្យដាច់ចេញពីចក្រភពអង់គ្លេសទាំងស្រុង។ នៅថ្ងៃទី៤ ខែកក្កដា ឆ្នាំ១៧៧៦ សភានៃដែនដីអាណានិគមទាំង ១៣ (Continental Congress) ក៏បានអនុម័តសេចក្តីប្រកាសឯករាជ្យពីអង់គ្លេស។ គិតមកត្រឹមពេលនោះ ដែនដីអាណានិគមទាំង ១៣ ភាគច្រើនស្ថិតក្រោមការកាន់កាប់របស់កងទ័ពអាមេរិក ក៏ប៉ុន្តែ អង់គ្លេស ដែលនៅតែមិនសុខចិត្តបោះបង់ដែនដីអាណានិគមរបស់ខ្លួន ក៏បានបញ្ជូននាវាចម្បាំង ព្រមទាំងទាហានកាន់តែច្រើន ដើម្បីទៅវាយបង្រ្កាបទាហានអាមេរិក ដែលអង់គ្លេសចាត់ទុកថាជាក្រុមបះបោរ។
នៅដើមឆ្នាំ១៧៧៨ បារាំង ដែលច្បាំងចាញ់អង់គ្លេស ក្នុងសង្រ្គាមដណ្តើមដែនដីអាណានិគមអាមេរិក កាលពី១៥ឆ្នាំមុន មើលឃើញសន្ទុះនៃកម្លាំងទ័ពអាមេរិកថាជាឱកាសល្អ ដើម្បីសងសឹកចំពោះអង់គ្លេស ក៏បានលូកដៃចូលអន្តរាគមន៍ជួយអាមេរិក ក្នុងការច្បាំងជាមួយនឹងកងទ័ពអង់គ្លេស។ អង់គ្លេសក៏ប្រកាសសង្រ្គាមជាមួយបារាំង។ អេស្ប៉ាញ និងហូឡង់ ដែលជាសម្ព័ន្ធមិត្តរបស់បារាំងបាននាំគ្នាចូលមកជួយបារាំង ចំណែករដ្ឋខ្លះរបស់អាល្លឺម៉ង់បានចូលមកជួយអង់គ្លេស។ សង្រ្គាមឯករាជ្យអាមេរិកក៏បានរាលដាលទៅជាសង្រ្គាមអន្តរជាតិ ដែលអូសបន្លាយពេលរហូតដល់ឆ្នាំ១៧៨៣ ទើបបញ្ចប់ តាមរយៈការចុះសន្ធិសញ្ញា នៅទីក្រុងប៉ារីស ថ្ងៃទី៣ កញ្ញា ឆ្នាំ១៧៨៣។ នៅក្នុងសន្ធិសញ្ញានេះ អង់គ្លេសបានសុខចិត្តទទួលស្គាល់អាមេរិកថា ជាប្រទេសដែលមានឯករាជ្យពេញលេញ៕ សង្គ្រាមសុីវិលនៅអាមេរិក
នៅក្នុងសតវត្សរ៍ទី១៨ នៅក្នុងពេលដែលអឺរ៉ុបកំពុងវក់វីនឹងសង្រ្គាមជាមួយនឹងអធិរាជណាប៉ូឡេអុង នៅឯត្រើយម្ខាងទៀតនៃមហាសមុទ្រអាត្លង់ទិក សហរដ្ឋអាមេរិក ដែលបានឈ្នះសង្រ្គាមទាមទារឯករាជ្យពីអង់គ្លេស កាលពីឆ្នាំ១៧៨៣ បានស្គាល់នូវភាពរីកចម្រើនទាំងផ្នែកសេដ្ឋកិច្ច និងទាំងការពង្រីកទឹកដី។
►សូមអាន៖ បារាំងក្រោមការដឹកនាំរបស់អធិរាជណាប៉ូឡេអុង
នៅឆ្នាំ១៨០៣ សហរដ្ឋអាមេរិកបានទិញដែនដី Louisiane ពីណាប៉ូឡេអុង ក្នុងតម្លៃប្រមាណជា ១៥លានដុល្លារ (ប្រហែល ២៣៤លានដុល្លារ បើគិតតាមតម្លៃលុយបច្ចុប្បន្ន)។ សព្វថ្ងៃនេះ សហរដ្ឋអាមេរិកមានរដ្ឋមួយ នៅប៉ែកខាងត្បូង ជាប់នឹងឈូងសមុទ្រម៉ិចស៊ិក ឈ្មោះថា “Louisiana”។ ក៏ប៉ុន្តែ ទឹកដី Louisiane ដែលអាមេរិកទិញពីណាប៉ូឡេអុង មិនមែនមានព្រំដែនត្រឹមរដ្ឋ Louisiana បច្ចុប្បន្ននេះទេ តែជាដែនដី ដែលមានទំហំរហូតដល់ទៅជាង ២លានគីឡូម៉ែត្រក្រឡា លាតសន្ធឹងស្ទើរតែពេញមួយផ្នែកកណ្តាលនៃសហរដ្ឋអាមេរិក ចាប់តាំងពីឈូងសមុទ្រម៉ិចស៊ិក នៅប៉ែកខាងត្បូង រហូតទៅដល់កាណាដា នៅប៉ែកខាងជើង។ បើគិតតាមភូមិសាស្រ្តរដ្ឋបាលបច្ចុប្បន្ន អតីតដែនដី Louisiane របស់បារាំង គ្របដណ្តប់ទៅលើរដ្ឋចំនួន ៦ ព្រមទាំងផ្នែកខ្លះនៃរដ្ឋចំនួន ៩ផ្សេងទៀត។
ក្រៅពីការទិញទឹកដី Louisiane ពីបារាំង អាមេរិកបានពង្រីកទឹកដីរបស់ខ្លួន តាមរយៈការចាប់ដីថ្មី និងការធ្វើសង្រ្គាមដណ្តើមដែនដីអាណានិគម ពីអង់គ្លេស និងអេស្ប៉ាញ។ គិតត្រឹមពាក់កណ្តាលសតវត្សរ៍ទី១៩ ទឹកដីអាមេរិក ដែលពីដំបូង មានចំនួនតែ ១៣រដ្ឋ បានកើនឡើងរហូតដល់ទៅ ៣៤រដ្ឋ។
ក្រៅពីបានពង្រីកទឹកដី សេដ្ឋកិច្ចរបស់សហរដ្ឋអាមេរិកក៏បានស្គាល់នូវការរីកចម្រើនយ៉ាងខ្លាំងក្លាមិនធ្លាប់មានផងដែរ ជាពិសេស គឺដោយសារបដិវត្តន៍ឧស្សាហកម្មដែលបានរីកសាយភាយចេញពីអង់គ្លេស។ ក៏ប៉ុន្តែ ក្នុងពេលជាមួយគ្នានោះ មូលដ្ឋានគ្រឹះនៃសេដ្ឋកិច្ចអាមេរិកត្រូវបែងចែកជាពីរដាច់ពីគ្នាស្រឡះ រវាងរដ្ឋនៅប៉ែកខាងជើង និងរដ្ឋនៅប៉ែកខាងត្បូង។
►សូមអាន៖ បដិវត្តន៍ឧស្សាហកម្មនៅសតវត្សរ៍ទី១៨-១៩
តំបន់នៅប៉ែកខាងជើងមានមូលដ្ឋានសេដ្ឋកិច្ចចាក់គ្រឹះយ៉ាងរឹងមាំ ក្នុងវិស័យឧស្សាហកម្ម។ ចំណែករដ្ឋនៅប៉ែកខាងត្បូងវិញ ពឹងផ្អែកលើវិស័យកសិកម្ម ជាពិសេស គឺការដាំដំណាំកប្បាស និងថ្នាំជក់ ដែលជាការធ្វើកសិកម្មដោយពឹងផ្អែកខ្លាំងទៅលើកម្លាំងពលកម្មរបស់ទាសករស្បែកខ្មៅ។
បញ្ហាទាសករនេះហើយ ដែលជាបញ្ហាចម្រូងចម្រាស ដែលបណ្តាលឲ្យមានការប្រឈមមុខដាក់គ្នា រវាងរដ្ឋនៅខាងជើង និងរដ្ឋនៅខាងត្បូង។ បណ្តារដ្ឋនៅប៉ែកខាងជើង ទាមទារឲ្យលុបបំបាត់ទាសភាព នៅទូទាំងសហរដ្ឋអាមេរិក។ ចំណែករដ្ឋនៅប៉ែកខាងត្បូងវិញ ជំទាស់ដាច់ខាតមិនឲ្យមានការលុបបំបាត់ទាសភាព។ សម្រាប់រដ្ឋនៅប៉ែកខាងត្បូង ទាសករ គឺជាធនធានសេដ្ឋកិច្ចដ៏ចម្បងបំផុតមួយ។ ក្រៅពីការប្រើកម្លាំងទាសករ ដើម្បីធ្វើការក្នុងចម្កាកប្បាស ឬថ្នាំជក់ ការទិញដូរទាសករក៏ជាមុខជំនួញដ៏ធំមួយដែរ សម្រាប់ប្រជាជនដែលរស់នៅខាងត្បូងសហរដ្ឋអាមេរិក។
នៅអំឡុងឆ្នាំ១៨៥០ ជម្លោះរវាងអ្នកគាំទ្រ និងអ្នកប្រឆាំងនឹងការលុបបំបាត់ទាសភាព បានកើតមានកាន់តែខ្លាំងឡើងៗ រហូតបង្កទៅជាអំពើហិង្សា ហើយជម្លោះនេះបានឈានដល់ចំណុចរបត់ដ៏សំខាន់មួយ ដែលមិនអាចស្តារឡើងវិញបាន នៅក្រោយការជាប់ឆ្នោតរបស់លោកប្រធានាធិបតី អាប្រាហាំ លីនកុន (Abraham Lincoln) ដែលមាននិន្នាការប្រឆាំងនឹងទាសភាព។
លោកអាប្រាហាំ លីនកុន (Abraham Lincoln) ប្រធានាធិបតីអាមេរិក ក្នុងសម័យសង្រ្គាមស៊ីវិល
លោកអាប្រាហាំ លីនកុន សមាជិកគណបក្សសាធារណរដ្ឋ មកពីរដ្ឋ Ilinois បានជាប់ឆ្នោតជាប្រធានាធិបតីទី១៦ នៃសហរដ្ឋអាមេរិក នៅខែវិច្ឆិកា ឆ្នាំ១៨៦០។ នៅខែធ្នូ នៅពេលដែលលោកអាប្រាហាំ លីនកុន មិនទាន់បានស្បថចូលកាន់តំណែងផងនោះ បណ្តារដ្ឋដែលនៅប៉ែកខាងត្បូង ដែលសម្បូរទាសករ ក៏បាននាំគ្នាប្រកាសផ្តាច់ខ្លួនម្តងមួយៗ ចេញពីសហរដ្ឋអាមេរិក។ គិតត្រឹមពេលលោកអាប្រាហាំ លីនកុន ស្បថចូលកាន់តំណែង នៅខែមីនា ឆ្នាំ១៨៦១ រដ្ឋចំនួន ៧ រួមមាន South Carolina, Mississippi, Florida, Alabama, Georgia, Louisiana និង Texas បានផ្តាច់ខ្លួនទៅបង្កើតជារដ្ឋសហព័ន្ធថ្មី ដោយដាក់ឈ្មោះថា « The Confederate States of America »។
ក្រោយពីបានផ្តាច់ខ្លួនចេញពីសហរដ្ឋអាមេរិក រដ្ឋនៅប៉ែកខាងត្បូងបានធ្វើការរឹបអូសរាល់ទ្រព្យសម្បត្តិរបស់រដ្ឋាភិបាលសហព័ន្ធអាមេរិក ដែលស្ថិតនៅលើទឹកដីរបស់ពួកគេ។ លើសពីនេះទៅទៀត ពួកគេបានទាមទារឲ្យរដ្ឋាភិបាលសហព័ន្ធអាមេរិកដកទាហានចេញមូលដ្ឋានទ័ពមួយកន្លែង ឈ្មោះ « Fort Sumter » ដែលស្ថិតនៅក្នុងរង្វង់ដែនដីរបស់រដ្ឋ South Carolina។ នៅព្រឹកព្រលឹម១២ខែមេសា ឆ្នាំ១៨៦១ ក្រោយពីរដ្ឋាភិបាលរបស់លោកអាប្រាហាំ លីនកុន បដិសេធមិនដកទ័ព កងទ័ពរបស់រដ្ឋផ្តាច់ខ្លួនក៏បានបើកការវាយប្រហារទៅលើ Fort Sumter។
ក្រោយពីទទួលរងការវាយប្រហារ នៅ Fort Sumter លោកអាប្រាហាំ លីនកុន ក៏បានកេណ្ឌកងទ័ព ដើម្បីត្រៀមបើកការវាយប្រហារទៅលើកងទ័ពរបស់រដ្ឋប៉ែកខាងត្បូង ដែលលោកចាត់ទុកថាជាក្រុមឧទ្ទាម។ ការកេណ្ឌកម្លាំងទ័ពនេះបានធ្វើឲ្យរដ្ឋ ចំនួន៤ទៀត គឺរដ្ឋ Virginia, Arkansas, North Carolina និង Tennessee ប្រកាសផ្តាច់ខ្លួនទៅចូលរួមជាមួយនឹងសហព័ន្ធនៃរដ្ឋប៉ែកខាងត្បូងដែរ។
►សូមអាន៖ សង្រ្គាមអាមេរិកទាមទារឯករាជ្យពីអង់គ្លេស
សង្រ្គាមស៊ីវិលអាមេរិកក៏ចាប់ផ្ទុះឡើង រវាងរដ្ឋប៉ែកខាងជើង (២៣រដ្ឋ) ដែលមានប្រជាជនសរុបប្រមាណជាង ២០លាននាក់ មានកងទ័ពប្រមាណ ២លាននាក់ ហើយមានឧស្សាហកម្មជឿនលឿន និងហេដ្ឋារចនាសម្ព័ន្ធទំនើបៗ ទល់នឹងរដ្ឋប៉ែកខាងត្បូង (១១រដ្ឋ) ដែលមានប្រជាជនតែប្រមាណជា ៩លាននាក់ កងទ័ពតែជាង ១លាននាក់ ក៏ប៉ុន្តែ សម្បូរមេទ័ពដែលពូកែខាងសឹកសង្រ្គាម។
នៅឆ្នាំ១៨៦៣ នៅក្នុងពេលដែលសង្រ្គាមស៊ីវិលកំពុងឆាបឆេះពេញបន្ទុក លោកអាប្រាហាំ លីនកុន បានចេញក្រឹត្យមួយ ដោយសម្រេចរំដោះទាសករទាំងប្រមាណជាង ៣លាននាក់ នៅក្នុងរដ្ឋប៉ែកខាងត្បូងឲ្យមានសេរីភាពពេញលេញ។ តាមរយៈសេចក្តីសម្រេចនេះ លោកអាប្រាហាំ លីនកុន បានទាក់ទាញនូវការគាំទ្រយ៉ាងខ្លាំង ពីសំណាក់ប្រជាជនអាមេរិកស្បែកខ្មៅ ដែលបាននាំគ្នាស្ម័គ្រចិត្តចូលបម្រើក្នុងជួរកងទ័ព ដើម្បីប្រយុទ្ធតទល់នឹងរដ្ឋប៉ែកខាងត្បូង។ កងទ័ពសហរដ្ឋអាមេរិក ដែលមានចំនួនច្រើនលើសលុបស្រាប់ ក៏កាន់តែកើនចំនួនថែមទៀត។ ចំណែកឯរដ្ឋប៉ែកខាងត្បូងវិញ ការរំដោះទាសករបានធ្វើឲ្យបាត់បង់នូវកម្លាំងពលកម្ម ដែលជាមូលដ្ឋានគ្រឹះនៃសេដ្ឋកិច្ចរបស់ពួកគេ។
គិតត្រឹមឆ្នាំ១៨៦៤ កងទ័ពនៃរដ្ឋខាងជើងមានប្រៀបកាន់តែខ្លាំងលើរដ្ឋខាងត្បូង។ នៅថ្ងៃទី៩ ខែមេសា ឆ្នាំ១៨៦៥ កងទ័ពនៃរដ្ឋសហព័ន្ធខាងត្បូងបានប្រកាសសុំចុះចាញ់ ក៏ប៉ុន្តែ ៥ថ្ងៃក្រោយមក លោកអាប្រាហាំ លីនកុន ត្រូវបានអ្នកគាំទ្ររដ្ឋប៉ែកខាងត្បូងមួយរូប បាញ់សម្លាប់ នៅពេលលោកកំពុងអង្គុយមើលល្ខោន នៅក្នុងរដ្ឋធានីវ៉ាស៊ីងតោន។
ក៏ប៉ុន្តែ បើទោះបីជាលោកអាប្រាហាំ លីនកុន ត្រូវបានគេធ្វើឃាតហើយក៏ដោយ មេដឹកនាំរដ្ឋប៉ែកខាងត្បូងនៅតែសុខចិត្តប្រកាសចុះចាញ់សង្រ្គាមជាផ្លូវការ។ សង្រ្គាមស៊ីវិលអាមេរិក ដែលបានអូសបន្លាយពេលជាង ៤ឆ្នាំ ត្រូវបិទបញ្ចប់ ហើយរដ្ឋខាងជើង និងខាងត្បូងក៏បានរួមគ្នាជារដ្ឋសហព័ន្ធតែមួយដូចពីមុនវិញ។ គិតជាសរុប ប្រជាជនអាមេរិក ទាំងនៅរដ្ឋខាងត្បូង និងរដ្ឋខាងជើង ជាង ១លាននាក់ ត្រូវបាត់បង់ជីវិត ពោលគឺ ប្រមាណជា ៣% នៃប្រជាជនសរុបនៅសហរដ្ឋអាមេរិក នៅពេលនោះ៕
សហរដ្ឋអាមេរិក៖ ការតាក់តែងរដ្ឋធម្មនុញ្ញបង្កើតរដ្ឋាភិបាលសហព័ន្ធក្រោយទទួលឯករាជ្យ
កែប្រែនៅពេលដែលដែនដីអាណានិគមទាំង ១៣ នៅអាមេរិកខាងជើង ច្បាំងទាមទារឯករាជ្យពីចក្រភពអង់គ្លេស នៅចន្លោះ ពីឆ្នាំ១៧៧៥ ដល់ឆ្នាំ១៧៨៣ ប្រជាជនប្រមាណ ៨៥% ដែលរស់នៅក្នុងទឹកដីអាណានិគមទាំង ១៣នេះ គឺជាអ្នកដែលមានដើមកំណើតមកពីចក្រភពអង់គ្លេស។ ហេតុដូច្នេះហើយបានជាគេច្រើនហៅសង្រ្គាមនេះថា “សង្រ្គាមបដិវត្តន៍” ជាជាង “សង្រ្គាមទាមទារឯករាជ្យ” ពីព្រោះ វាមិនមែនជាសង្រ្គាម រវាងប្រជាជាតិមួយ ដើម្បីទាមទារឯករាជ្យពីប្រជាជាតិមួយផ្សេងទៀតនោះទេ តែវាជាសង្រ្គាម រវាងប្រជាជនអង់គ្លេស ដើម្បីផ្តាច់ខ្លួនចេញពីប្រទេសកំណើតខ្លួនឯង ទៅបង្កើតជាប្រទេសថ្មី។
►សូមអាន៖ អាមេរិក៖ ដំណើរឆ្ពោះទៅការទាមទារឯករាជ្យពីអង់គ្លេស
សភានៃដែនដីអាណានិគមទាំង ១៣ បានអនុម័តលើសេចក្តីប្រកាសឯករាជ្យពីចក្រភពអង់គ្លេស នៅថ្ងៃទី៤ ខែកក្កដា ឆ្នាំ១៧៧៦។ ថ្ងៃ ៤កក្កដា ដែលត្រូវបានសហរដ្ឋអាមេរិកកំណត់ជាថ្ងៃបុណ្យឯករាជ្យរហូតមកទល់នឹងសព្វថ្ងៃ។ ក៏ប៉ុន្តែ នៅពេលប្រកាសឯករាជ្យ នៅថ្ងៃទី៤ ខែកក្កដា ឆ្នាំ១៧៧៦នោះ ដែនដីអាណានិគមទាំង ១៣ នៅមិនទាន់ទទួលបានឯករាជ្យពេញលេញ ពីចក្រភពអង់គ្លេសនៅឡើយទេ។ រហូតដល់ឆ្នាំ១៧៨៣ ទើបសង្រ្គាមបដិវត្តន៍ត្រូវបញ្ចប់ជាស្ថាពរ ហើយចក្រភពអង់គ្លេស តាមរយៈសន្ធិសញ្ញាក្រុងប៉ារីស បានសុខចិត្តទទួលស្គាល់ជាផ្លូវការថា អតីតដែនដីអាណានិគមអង់គ្លេសទាំង ១៣ គឺជាប្រទេសឯករាជ្យ។
អាមេរិក ក្នុងឋានៈជាប្រទេសឯករាជ្យ បានចាប់កំណើតជាផ្លូវការ ក៏ប៉ុន្តែ ប្រទេសដែលទើបនឹងចាប់កំណើតថ្មីនេះត្រូវឆ្លងកាត់នូវដំណាក់កាលដ៏សំខាន់មួយទៀត ដែលជាចំណុចស្លាប់រស់ ក្នុងការកំណត់ជោគវាសនាប្រទេស សម្រាប់ថ្ងៃអនាគត គឺការកំណត់រចនាសម្ព័ន្ធ និងរបបនយោបាយ ដើម្បីដឹកនាំប្រទេសថ្មីនេះ។
តាមការពិត ប្រទេសដែលទើបនឹងចាប់កំណើតថ្មីនេះ មិនមែនជាប្រទេសតែមួយនោះទេ ប៉ុន្តែ ជាដែនដីចំនួន ១៣ ដែលមានរចនាសម្ព័ន្ធដឹកនាំដាច់ៗពីគ្នា ប្រៀបបាននឹងប្រទេសឯករាជ្យ ១៣ផ្សេងគ្នា។ រដ្ឋទាំង ១៣នេះ បានបង្កើតសភារួមគ្នា កាលពីឆ្នាំ១៧៧៤ ដែលគេឲ្យឈ្មោះថា “Continental Congress” ហើយក្រោយមកទៀតប្តូរឈ្មោះទៅជា “Confederation Congress”។ ក៏ប៉ុន្តែ នៅក្នុងការអនុវត្តជាក់ស្តែង សភានេះមានអំណាចតិចតួចបំផុតទៅលើរដ្ឋជាសមាជិកទាំង ១៣។
ការតាក់តែងរដ្ឋធម្មនុញ្ញថ្មី
កែប្រែក្រោយពីទទួលបានឯករាជ្យពីអង់គ្លេស មេដឹកនាំអាមេរិកចាប់ផ្តើមមើលឃើញកាន់តែច្បាស់ថា ប្រទេសឯករាជ្យថ្មីនេះត្រូវការចាំបាច់នូវអំណាចរដ្ឋបាលកណ្តាលរឹងមាំមួយ ទើបអាចរក្សាស្ថិរភាពប្រទេសបានយូរអង្វែង។ សភាអាមេរិក (Confederation Congress) ក៏បានកោះប្រជុំតំណាងរដ្ឋទាំង ១៣ ដើម្បីតាក់តែងរដ្ឋធម្មនុញ្ញ កំណត់អំពីរបបនយោបាយប្រទេស។ កិច្ចប្រជុំនៃសភាធម្មនុញ្ញ (Constitution Convention) បានចាប់បើកធ្វើ នៅថ្ងៃទី២៥ ខែឧសភា ឆ្នាំ១៧៨៧ នៅក្នុងទីក្រុង Philadelphia នៅក្នុងអគារ ដែលគេធ្លាប់ប្រជុំអនុម័តសេចក្តីប្រកាសឯករាជ្យ កាលពី១១ឆ្នាំមុន។ ចច វ៉ាស៊ីងតោន (George Washington) មកពីរដ្ឋ Virginia ដែលត្រូវបានគេចាត់ទុកថាជាវីរបុរសក្នុងសង្រ្គាមបដិវត្តន៍ ត្រូវបានគេបោះឆ្នោតតែងតាំងឲ្យធ្វើជាប្រធានសភាធម្មនុញ្ញ ដែលមានសមាជិកសរុប ៥៥រូប មកពីគ្រប់រដ្ឋទាំងអស់ លើកលែងតែរដ្ឋ Rhode Island ដែលបដិសេធមិនចូលរួមប្រជុំ ដោយសាររដ្ឋនេះមិនចង់ឲ្យមានអំណាចរដ្ឋបាលកណ្តាលថ្មីណាមួយមកត្រួតត្រាលើពួកគេ។
►សូមអាន៖ ការរកឃើញទ្វីបអាមេរិកដោយគ្រីស្តូហ្វ កូឡុំ នៅចុងសតវត្សរ៍ទី១៥
ក្រោយពីជជែកតស៊ូមតិគ្នាយ៉ាងស្វិតស្វាញអស់រយៈពេលរាប់ខែ សភាធម្មនុញ្ញនេះក៏បានឯកភាពគ្នាលើការបង្កើតរដ្ឋសហព័ន្ធមួយ ដែលមានអំណាចលើរដ្ឋជាសមាជិកទាំង ១៣ ហើយរដ្ឋសហព័ន្ធនេះមានអំណាចធំៗ៣ គឺនីតិប្បញ្ញត្តិ នីតិប្រតិបត្តិ និងតុលាការ ដែលជាអំណាចឯករាជ្យពីគ្នា ក៏ប៉ុន្តែ មានតុល្យភាពអំណាច ដែលអាចត្រួតមើលគ្នាទៅវិញទៅមក (Check and balance) ដោយមិនឲ្យស្ថាប័នណាមួយមានអំណាចហួសហេតុអាចធ្វើអ្វីតាមចិត្ត។
បញ្ហាចម្រូងចម្រាសក្នុងការតាក់តែងរដ្ឋធម្មនុញ្ញ
កែប្រែនៅក្នុងការតាក់តែងរដ្ឋធម្មនុញ្ញថ្មីរបស់រដ្ឋសហព័ន្ធអាមេរិក បញ្ហាដែលចម្រូងចម្រាសខ្លាំងជាងគេ ដែលរហូតដល់ពេលខ្លះស្ទើរតែនាំឲ្យកិច្ចប្រជុំសភាធម្មនុញ្ញត្រូវទទួលបរាជ័យ គឺភាពចម្រូងចម្រាស ស្តីអំពីទំនាក់ទំនង រវាងរដ្ឋសមាជិក និងរដ្ឋសហព័ន្ធ ជាពិសេស ការកំណត់របៀបជ្រើសរើសតំណាងរដ្ឋសមាជិក នៅក្នុងសភាសហព័ន្ធ។ គណៈប្រតិភូមកពីរដ្ឋ ដែលមានផ្ទៃដីធំ និងប្រជាជនច្រើន ទាមទារឲ្យធ្វើការកំណត់ចំនួនអាសនៈ ទៅតាមចំនួនប្រជាជន ពោលគឺ រដ្ឋដែលមានប្រជាជនច្រើនត្រូវមានអាសនៈច្រើននៅក្នុងសភា។ ចំណែកឯរដ្ឋតូចៗវិញទាមទារថា រដ្ឋសមាជិកទាំងអស់ ទោះតូច ទោះធំ ទោះមានប្រជាជនតិច ឬច្រើន ត្រូវតែមានចំនួនអាសនៈស្មើៗគ្នា នៅក្នុងសភាសហព័ន្ធ។
►សូមអាន៖ អរិយធម៌អាមេរិកមុនគ្រីស្តូហ្វ កូឡុំ
នៅទីបំផុត គេក៏បានសម្រុះសម្រួលគ្នាដោយសម្រេចយកដំណោះស្រាយកណ្តាលមួយ គឺបង្កើតអំណាចនីតិប្បញ្ញត្តិ ដែលមានសភាពីរ។ រដ្ឋសភា (House of Representatives) ដែលចំនួនអាសនៈត្រូវបែងចែកទៅឲ្យរដ្ឋជាសមាជិក ទៅតាមចំនួនប្រជាជន និងព្រឹទ្ធសភា (Senate) ដែលគ្រប់រដ្ឋទាំងអស់ មានចំនួនអាសនៈស្មើៗគ្នា ដោយមិនគិតពីទំហំផ្ទៃដី ឬចំនួនប្រជាជន។
ការអនុម័តរដ្ឋធម្មនុញ្ញ
កែប្រែរដ្ឋធម្មនុញ្ញថ្មីត្រូវបានអនុម័តដោយសភាធម្មនុញ្ញ នៅខែកញ្ញា ឆ្នាំ១៧៨៧ មុននឹងបញ្ជូនទៅឲ្យប្រជាជននៅតាមរដ្ឋសមាជិកបោះឆ្នោតអនុម័ត។ ដើម្បីឲ្យរដ្ឋធម្មនុញ្ញនេះចូលជាធរមានបាន គេត្រូវការឲ្យមានការយល់ព្រមពីសំណាក់រដ្ឋយ៉ាងតិច ៩ ក្នុងចំណោមរដ្ឋទាំង ១៣។
ដំណើរការបោះឆ្នោតតាមរដ្ឋសមាជិក ដើម្បីអនុម័តរដ្ឋធម្មនុញ្ញថ្មីនេះ បានចាប់ផ្តើមធ្វើនៅដើមខែធ្នូ ឆ្នាំ១៧៨៧ ដោយមានរដ្ឋចំនួន ៥ គឺ Delaware, Pennsylvania, New Jersey, Georgia និង Connecticut បានទទួលយករដ្ឋធម្មនុញ្ញនេះភ្លាមៗ។ ចំណែកឯរដ្ឋខ្លះទៀត ជាពិសេស រដ្ឋ Massachussetts បានបដិសេធមិនទទួលយក ដោយលើកហេតុផលថា រដ្ឋធម្មនុញ្ញថ្មីនេះ មិនមានចែងអំពីការការពារសិទ្ធិជាមូលដ្ឋានខាងផ្នែកនយោបាយ ដូចជា សិទ្ធិក្នុងការបញ្ចេញមតិ សិទ្ធិសេរីភាពខាងសារព័ត៌មាន និងសិទ្ធិខាងជំនឿសាសនា ជាដើម។
►សូមអាន៖ យុគនៃពន្លឺនៅអឺរ៉ុប ចន្លោះពីសតវត្សរ៍ទី១៧ ដល់ទី១៨
នៅទីបំផុត នៅពាក់កណ្តាលឆ្នាំ១៧៨៨ រដ្ឋ Massachussetts ព្រមទាំងរដ្ឋមួយចំនួនផ្សេងទៀត ក៏បានព្រមព្រៀងទទួលយករដ្ឋធម្មនុញ្ញថ្មីនេះ ក្រោយពីទទួលបាននូវការសន្យាថា រដ្ឋធម្មនុញ្ញនេះនឹងត្រូវធ្វើវិសោធនកម្ម ដើម្បីដាក់បញ្ចូលនូវចំណុចដែលពួកគេចង់បាន។ រដ្ឋ Massachussetts, Maryland និង South Carolina បានអនុម័តទទួលយករដ្ឋធម្មនុញ្ញនៃរដ្ឋសហព័ន្ធជាបន្តបន្ទាប់គ្នា ហើយនៅថ្ងៃទី២១ ខែមិថុនា ឆ្នាំ១៧៨៨ រដ្ឋធម្មនុញ្ញនេះក៏បានចូលជាធរមាន ក្រោយពីទទួលបានការអនុម័តយល់ព្រមពីសំណាក់រដ្ឋទី៩ គឺរដ្ឋ New Hamsphire។
ស្ថិរភាពនៃរដ្ឋធម្មនុញ្ញនិងរបបនយោបាយអាមេរិក
កែប្រែមួយឆ្នាំក្រោយការចូលជាធរមាននៃរដ្ឋធម្មនុញ្ញ រដ្ឋាភិបាលនៃសហរដ្ឋអាមេរិកត្រូវបានបង្កើតឡើង ហើយនៅថ្ងៃទី៣០ ខែមេសា ឆ្នាំ១៧៨៩ លោក ចច វ៉ាស៊ីងតោន បានចូលកាន់តំណែងជាប្រធានាធិបតីទីមួយ នៃសហរដ្ឋអាមេរិក។ សហរដ្ឋអាមេរិក បានចាប់កំណើតឡើង ជារដ្ឋសហព័ន្ធ ដែលមានរដ្ឋសមាជិកចំនួន ១៣ (Delaware, Pennsylvania, New Jersey, Georgia, Connecticut, Massachusetts, Maryland, South Carolina, North Carolina, New Hampshire, Virginia, New York, និង Rhode Island)។
ជាង២០០ឆ្នាំក្រោយមក សហរដ្ឋអាមេរិកបានស្គាល់នូវការផ្លាស់ប្តូរជាច្រើនរាប់មិនអស់ ចាប់តាំងពីប្រទេសដែលមានទឹកដីមួយចម្រៀកតូចនៅឆ្នេរប៉ែកខាងកើត ទៅជាប្រទេសដែលមានទឹកដីលាតសន្ធឹងតាំងពីឆ្នេរសមុទ្រអាត្លង់ទិក រហូតដល់ឆ្នេរសមុទ្រប៉ាស៊ីហ្វិក ហើយចំនួនរដ្ឋ ដែលមានពីដំបូងត្រឹមតែ ១៣រដ្ឋ បានកើនឡើងរហូតដល់ ៥០រដ្ឋ (បូករួមនឹងដែនដីនៅឯនាយសមុទ្រជាច្រើនទៀត)។ ក៏ប៉ុន្តែ អ្វីដែលនៅស្ថិតស្ថិរជាប់ជានិច្ចរៀងមក គឺរដ្ឋធម្មនុញ្ញ និងរបបនយោបាយ។ រដ្ឋធម្មនុញ្ញនៃសហរដ្ឋអាមេរិក ត្រូវបានគេធ្វើវិសោធនកម្មបន្ថែមជំពូក និងមាត្រាថ្មីៗ ចំនួន ២៧លើក ដើម្បីសម្របទៅតាមការវិវឌ្ឍរបស់ប្រទេសជាតិ ក៏ប៉ុន្តែ របបនយោបាយ និងគោលគំនិតនៃរដ្ឋធម្មនុញ្ញដើម នៅតែស្ថិតជាធរមានរហូតមកទល់នឹងពេលបច្ចុប្បន្ន៕
សករាជខ្មៅងងឹត (La Terreur) នៅបារាំង ក្រោយបដិវត្តន៍ឆ្នាំ១៧៨៩
កែប្រែនៅឆ្នាំ១៧៨៩ ចលនាបដិវត្តន៍ប្រជាជនបានផ្តួលរំលំរបបរាជានិយមផ្តាច់ការ ហើយនាំប្រទេសបារាំង ទៅរករបបនយោបាយថ្មីមួយ គឺរបបរាជានិយមអាស្រ័យរដ្ឋធម្មនុញ្ញ។ ព្រះមហាក្សត្របារាំង គឺព្រះបាទល្វីសទី១៦ បានបង្ខំចិត្តទទួលយករបបនយោបាយថ្មីនេះ ដោយសារតែមានសម្ពាធពីចលនាបដិវត្តន៍តែប៉ុណ្ណោះ។ រីឯក្នុងចិត្តវិញ ព្រះអង្គនៅតែចង់ឲ្យបារាំងវិលត្រឡប់ទៅរករបបរាជានិយមផ្តាច់ការ ដូចកាលពីសម័យដើម។
នៅយប់មួយ ក្នុងខែមិថុនា ឆ្នាំ១៧៩១ ព្រះបាទល្វីសទី១៦ ព្រមទាំងក្រុមគ្រួសារ ក៏បានលួចរត់ភៀសព្រះកាយចេញពីព្រះបរមរាជវាំង ដើម្បីទៅស្វះស្វែងរកជំនួយពីស្តេចអាល្លឺម៉ង់។ ក៏ប៉ុន្តែ នៅតែប្រមាណជា ៣០គីឡូម៉ែត្រពីព្រំដែនអាល្លឺម៉ង់ ព្រះអង្គត្រូវគេចាប់ខ្លួនបាន រួចហើយបញ្ជូនឲ្យត្រឡប់មកកាន់ទីក្រុងប៉ារីសវិញ។
ចាប់ពីពេលនោះមក ប្រជាជនបារាំងបានបាត់បង់ទំនុកចិត្តលើព្រះមហាក្សត្រទាំងស្រុង ដោយពួកគេចាត់ទុកថា ការព្យាយាមរត់ភៀសព្រះកាយទៅរកជំនួយពីបរទេស គឺជាទង្វើក្បត់ជាតិ។ ចលនាបដិវត្តន៍ប្រជាជនក៏បានចាប់កក្រើកឡើងវិញ ហើយមានសន្ទុះកាន់តែខ្លាំងក្លាជាងមុន ដោយពេលនោះ ពួកគេទាមទារឲ្យរំលាយរបបរាជានិយមចោលទាំងស្រុង ដើម្បីបង្កើតជារបបសាធារណរដ្ឋជំនួសវិញ។
នៅព្រឹកព្រលឹមថ្ងៃទី១០ ខែសីហា ឆ្នាំ១៧៩២ ក្រុមបដិវត្តន៍បានបើកការវាយលុកចូលទៅដល់ក្នុងព្រះបរមរាជវាំង ក្នុងក្រុងប៉ារីស (Les Tuileries )។ របបរាជានិយមត្រូវគេលុបបំបាត់ចោលទាំងស្រុង ហើយរបបសាធារណរដ្ឋក៏ត្រូវបានបង្កើតឡើង។ ព្រះបាទល្វីសទី១៦ ត្រូវបានតុលាការបដិវត្តន៍កាត់ទោសប្រហារជីវិត ដោយកាត់ក្បាល នៅថ្ងៃទី២១ ខែមិថុនា ឆ្នាំ១៧៩៣។ ការប្រហារជីវិតព្រះបាទល្វីសទី១៦ ត្រូវបានធ្វើឡើងជាសាធារណៈ នៅកណ្តាលក្រុងប៉ារីស (នៅត្រង់ទីលានមួយ ដែលគេឲ្យឈ្មោះថា “ទីលានបដិវត្តន៍” ហើយបច្ចុប្បន្ន ត្រូវប្តូរឈ្មោះមកជា “Place de la Concorde”)។
►សូមអាន៖ បដិវត្តន៍ផ្តួលរំលំរបបរាជានិយមនៅបារាំងឆ្នាំ១៧៨៩
ការផ្តួលរំលំរបបរាជានិយម និងប្រហារជីវិតស្តេចនៅបារាំង បានធ្វើឲ្យព្រះមហាក្សត្រនៅតាមបណ្តាប្រទេសផ្សេងៗទៀតក្នុងតំបន់អឺរ៉ុបផ្ទុះកំហឹង ហើយនាំគ្នាលើកទ័ពវាយលុកមកលើរបបសាធារណរដ្ឋបារាំង។ ពីខាងក្រៅ របបសាធារណរដ្ឋដែលទើបនឹងបង្កើតថ្មីត្រូវប្រឈមមុខនឹងការឈ្លានពានពីគ្រប់ទិស គឺអង់គ្លេស និងប៊ែលហ្ស៊ិក ពីខាងជើង អាល្លឺម៉ង់ និងអូទ្រីសពីខាងកើត ហើយអេស្ប៉ាញ ពីខាងត្បូង។ ចំណែកនៅខាងក្នុងស្រុកវិញ សង្រ្គាមផ្ទៃក្នុងក៏បានឆាបឆេះយ៉ាងសន្ធោរសន្ធៅឡើងដែរ គឺសង្រ្គាមទល់នឹងក្រុមអ្នករាជានិយម។
ស្ថិតក្នុងស្ថានភាពចលាចលនេះ របបសាធារណរដ្ឋបារាំងបានដាក់ចេញនូវនយោបាយបែបផ្តាច់ការ និងឃោរឃៅមួយ ដែលនៅក្នុងប្រវត្តិសាស្រ្តបារាំងគេបានដាក់ឈ្មោះថា « La Terreur »។ នៅក្នុងសម័យកាលនោះ រាល់អ្នកណាដែលប្រឆាំងនឹងរដ្ឋាភិបាល ត្រូវគេចាប់ខ្លួន និងសម្លាប់ចោល ដោយចោទថាជាអ្នកប្រឆាំងនឹងបដិវត្តន៍។ អ្នកដែលត្រូវចាប់ខ្លួន និងសម្លាប់ ពីបទប្រឆាំងនឹងបដិវត្តន៍នេះ មានទាំងអតីតមន្រ្តីក្នុងរបបចាស់ ប្រជាជនធម្មតា រហូតដល់ជួរថ្នាក់ដឹកនាំនៃរបបសាធារណរដ្ឋគ្នាឯង។ របបសាធារណរដ្ឋ ដែលកើតចេញពីបដិវត្តន៍ប្រឆាំងនឹងរបបផ្តាច់ការរបស់ស្តេច ក៏បានក្លាយខ្លួនទៅជារបបផ្តាច់ការថ្មីមួយទៀត។
របបផ្តាច់ការ និងឃោរឃៅនេះបានបិទបញ្ចប់ នៅខែកក្កដា ឆ្នាំ១៧៩៤ នៅក្រោយពេលដែលមេដឹកនាំដ៏មានអំណាចម្នាក់ ឈ្មោះ Robespierre ត្រូវបានចាប់ខ្លួន និងកាត់ទោសប្រហារជីវិត ដោយត្រូវគេយកទៅកាត់ក្បាល នៅត្រង់កន្លែង ដែលគេធ្លាប់កាត់ក្បាលស្តេចល្វីសទី១៦ កាលពីជាង១ឆ្នាំមុន។ គិតជាសរុប មានមនុស្សប្រមាណជា ៥០ម៉ឺននាក់ត្រូវគេចាប់ដាក់ពន្ធនាគារ ហើយប្រមាណជា ១០ម៉ឺននាក់ត្រូវគេសម្លាប់ នៅក្រោមរបបសាធារណរដ្ឋផ្តាច់ការថ្មីនេះ។
►សូមអាន៖ Siècle des Lumières នៅអឺរ៉ុប ចន្លោះសតវត្សរ៍ទី១៧ និងទី១៨
ក្រោយពេលដែល Robespierre ត្រូវបានចាប់ខ្លួន និងប្រហារជីវិត បិទបញ្ចប់របបឃោរឃៅ ដែលគេហៅថា “La Terreur” រដ្ឋធម្មនុញ្ញថ្មីមួយត្រូវបានគេតាក់តែងឡើង ដើម្បីបង្កើតរបបដឹកនាំថ្មីមួយទៀត។ ក៏ប៉ុន្តែ ជម្លោះផ្ទៃក្នុង រវាងក្រុមអ្នកសាធារណរដ្ឋ និងអ្នករាជានិយម នៅតែបន្តកើតមាន ដែលជាហេតុបង្កឲ្យមានអស្ថិរភាពនយោបាយជាប្រចាំ។ ទិដ្ឋភាពនយោបាយបារាំង នៅពេលនោះ តែងតែប្រែប្រួលឥតឈប់ រវាងការបោះឆ្នោត និងរដ្ឋប្រហារយោធា ដែលតែងតែកើតមានជារឿយៗ។
ស្ថិតនៅក្នុងភាពច្របូកច្របល់នេះ គេឃើញមានឥស្សរជនម្នាក់ចាប់ផ្តើមលេចមុខឡើង ហើយដែលក្រោយមកនឹងនាំមកនូវការផ្លាស់ប្តូរដ៏ធំមួយ នៅក្នុងប្រវត្តិសាស្រ្តបារាំង ក៏ដូចជា ប្រវត្តិសាស្រ្តអឺរ៉ុប។ ឥស្សរជននោះ គឺណាប៉ូឡេអុង បូណាប៉ាត (Napoléon Bonaparte)។
ណាប៉ូឡេអុង កើតថ្ងៃទី១៥ ខែសីហា ឆ្នាំ១៧៦៩ នៅកោះ Corse ដែលជាអតីតកោះរបស់អ៊ីតាលី។ នៅឆ្នាំដែលណាប៉ូឡេអុងកើត កោះ Corse ទើបនឹងត្រូវបានអ៊ីតាលីកាត់មកឲ្យប្រទេសបារាំង។
នៅពេលដែលបដិវត្តន៍បារាំងផ្ទុះឡើង នៅឆ្នាំ១៧៨៩ ណាប៉ូឡេអុងទើបនឹងមានអាយុ ២០ឆ្នាំ ហើយគ្រាន់តែជានាយទាហានថ្នាក់ទាបម្នាក់ ដែលទើបនឹងបញ្ចប់សាលានាយទាហាន នៅប៉ារីស។ ក៏ប៉ុន្តែ នៅក្រោមរបបសាធារណរដ្ឋ ណាប៉ូឡេអុង ដែលមានស្នាដៃច្រើនក្នុងសមរភូមិ ក៏បានឡើងបុណ្យស័ក្តិជាបន្តបន្ទាប់។ នៅឆ្នាំ១៧៩៦ នៅពេលដែលរបបសាធារណរដ្ឋបារាំងកំពុងប្រឈមមុខនឹងការឈ្លានពានពីសំណាក់កងទ័ពស្តេចនៃបណ្តាប្រទេស ដែលនៅជុំវិញ ណាប៉ូឡេអុងត្រូវបានគេតែងតាំងជាឧត្តមសេនីយ៍ ហើយបានដឹកនាំទ័ពយកជ័យជម្នះ នៅតាមបណ្តាសមរភូមិសំខាន់ៗជាច្រើន ជាពិសេស នៅប៉ែកខាងអ៊ីតាលី ដែលកងទ័ពរបស់ណាប៉ូឡេអុងវាយបំបាក់កងទ័ពអូទ្រីស រហូតធ្វើឲ្យអូទ្រីសត្រូវបង្ខំចិត្តចុះកិច្ចព្រមព្រៀងសន្តិភាពជាមួយបារាំង។
នៅឆ្នាំ១៧៩៩ នៅពេលដែលកងទ័ពបារាំងបានបង្ហាញនូវកម្លាំងគួរឲ្យស្ញប់ស្ញែងចំពោះសត្រូវពីខាងក្រៅ នៅផ្ទៃក្នុងប្រទេសបារាំងឯណេះវិញ វិបត្តិនយោបាយតែងតែកើតមានជាអចិន្រ្តៃយ៍។ ស្ថិតក្នុងស្ថានភាពបែបនេះ ណាប៉ូឡេអុង ដែលកំពុងគ្រប់គ្រងទ័ព ក្នុងប្រទេសអេហ្ស៊ីប ក៏បានធ្វើដំណើរវិលត្រឡប់មកកាន់ទីក្រុងប៉ារីសវិញ។ នៅខែវិច្ឆិកា ឆ្នាំ១៧៩៩ ណាប៉ូឡេអុងបានរៀបចំធ្វើរដ្ឋប្រហារទម្លាក់រដ្ឋាភិបាល ដណ្តើមអំណាចយកមកកាន់កាប់។
របបដឹកនាំថ្មីនេះ មានរដ្ឋធម្មនុញ្ញ ដែលមានរូបភាពខាងក្រៅជារបបប្រជាធិបតេយ្យ ក៏ប៉ុន្តែ ក្នុងការអនុវត្តជាក់ស្តែង អំណាចទាំងអស់ស្ថិតក្នុងដៃរដ្ឋាភិបាល ក្រោមការដឹកនាំរបស់ណាប៉ូឡេអុង។ ជាថ្មីម្តងទៀត ប្រជាជនបារាំង ដែលខិតខំរើខ្លួនចេញពីរបបផ្តាច់ការមួយ ប៉ុន្តែ តែងតែត្រូវធ្លាក់ចូលទៅក្នុងរបបផ្តាច់ការថ្មីជាបន្តបន្ទាប់។ លើសពីនេះទៅទៀត នៅឆ្នាំ១៨០៤ ណាប៉ូឡេអុង បូណាប៉ាត ដែលអះអាងថាជាអ្នកការពាររបបសាធារណរដ្ឋ ក៏ប៉ុន្តែ ស្រាប់តែបានប្រកាសខ្លួនជាអធិរាជ។ ១៥ឆ្នាំ ក្រោយបដិវត្តន៍ទម្លាក់របបរាជានិយមផ្តាច់ការ បារាំងបានវិលត្រឡប់ទៅរកការដឹកនាំតាមបែបរាជានិយមផ្តាច់ការដូចពីមុនវិញ គឺចក្រភពបារាំង ក្រោមអំណាចរបស់អធិរាជណាប៉ូឡេអុង៕
បដិវត្តន៍ផ្តួលរំលំរបបរាជានិយមនៅបារាំងឆ្នាំ១៧៨៩
កែប្រែនៅឆ្នាំ១៧៨៩ បារាំង ដែលជាមហាអំណាចមួយនៅអឺរ៉ុប ត្រូវប្រឈមមុខនឹងហេតុការណ៍ដ៏ធំមួយ ដែលនឹងនាំមកនូវការផ្លាស់ប្តូរក្នុងប្រវត្តិសាស្រ្តបារាំងនិងអឺរ៉ុប នោះ គឺបដិវត្តន៍របស់ប្រជាជន ប្រឆាំងនឹងរបបរាជានិយម។
នៅក្នុងអំឡុងពេលនោះ បារាំងស្ថិតក្រោមការដឹកនាំរបស់ ព្រះបាទ ល្វីស ទី១៦ (Louis XVI) ដែលជាព្រះមហាក្សត្រគ្រងរាជ្យ ហើយកាន់អំណាច តាមបែបរាជានិយមផ្តាច់ការ។ របបរាជានិយមបារាំងពេលនោះ មានសភា ដែលចែកចេញជា ៣ផ្នែក គឺសភាតំណាងបុព្វជិតកាតូលិក (le clergé) សភាតំណាងអ្នកមានវណ្ណៈខ្ពង់ខ្ពស់ (la noblesse) និងសភាតំណាងប្រជាជនសាមញ្ញធម្មតា (tiers état) ដែលនេះជាការឆ្លុះបញ្ចាំងអំពីការបែងចែកវណ្ណៈ នៅក្នុងសង្គមបារាំង នាសម័យកាលនោះ។
នៅចុងសតវត្សរ៍ទី១៨ ដោយសារតែការចំណាយយ៉ាងច្រើនសន្ធឹកសន្ធាប់ នៅក្នុងសង្រ្គាម ដើម្បីជួយសហរដ្ឋអាមេរិកទាមទារឯករាជ្យពីអង់គ្លេសផង និងដោយសារតែការចាយវាយខ្ជះខ្ជាយរបស់ព្រះបាទល្វីសទី១៦ផង បារាំងត្រូវប្រឈមមុខនឹងបញ្ហាថវិកាដ៏ធ្ងន់ធ្ងរ រហូតស្ទើរតែត្រូវក្ស័យធន។
នៅចុងឆ្នាំ១៧៨៦ រដ្ឋាភិបាលបារាំងបានរៀបចំគម្រោងធ្វើកំណែទម្រង់ផ្នែកសារពើពន្ធ ដោយដំឡើងពន្ធ និងបង្កើតពន្ធថ្មីៗ ដើម្បីបង្កើនចំណូលរដ្ឋ។ ព្រះបាទល្វីសទី១៦ ក៏បានកោះប្រជុំសភាទាំង៣ ដើម្បីអនុម័តគម្រោងដំឡើងពន្ធនេះ។
កិច្ចប្រជុំពេញអង្គនៃសភាទាំង៣ ដែលគេហៅថា “Les états-généraux” បានបើកធ្វើ នៅថ្ងៃទី៥ ខែឧសភា ឆ្នាំ១៧៨៩ នៅព្រះបរមរាជវាំង Versailles ជាយក្រុងប៉ារីស។ ក៏ប៉ុន្តែ នៅពេលបើកកិច្ចប្រជុំ បញ្ហាដ៏ចម្រូងចម្រាសមួយបានកើតឡើង រវាងសភាទាំង៣។ សភាតំណាងប្រជាជនធម្មតាបានទាមទារឲ្យធ្វើការកែប្រែប្រព័ន្ធបោះឆ្នោតជាមុន មុននឹងឈានទៅធ្វើការប្រជុំអនុម័តកំណែទម្រង់ស្នើឡើងដោយរដ្ឋាភិបាល។
តាមទម្លាប់ គិតមកទល់នឹងពេលនោះ សភានីមួយៗត្រូវធ្វើការបោះឆ្នោតដាច់ៗពីគ្នាជាមុន ទើបធ្វើការអនុម័ត នៅក្នុងកិច្ចប្រជុំពេញអង្គ (états généraux) ជាក្រោយ។ នៅក្នុងកិច្ចប្រជុំពេញអង្គនៃសភាទាំង៣នេះ សភានីមួយៗមានមួយសំឡេងស្មើៗគ្នា ដែលមានន័យថា សភាតំណាងប្រជាជនធម្មតា ដែលតំណាងប្រជាជនរហូតដល់ទៅប្រមាណជា ៩៨% នៅទូទាំងប្រទេស អាចនឹងក្លាយជាសំឡេងភាគតិច ប្រសិនបើសភាពីរផ្សេងទៀតរួបរួមគ្នា។
ដោយមើលឃើញថា របៀបបោះឆ្នោតបែបនេះមិនឆ្លុះបញ្ចាំងពីឆន្ទៈរាស្រ្តទូទៅ សមាជិកសភាតំណាងប្រជាជនក៏បានទាមទារឲ្យធ្វើការកែប្រែប្រព័ន្ធបោះឆ្នោត ពីការបោះឆ្នោតតាមសភា ទៅជាការបោះឆ្នោតដោយរាប់តាមចំនួនសមាជិកវិញ ពោលគឺ សមាជិកនីមួយៗត្រូវមានមួយសំឡេងស្មើៗគ្នា។ ក៏ប៉ុន្តែ សំណើនេះត្រូវបានច្រានចោលដោយសភាតំណាងវិហារកាតូលិក និងសភាតំណាងអ្នកមានវណ្ណៈខ្ពង់ខ្ពស់។
ភាពចម្រូងចម្រាសជុំវិញនីតិវិធីក្នុងការបោះឆ្នោតនេះបានធ្វើឲ្យកិច្ចប្រជុំពេញអង្គនៃសភាទាំង៣ត្រូវជាប់គាំង។ ជាងមួយខែក្រោយមក នៅថ្ងៃទី១៧ ខែមិថុនា ឆ្នាំ១៧៨៩ សភាតំណាងប្រជាជន (tiers état) ដោយមានការចូលរួមពីសំណាក់សមាជិកមួយចំនួននៃសភាពីរផ្សេងទៀត ក៏បានប្រកាសបង្កើតជា “រដ្ឋសភា” (Assemblée nationale) ដែលជាសភាតំណាងប្រជាជនទូទាំងប្រទេស។
ព្រះមហាក្សត្រល្វីសទី១៦ បានព្យាយាមរារាំងមិនឲ្យរដ្ឋសភាថ្មីនេះជួបប្រជុំគ្នា ដោយបានបិទសាលប្រជុំនៅក្នុងព្រះបរមរាជវាំង ក៏ប៉ុន្តែ សមាជិករដ្ឋសភាបានទៅជួបប្រជុំគ្នានៅទីលានវាយកូនបាល់។ ព្រះមហាក្សត្របិទទីលានវាយកូនបាល់ រដ្ឋសភាក៏នាំគ្នាទៅប្រជុំ នៅក្នុងវិហារកាតូលិក។ ព្រះមហាក្សត្រក៏បានប្រមូលកម្លាំងទ័ព ដើម្បីត្រៀមបំបែកកិច្ចប្រជុំរបស់រដ្ឋសភា ក៏ប៉ុន្តែ បានប្តូរព្រះទ័យឈប់ប្រើកម្លាំងទ័ពវិញ ក្រោយពីឃើញមានសមាជិកសភាតំណាងវិហារកាតូលិកកាន់តែច្រើន ចូលរួមក្នុងរដ្ឋសភាថ្មីនេះ។
នៅទីបំផុត ដោយមិនអាចរារាំងកិច្ចប្រជុំរបស់រដ្ឋសភាថ្មីនេះបាន ព្រះបាទល្វីសទី១៦ ក៏បានចេញបញ្ជាឲ្យសភាតំណាងវិហារកាតូលិក និងសភាតំណាងអ្នកមានវណ្ណៈខ្ពង់ខ្ពស់ចូលរួមប្រជុំក្នុងរដ្ឋសភាថ្មី ដើម្បីតាក់តែងរដ្ឋធម្មនុញ្ញថ្មី។ នៅថ្ងៃទី៩ ខែកក្កដា រដ្ឋសភាថ្មីនេះក៏បានប្រកាសខ្លួនទៅជាសភាធម្មនុញ្ញ ហើយចាប់ផ្តើមជជែកអំពីការបង្កើតរបបនយោបាយថ្មីមួយ គឺរបបរាជានិយមអាស្រ័យរដ្ឋធម្មនុញ្ញ។
ព្រះបាទ ល្វីស ទី១៦ (Louis XVI) ព្រះមហាក្សត្រនៃរបបរាជានិយមបារាំង ដែលត្រូវចលនាបដិវត្តន៍ប្រជាជនផ្តួលរំលំ និងកាត់ក្បាលជាសាធារណៈ
នៅក្នុងពេលដែលសភាធម្មនុញ្ញកំពុងតែប្រជុំតាក់តែងរដ្ឋធម្មនុញ្ញថ្មី មានហេតុការណ៍មួយចំនួនបានកើតឡើង ដែលជាដើមហេតុជំរុញឲ្យស្ថានការណ៍កាន់តែធ្លាក់ដុនដាប រហូតបង្កើតទៅជាចលនាបដិវត្តន៍ប្រជាជន។
ទាហានប្រមាណជា ២ម៉ឺននាក់ ត្រូវបានព្រះបាទល្វីសទី១៦ចល័តចូលមកក្នុងក្រុងប៉ារីស ដែលជាហេតុធ្វើឲ្យបណ្តាជនមានការសង្ស័យខ្លាចព្រះអង្គប្រើកម្លាំងទ័ពបង្រ្កាបចលនាប្រឆាំងនៅរដ្ឋសភា។
ម្យ៉ាងទៀត នៅថ្ងៃទី១១ ខែកក្កដា ព្រះមហាក្សត្របានដកតំណែងរដ្ឋមន្រ្តីមួយចំនួន ដែលព្រះអង្គយល់ថា មានគំនិតគាំទ្របដិវត្តន៍។ ក្នុងចំណោមរដ្ឋមន្រ្តីដែលត្រូវដកតំណែងនោះ មានរដ្ឋមន្រ្តីក្រសួងហិរញ្ញវត្ថុ ដែលប្រជាជនបារាំងស្រឡាញ់ចូលចិត្ត។ ដឹងពីដំណឹងនេះ បណ្តាជននៅក្នុងក្រុងប៉ារីសក៏បាននាំគ្នាងើបឡើងបះបោរប្រឆាំងនឹងព្រះបាទល្វីសទី១៦។ ចលនាបដិវត្តន៍ ដែលកើតឡើងនៅក្នុងរដ្ឋសភា ក៏បានរាលដាលទៅជាចលនាបដិវត្តន៍ប្រជាជន។
នៅថ្ងៃទី១៤ ខែកក្កដា ឆ្នាំ១៧៨៩ ចលនាបដិវត្តន៍ប្រជាជនបាននាំគ្នាវាយលុកទៅលើគុកមួយ ក្នុងក្រុងប៉ារីស គឺគុកឈ្មោះ Bastille ដែលក្រុមបដិវត្តន៍ចាត់ទុកថាជានិមិត្តរូបនៃអំណាចផ្តាច់ការរបស់ស្តេច។ គុក Bastille ត្រូវបានចលនាបដិវត្តន៍វាយដណ្តើមយកបាន ហើយថ្ងៃទី១៤ កក្កដា ត្រូវបានបារាំងចាត់ទុកជាថ្ងៃបុណ្យឯករាជ្យ រហូតមកទល់នឹងពេលបច្ចុប្បន្ននេះ។
ប្រឈមមុខនឹងចលនាបដិវត្តន៍របស់ប្រជារាស្រ្ត ព្រះបាទល្វីសទី១៦ ក៏បានសុខចិត្តដកកម្លាំងទ័ពចេញពីប៉ារីស ហើយតែងតាំងរដ្ឋមន្រ្តីក្រសួងហិរញ្ញវត្ថុដ៏មានប្រជាប្រិយភាពឲ្យមកកាន់តំណែងវិញ។
នៅថ្ងៃទី២៦ ខែសីហា ឆ្នាំ១៧៨៩ សភាធម្មនុញ្ញបារាំងបានអនុម័តសេចក្តីថ្លែងការណ៍ ស្តីពីសិទ្ធិមនុស្ស និងសិទ្ធិពលរដ្ឋ ដែលមានចែងជាអាទិ៍ អំពីការមានសិទ្ធិស្មើគ្នារវាងប្រជាពលរដ្ឋ និងការលុបចោលនូវវណ្ណៈសក្តិភូមិពីសម័យបុរាណ។
របបរាជានិយមផ្តាច់ការត្រូវបិទបញ្ចប់ ជំនួសមកវិញដោយរបបរាជានិយមអាស្រ័យរដ្ឋធម្មនុញ្ញ។ ព្រះបាទល្វីសទី១៦ នៅតែកាន់អំណាចនីតិប្រតិបត្តិ ក៏ប៉ុន្តែ អំណាចរបស់ព្រះអង្គត្រូវកាត់បន្ថយ ដោយបង្វែរទៅឲ្យរដ្ឋសភា ដែលជាសភាតែមួយ តំណាងប្រជាជនទូទៅ ហើយលែងមានការបែងចែកទៅតាមវណ្ណៈដូចពីមុន។
អ្នកខ្លះគិតថា នេះគឺជាការបិទបញ្ចប់នៃបដិវត្តន៍ ក៏ប៉ុន្តែ នៅទីបំផុតទៅ វាគ្រាន់តែជាការចាប់ផ្តើមប៉ុណ្ណោះ។ នៅក្នុងរយៈពេលប៉ុន្មានឆ្នាំខាងមុខ របបរាជានិយមអាស្រ័យធម្មនុញ្ញ ដែលទើបនឹងបង្កើតថ្មីត្រូវប្រឈមមុខនឹងអស្ថិរភាពឥតឈប់ឈរ។ ចលនាបដិវត្តន៍របស់ប្រជាជនបារាំងក៏បានកើតឡើងសាជាថ្មី។ ចលនាបដិវត្តន៍នេះមានសន្ទុះកាន់តែខ្លាំង រហូតឈានទៅរំលាយរបបរាជានិយមចោលទាំងស្រុង។ របបសាធារណរដ្ឋបារាំងត្រូវបានបង្កើតឡើង ហើយព្រះបាទល្វីសទី១៦ ដែលជាអតីតព្រះមហាក្សត្រ ត្រូវបានតុលាការបដិវត្តន៍កាត់ទោសប្រហារជីវិត ដោយកាត់ក្បាលជាសាធារណៈ៕
ភាពរុងរឿងនិងការធ្លាក់ដុនដាបនៃចក្រភពរ៉ូម
កែប្រែឆ្នាំ២៧មុនគ.ស (២០៤០ឆ្នាំមុនសម័យកាលបច្ចុប្បន្ន) រ៉ូមបោះបង់របបដឹកនាំបែបសាធារណរដ្ឋ ដែលមានតុល្យភាពអំណាច រវាងព្រឹទ្ធសភា និងកុងស៊ុល ហើយងាកមកចាប់យករបៀបដឹកនាំបែបចក្រភព ដែលអំណាចទាំងអស់ត្រូវប្រមូលផ្តុំនៅលើមនុស្សតែម្នាក់ គឺអធិរាជ។ អធិរាជដំបូងបង្អស់ នៃចក្រភពរ៉ូម មានឈ្មោះថា អូហ្គូស (Auguste) ឬតាមភាសាឡាតាំង Augustus។
នៅក្នុងរយៈពេល ៥៦ឆ្នាំ ដែលលោកកាន់អំណាច អធិរាជអូហ្គូសបានស្តារប្រទេសជាតិឡើងវិញ ឲ្យចេញពីភាពប្រេះឆា នៃវិវាទផ្ទៃក្នុង ដែលបានអូសបន្លាយពេលអស់រយៈពេលប្រមាណជា ១សតវត្សរ៍កន្លងទៅ ហើយដឹកនាំចក្រភពរ៉ូម ឆ្ពោះទៅរកសុខសន្តិភាព និងវិបុលភាព។ កំណែទម្រង់សង្គមជាច្រើនត្រូវបានរៀបចំធ្វើ។ ក្នុងពេលជាមួយគ្នា ការការច្បាំងវាតទីពង្រីកទឹកដីនៃចក្រភពរ៉ូម ក៏ចេះតែបន្ត។
ទាក់ទងនឹងវិស័យយោធា រ៉ូមបានបង្កើតនូវរចនាសម្ព័ន្ធកងទ័ពថ្មីស្រឡាងមួយ ដែលមិនមានអ្នកណាធ្លាប់ធ្វើពីមុន គឺកងទ័ពអាជីព។ ទាហានរ៉ូម មិនមែនជាកសិករដែលគេកេណ្ឌយកមកច្បាំង នៅក្នុងពេលមានតម្រូវការ ហើយពេលចប់ចម្បាំង វិលត្រឡប់ទៅធ្វើស្រែចម្ការវិញ ដូចអ្វីដែលប្រទេសផ្សេងទៀតធ្លាប់ធ្វើពីមុននោះទេ។ នៅរ៉ូម ទាហានបំពេញមុខងារក្នុងជួរកងទ័ពជាអចិន្រ្តៃយ៍៖ ចេញច្បាំងនៅពេលមានចម្បាំង ហើយនៅពេលគ្មានចម្បាំង ត្រូវទទួលការហ្វឹកហ្វឺន ដោយទទួលប្រាក់បៀរវត្សរ៍ ដូចជាការបំពេញមុខរបរផ្សេងទៀតដែរ។ ហេតុដូច្នេះហើយបានជា នៅក្នុងសម័យកាលនោះ រ៉ូមមានកងទ័ពដែលមានជំនាញបំផុត ដែលធ្វើឲ្យប្រទេសផ្សេងៗទៀតមានការខ្លបខ្លាចគ្រប់ៗគ្នា។
តាមរយៈទាហានអាជីពនេះ ចក្រភពរ៉ូម ទាំងនៅក្រោមការដឹកនាំរបស់អធិរាជអូហ្គូស និងអធិរាជក្រោយៗមកទៀត បានទទួលជ័យជម្នះនៅស្ទើរតែគ្រប់សមរភូមិ ហើយច្បាំងវាតទីពង្រីកទឹកដីរបស់ខ្លួន ចាប់តាំងពីអង់គ្លេស និងតំបន់អឺរ៉ុប មកដល់តំបន់ជុំវិញសមុទ្រមេឌីទែរ៉ាណេ ហើយចាក់ចុះទៅទិសខាងកើត រហូតទៅដល់អ៊ីរ៉ាក់បច្ចុប្បន្ន។ ក៏ប៉ុន្តែ ផ្ទុយពីម៉ាសេដ្វាន់ របស់ Alexandre le Grand ចក្រភពរ៉ូមមិនមានមហិច្ឆតាចង់ច្បាំងកាន់កាប់ពិភពលោកទាំងមូលនោះទេ។ ចក្រភពរ៉ូមចេះកម្រិតដែនកំណត់នៃការពង្រីកទឹកដីរបស់ខ្លួន។
ទឹកដីនៃចក្រភពរ៉ូមបានលាតសន្ធឹងដល់កម្រិតអតិបរមា នៅក្នុងអំឡុងសតវត្សរ៍ទី១ និងសតវត្សរ៍ទី២ នៃគ.ស។ នៅពេលនោះ ចក្រភពរ៉ូមមានផ្ទៃដីសរុបរហូតដល់ទៅ ៥លានគីឡូម៉ែត្រក្រឡា ដែលក្នុងសម័យកាលបច្ចុប្បន្ននេះ ត្រូវបានបែងចែកបង្កើតទៅជាប្រទេសប្រមាណជា ៤០ប្រទេសខុសៗ នៅក្នុងតំបន់អឺរ៉ុប អាហ្វ្រិកខាងជើង និងតំបន់មជ្ឈិមបូព៌ា៖ អង់គ្លេស បារាំង ប៊ែលហ្ស៊ិក ប៉ែកខាងត្បូងអាល្លឺម៉ង់ ស្វ៊ីស អេ្សប៉ាញ ព័រទុយហ្កាល់ អ៊ីតាលី អូទ្រីស ហុងគ្រី ក្រូអាស៊ី ស៊ែរប៊ី អាល់បានី បូស្នី ក្រិក ប៊ុលហ្ការី រ៉ូម៉ានី តួកគី ស៊ីរី លីបង់ ប៉ាឡេស្ទីន អ៊ីស្រាអែល ហ្សកដានី អ៊ីរ៉ាក់ អេហ្ស៊ីប លីប៊ី ទុយនីស៊ី អាល់ហ្សេរី និងម៉ារ៉ុក សុទ្ធសឹងតែជាអតីតទឹកដីរបស់ចក្រភពរ៉ូម។
ប្រជាជនសរុបរបស់ចក្រភពរ៉ូម ត្រូវបានគេប៉ាន់ស្មានថា មានចន្លោះពី ៥០លាន ទៅ១០០លាននាក់ ពោលគឺ ប្រមាណជា ១ភាគ៣ នៃប្រជាជនសរុបនៅទូទាំងពិភពលោក នៅក្នុងសម័យកាលនោះ។ នៅជុំវិញចក្រភពរ៉ូម គេឃើញមានប្រជាជនភាគច្រើន គឺជាកុលសម្ព័ន្ធ ដែលបន្តរស់នៅតាមលក្ខណៈបុរេប្រវត្តិ ឬទើបនឹងបោះជំហានចេញពីបុរេប្រវត្តិ មកប្រកបរបរកសិកម្ម តែនៅមិនទាន់បង្កើតជារដ្ឋនៅឡើយ។ លើកលែងតែនៅទិសខាងកើត ដែលគេឃើញមានរដ្ឋ និងអរិយធម៌ធំៗមួយចំនួន រួមមាន ពែរស៍ ចិន និងឥណ្ឌា។
នៅក្នុងអំឡុងពេលនោះ ពែរស៍ គ្រាន់តែជារដ្ឋតូចមួយប៉ុណ្ណោះ លែងជាអាណាចក្រដ៏សម្បើមដូចពីមុនទៀតហើយ។ ឥណ្ឌាវិញ បន្តមានបញ្ហាបាក់បែកផ្ទៃក្នុងច្រើន ក៏ប៉ុន្តែ នៅតែអាចចាប់ផ្តើមពង្រីកឥទ្ធិពលនៃអរិយធម៌របស់ខ្លួន ទៅក្នុងតំបន់អាស៊ីអាគ្នេយ៍ (នគរជ្វា ខ្មែរ ម៉ាឡេ និងចំប៉ា ជាដើម)។ ចំណែកចិន ដែលបានបង្រួបបង្រួមគ្នា ក្រោមការដឹកនាំរបស់រាជវង្សហាន គឺជាអាណាចក្រដ៏សំខាន់មួយដែរ គ្រាន់តែមិនមែនជាមហាអំណាចកម្រិតពិភពលោក ដូចជាចក្រភពរ៉ូម។ អាណាចក្រទាំងពីរ ចិន និងរ៉ូម មានទំនាក់ទំនងជាមួយគ្នាច្រើន ទាំងទំនាក់ទំនងផ្នែកការទូត និងខាងផ្នែកជំនួញ ជាពិសេស ការជួញដូរសូត្រពីចិន។
ចក្រភពរ៉ូម ត្រូវបានគេកត់ត្រាឈ្មោះក្នុងប្រវត្តិសាស្រ្តថា ជាមហាអំណាចដ៏សម្បើមមួយ ក្នុងប្រវត្តិនៃមនុស្សជាតិ។ ជាការពិតថា នៅមុនចក្រភពរ៉ូម ពិភពលោកធ្លាប់បានស្គាល់មហាអំណាចធំៗ ដូចជា ពែរស៍ និងមាសេដ្វាន់របស់ Alexandre le Grand ហើយក្រោយចក្រភពរ៉ូម ក៏មានមហាអំណាចពិភពលោកដ៏សម្បើមផ្សេងទៀត ដូចជា អាណាចក្រម៉ុងហ្គោលរបស់ Gengis Khan និងចក្រភពអង់គ្លេស ជាដើម ដែលខ្លះជាមហាអំណាចដែលមានផ្ទៃដីធំជាងចក្រភពរ៉ូមទៅទៀត ក៏ប៉ុន្តែ មិនមានអាណាចក្រណា ដែលអាចរក្សាភាពរុងរឿងជាមហាអំណាចពិភពលោក បានយូរដូចជាចក្រភពរ៉ូមនោះទេ។
ក៏ប៉ុន្តែ ដូចមេដឹកនាំក្រិក ឈ្មោះ ពេរីគ្លែស (Périclès) ធ្លាប់ឡើង កាលពីប្រមាណជា ២ពាន់ ៥រយឆ្នាំមុនថា អ្វីៗក៏ត្រូវមានទីបញ្ចប់របស់វាដែរ។ យ៉ាងណាមិញ អំណាចរបស់ចក្រភពរ៉ូម បើទោះបីជាធំសម្បើមប៉ុណ្ណា ក៏ត្រូវមានទីបញ្ចប់របស់វាដែរ។
រហូតមកទល់នឹងពេលបច្ចុប្បន្ននេះ អ្នកប្រវត្តិសាស្រ្តនៅតែមិនទាន់មានការឯកភាពគ្នានៅឡើយទេ អំពីដើមហេតុ ដែលនាំឲ្យចក្រភពរ៉ូមធ្លាក់ចុះដុនដាប ហើយពេលវេលាពិតប្រាកដ នៃការបញ្ចប់អំណាចរ៉ូម ក្នុងឋានៈជាមហាអំណាចពិភពលោក ក៏គេពិបាកនឹងកំណត់ឲ្យបានជាក់លាក់ដែរ ដោយសារតែការធ្លាក់ចុះនៃចក្រភពរ៉ូម បានកើតឡើងដោយសន្សឹមៗ ដោយអូសបន្លាយពេលរហូតដល់ទៅរាប់រយឆ្នាំឯណោះ។
នៅក្នុងការសិក្សាអំពីដើមហេតុ ដែលនាំឲ្យចក្រភពរ៉ូមធ្លាក់ដុនដាប អ្នកប្រវត្តិសាស្រ្តច្រើននាំគ្នាផ្តោតទៅលើកត្តាធំៗមួយចំនួន ដូចជា វិបត្តិសេដ្ឋកិច្ច និងសង្គម បូករួមជាមួយនឹងវិបត្តិនយោបាយ ដែលកើតពីជម្លោះដណ្តើមស្នងតំណែង នៅក្រោយការស្លាប់របស់អធិរាជរ៉ូមម្តងៗ និងការវាយប្រហារពីកុលសម្ព័ន្ធខាងក្រៅ។
នៅចុងសតវត្សរ៍ទី៣ នៃគ.ស ចក្រភពរ៉ូមត្រូវបានគេពុះចែកជាពីរចំណែក គ្រប់គ្រងដោយអធិរាជពីរផ្សេងគ្នា៖ ចក្រភពរ៉ូមខាងកើត និងចក្រភពរ៉ូមខាងលិច។ ចាប់ពីពេលនោះមក ស្ថាប័ននយោបាយ និងកងទ័ពរ៉ូម បានចាប់ផ្តើមបាត់បង់ស្ថិរភាពបន្តិចម្តងៗ។ ជម្លោះផ្ទៃក្នុងរ៉ូមចេះតែបន្តកើតមានឥតឈប់ឈរ។ ក្នុងពេលដែលរ៉ូមកំពុងជួបនឹងអស្ថិរភាពផ្ទៃក្នុង ក្រុមកុលសម្ព័ន្ធពីខាងក្រៅ ជាពិសេស ក្រុមកុលសម្ព័ន្ធមកពីអាល្លឺម៉ង់ និងតួកគី បានបង្កើនការវាយប្រហារកាន់តែខ្លាំង ទៅលើចក្រភពរ៉ូម។
នៅដើមសតវត្សរ៍ទី៥ ចក្រភពរ៉ូមក៏ចាប់ផ្តើមបាត់បង់ទឹកដីបន្តិចម្តងៗ ទៅក្នុងដៃពួកកុលសម្ព័ន្ធ ដោយចាប់ផ្តើមពីទឹកដីអង់គ្លេស នៅអំឡុងឆ្នាំ៤១០នៃគ.ស អេស្ប៉ាញ និងអាហ្វ្រិកខាងជើង នៅឆ្នាំ៤៣០ ហ្គោល (បារាំង) នៅឆ្នាំ៤៥០ ហើយនៅឆ្នាំ៤៧៦ ក្រុមកុលសម្ព័ន្ធមកពីអាល្លឺម៉ង់បានវាយលុកចូលកាន់កាប់អ៊ីតាលី រួចហើយទម្លាក់អធិរាជនៃចក្រភពរ៉ូមខាងលិចពីអំណាច។
ថ្វីដ្បិតតែចក្រភពរ៉ូមមិនទាន់ដួលរលំទាំងស្រុង ដោយនៅសល់ចក្រភពរ៉ូមខាងកើតមួយទៀត ដែលគេច្រើនហៅថា ចក្រភពប៊ីហ្សង់តាំង (Byzantin) ក៏ប៉ុន្តែ រ៉ូម ជាមហាអំណាចពិភពលោកបានឈានដល់ទីបញ្ចប់ នៅត្រឹមឆ្នាំ៤៧៥នេះ។
អាណាចក្រប៊ីហ្សង់តាំង ដែលមានរាជធានី នៅកុងស្តង់ទីណូប (Constantinoble) គឺនៅត្រង់ទីក្រុងអ៊ីស្តង់ប៊ុល ប្រទេសតួកគីបច្ចុប្បន្ន បានបន្តអំណាចរ៉ូម រហូតដល់សតវត្សរ៍ទី១៥នៃគ.ស។ នៅឆ្នាំ១៤៥៣ តួកគីបានវាយលុកកាន់កាប់ទីក្រុងកុងស្តង់ទីណូប ផ្ដួលរលំចក្រភពប៊ីហ្សង់តាំង ហើយបង្កើតជាចក្រភពភពថ្មីមួយទៀត គឺចក្រភពអូតូម៉ង់ (ឬចក្រភពតួកគី)៕
យុគខ្មៅងងឹតនៅអឺរ៉ុបក្រោយការដួលរលំនៃចក្រភពរ៉ូម
កែប្រែនៅឆ្នាំ៤៧៦គ.ស ចក្រភពរ៉ូម ដែលត្រួតត្រាពិភពលោករាប់រយឆ្នាំមកហើយនោះ ត្រូវដួលរលំ។ ចក្រភពរ៉ូមខាងកើត នៅបន្តអត្ថិភាពរបស់ខ្លួនតទៅទៀត ដែលគេច្រើនតែហៅថា ជាចក្រភពប៊ីហ្សង់តាំង ដែលមានរាជធានី នៅកុងស្តង់ទីណូប។ ក៏ប៉ុន្តែ ចក្រភពរ៉ូមខាងលិចវិញ ត្រូវរលំបាត់រូប ក្រោយពីអធិរាជរ៉ូមចុងក្រោយ ឈ្មោះ រ៉ូមូលូស អូហ្គូសទូស (Romulus Augustus) ត្រូវបានក្រុមសម្ព័ន្ធមកពីអម្បូរហ្ស៊ែរម៉ានិក (Germanique) ផ្តួលរំលំ។
តំបន់អឺរ៉ុប ដែលធ្លាប់តែស្ថិតក្នុងមហារដ្ឋតែមួយ គឺចក្រភពរ៉ូម ត្រូវបានបំបែកទៅជានគរតូចៗជាច្រើន។ ស្តេចដែលគ្រប់គ្រងនគរអស់ទាំងនោះ ភាគច្រើនជាប្រជាជនចេញពីអម្បូរហ្ស៊ែរម៉ានិកដូចគ្នា ក៏ប៉ុន្តែ ស្ថិតក្នុងកុលសម្ព័ន្ធផ្សេងគ្នា ហើយតែងតែធ្វើសង្រ្គាមនឹងគ្នាទៅវិញទៅមកជារឿយៗ។
ក្នុងចំណោមកុលសម្ព័ន្ធ នៃអម្បូរហ្ស៊ែរម៉ានិក ដែលគ្រប់គ្រងដែនដីអឺរ៉ុប ក្រោយការដួលរលំនៃចក្រភពរ៉ូម គេឃើញមាន ពួកហ្វ្រង់ (Franc) គ្រប់គ្រងអឺរ៉ុបខាងលិច ដែលក្រោយមក ត្រូវបានគេយកឈ្មោះមកដាក់ឲ្យប្រទេស និងប្រជាជនបារាំង (La France/Les français)។ ពួកអង់គ្លី (Anglii) និងពួកសាក់សុង (Saxon) ដែលក្រោយមកបានរំលាយបញ្ចូលគ្នា ជាពួក អង់ហ្គ្លោ-សាក់សុង (Anglo-Saxon) បានចេញពីអឺរ៉ុបដីគោក ទៅបោះទីតាំង នៅលើកោះដ៏ធំមួយ នៅប៉ែកខាងត្បូងអឺរ៉ុប គឺដែនដីនៃរាជាណាចក្រអង់គ្លេសបច្ចុប្បន្ន។ ឯពួកស្កង់ឌីណាវ (Scandinave) គ្រប់គ្រងតំបន់អឺរ៉ុបប៉ែកខាងជើង នៅត្រង់ម្តុំ ប្រទេសន័រវែស ដាណឺម៉ាក និងស៊ុយអែដបច្ចុប្បន្ន។
នៅក្នុងចំណោមប្រជាជន ក្នុងអម្បូរហ្ស៊ែរម៉ានិកនេះ គេសង្កេតឃើញថា ពួកហ្វ្រង់ គឺជាក្រុមដែលមានអំណាចខ្លាំងជាងគេ នៅក្នុងយុគសម័យកណ្តាល (Moyen Age/Middle Age)។ អំណាចរបស់ពួកហ្វ្រង់បានស្គាល់ភាពរុងរឿងបំផុត នៅក្នុងរជ្ជកាលនៃអធិរាជស្ហាឡឺម៉ាញ (Charlemagne) ក្នុងអំឡុងឆ្នាំ៨០០គ.ស។ ដែនដីរបស់ពួកហ្វ្រង់ នៅក្នុងយុគសម័យកណ្តាលនោះ លាតសន្ធឹងនៅស្ទើរតែពាសពេញតំបន់អឺរ៉ុបខាងលិចទាំងមូល។ ក៏ប៉ុន្តែ នៅក្រោយរជ្ជកាលនៃអធិរាជស្ហាឡឺម៉ាញ អាណាចក្រហ្វ្រង់ ត្រូវបានបែងចែកជាពីរផ្នែក គឺហ្វ្រង់ខាងលិច (Francie occidentale) និងហ្វ្រង់ខាងកើត (Francie orientale)។ ក្រោយមក ហ្វ្រង់ខាងលិចបានបង្កើតទៅជារាជាណាចក្របារាំង ដែលមានទីតាំងស្ថិតនៅម្តុំប្រទេសបារាំងសម័យបច្ចុប្បន្ន។ ចំណែកហ្វ្រង់ខាងកើតបានបង្កើតជារាជាណាចក្រអាល្លឺម៉ង់ ដែលមានទីតាំងនៅម្តុំប្រទេសអាល្លឺម៉ង់សម័យបច្ចុប្បន្ន។
ការដួលរលំនៃចក្រភពរ៉ូម គឺជារបត់ដ៏សំខាន់មួយ ក្នុងប្រវត្តិសាស្រ្តអឺរ៉ុប។ ដែនដីអឺរ៉ុបដែលធ្លាប់តែរួបរួមគ្នា ក្រោមចក្រភពរ៉ូម ត្រូវបែកជាចំណែកៗ។ សង្រ្គាម និងភាពចលាចលបានកើតមានឡើងឥតឈប់ ដែលនាំឲ្យអឺរ៉ុបធ្លាក់ក្នុងភាពអនាធិបតេយ្យ គ្មានច្បាប់ គ្មានទម្លាប់ ហើយប្រជាជនគ្មានការអប់រំ។
ចាប់តាំងពីពេលចាប់ផ្តើមនៃប្រវត្តិសាស្រ្ត គេសង្កេតឃើញថា មនុស្សជាតិតែងតែស្គាល់នូវភាពរីកចម្រើនជឿនលឿនទៅមុខជាលំដាប់។ ក្នុងរយៈពេល ៣៥សតវត្សរ៍ ចាប់តាំងពីការចាប់កំណើតនៃអរិយធម៌អេហ្ស៊ីបមក មនុស្សជាតិមានចំណេះដឹងកាន់តែប្រសើរឡើង ហើយរបៀបរស់នៅកាន់តែមានលក្ខណៈទំនើបឡើង ពីសតវត្សរ៍មួយ ទៅសតវត្សរ៍មួយ តាមរយៈភាពឆ្លាតវៃ និងគំនិតច្នៃប្រឌិតរបស់ប្រជាជនអេហ្ស៊ីប ចិន ក្រិក ហ្វេនីស៊ី និងពួករ៉ូម៉ាំង។ ដោយសារប្រជាជនអស់ទាំងនេះ មនុស្សមានប្រព័ន្ធសំណេរតាមបែបអក្ខរក្រម(បង្កើតឡើងដោយពួកហ្វេនីស៊ី) មានត្រីវិស័យ (បង្កើតឡើងដោយចិន) មានរូបមន្តធរណីមាត្រ និងទស្សនវិជ្ជា (ក្រិក) មានប្រព័ន្ធច្បាប់ជាសំណេរ (បង្កើតឡើងដោយពួករ៉ូម៉ាំង) ។ល។ និង ។ល។
ក៏ប៉ុន្តែ នៅអឺរ៉ុប ភាពរីកចម្រើនជឿនលឿនអស់ទាំងនេះត្រូវបានបញ្ចប់ ជាមួយនឹងការដួលរលំនៃចក្រភពរ៉ូម នៅសតវត្សរ៍ទី៥ នៃគ.ស ជំនួសមកវិញដោយភាពអនាធិបតេយ្យ សង្រ្គាម និងការកាប់សម្លាប់គ្នាឥតឈប់។ ស្ថិតក្នុងស្ថានភាពសង្រ្គាមឥតឈប់បែបនេះ ស្តេចនីមួយៗ ក្នុងតំបន់អឺរ៉ុប នាំគ្នាគិតតែពីការពង្រឹងកងទ័ពរៀងៗខ្លួន ដោយបំភ្លេចចោល លែងគិតគូរពីការអប់រំ និងសុខមាលភាពរបស់ប្រជាជន។
នៅស្ទើរតែគ្រប់នគរក្នុងតំបន់អឺរ៉ុប គេឃើញមានសង្រ្គាមដណ្តើមរាជបល្ល័ង្កបានកើតមានឡើងឥតឈប់ឈរ។ ការស្នងរាជ្យពីក្សត្រមួយទៅក្សត្រមួយទៀត ច្រើនតែកើតមានឡើង ដោយការបង្ហូរឈាម។
ម្យ៉ាងទៀត គេសង្កេតឃើញថា នៅក្នុងអំឡុងពេលនោះ ស្ទើរតែគ្រប់រដ្ឋទាំងអស់ នៅទូទាំងតំបន់អឺរ៉ុបទាំងមូល អំណាចនៃរដ្ឋបាលកណ្តាលមានការធ្លាក់ចុះខ្សោយ។ ចំណែកឯមេកន្ទ្រាញនៅតាមខេត្តវិញ មានអំណាចកំពូលៗ ដោយខ្លះស្ទើរតែមានអំណាចលើសស្តេចទៅទៀត។ ទាំងនេះ ធ្វើឲ្យរដ្ឋនីមួយៗ កាន់តែធ្លាក់ក្នុងភាពអនាធិបតេយ្យកាន់តែខ្លាំង។ ប្រទេសលែងមានច្បាប់។ អ្នកណាខ្លាំង អ្នកនោះឈ្នះ។
តាមការសិក្សារបស់អ្នកបុរាណវិទ្យា គេឃើញថា អឺរ៉ុបក្រោយការដួលរលំនៃចក្រភពរ៉ូម ខុសគ្នាពីអឺរ៉ុបនៅក្រោមចក្រភពរ៉ូម ដូចមេឃនិងដី។ នៅក្រោមចក្រភពរ៉ូម អឺរ៉ុបគឺជាតំបន់មានច្បាប់ (ច្បាប់ដែលមានការចងក្រងជាសំណេរ) មានសកម្មភាពជំនួញ មានការរៀបចំដែនដី ជាទីប្រជុំជន ឬទីក្រុង ដែលមានសណ្តាប់ធ្នាប់ មានអគារប្រកបដោយស្នាដៃស្ថាបត្យកម្មដ៏វិចិត្រ ប្រជាជនមានការអប់រំ មានការចេះដឹងខ្ពង់ខ្ពស់។ នៅក្រោយការដួលរលំនៃចក្រភពរ៉ូម អ្វីៗទាំងអស់នេះត្រូវរលុបបាត់រូបទាំងស្រុង ពីអឺរ៉ុប៖ ប្រជាជនមាន សកម្មភាពសំខាន់ៗតែពីរប៉ុណ្ណោះ គឺធ្វើស្រែ និងធ្វើសង្រ្គាម។ អរិយធម៌នៅក្នុងតំបន់អឺរ៉ុបត្រូវលិចលង់បាត់ទាំងស្រុង។ មានអ្នកប្រវត្តិសាស្រ្តខ្លះបានឲ្យឈ្មោះសម័យកាលនោះថាជាយុគខ្មៅងងឹត (Age Sombre/Dark Age)។
យុគខ្មៅងងឹតនៃអរិយធម៌អឺរ៉ុប បានអូសបន្លាយពេលជាច្រើនសតវត្សរ៍ ពោលគឺ ចាប់តាំងពីការដួលរលំនៃចក្រភពរ៉ូម (សតវត្សរ៍ទី៥) រហូតដល់សម័យកាល ដែលគេឲ្យឈ្មោះថា ឲ្យឈ្មោះថា La Renaissance (អំឡុងសតវត្សរ៍ទី១៤) នៅពេលដែលអរិយធម៌អឺរ៉ុបបានចាប់ផ្តើមលេចធ្លោឡើងវិញ ជាមួយនឹងអ្នកប្រាជ្ញល្បីៗនៅអ៊ីតាលី ដូចជា Léonard de Vinci (វិចិត្រករ ស្ថាបត្យករ វិស្វករ ទស្សនវិទូ) Machiavel (អ្នកជំនាញខាងយុទ្ធសាស្រ្ត និងនយោបាយ) និង Michel-Angle (ស្ថាបត្យករ និងវិចិត្រករ)៕
ពិភពក្រិកទល់នឹងអាណាចក្រពែរស៍៖ ជ័យជម្នះនៃប្រជាធិបតេយ្យ
កែប្រែប្រមាណជា ៦រយឆ្នាំ មុនគ.ស (ប្រមាណជា ២ពាន់ ៦រយឆ្នាំមុនសម័យកាលបច្ចុប្បន្ន) មនុស្សបានប្រមូលផ្តុំគ្នា បង្កើតជារដ្ឋ និងអរិយធម៌ធំៗ នៅអេហ្ស៊ីប មេសូប៉ូតាមី ឥណ្ឌា និងចិន ព្រមទាំងនៅតាមតំបន់ដែលជាប់នឹងសមុទ្រមេឌីទែរ៉ាណេ។ ក្រោយមក គេឃើញមានអាណាចក្រមួយទៀតបានលេចធ្លោឡើង នៅក្នុងតំបន់ក្បែរឈូងសមុទ្រពែរស៍ ត្រង់ប្រទេសអ៊ីរ៉ង់បច្ចុប្បន្ន នោះ គឺអាណាចក្រពែរស៍។ អាណាចក្រពែរស៍ ដែលមានជំនាញខាងទ័ពសេះ។
ក្រោមការដឹកនាំរបស់អធិរាជស៊ីរូស (Cyrus) អាណាចក្រពែរស៍បានវាតទីពង្រីកដែនដីរបស់ខ្លួន ដោយវាយកាន់កាប់រដ្ឋដែលនៅជិតខាង ដែលក្នុងនោះក៏រួមមានទាំងអាណាចក្របាប៊ីឡូន នៅមេសូប៉ូតាមីផងដែរ។ គិតត្រឹមឆ្នាំ ៥០០មុនគ.ស មេសូប៉ូតាមី អេហ្ស៊ីប ឥណ្ឌា ព្រមទាំងតំបន់អាស៊ីកណ្តាល និងមួយផ្នែកនៃតំបន់មេឌីទែរ៉ាណេ ត្រូវធ្លាក់ក្រោមការកាន់កាប់របស់អាណាចក្រពែរស៍។
ក៏ប៉ុន្តែ អធិរាជពែរស៍មិនសុខចិត្តបញ្ចប់ការពង្រីកទឹកដីរបស់ខ្លួនត្រឹមនេះទេ។ នៅឆ្នាំ៤៩៩មុនគ.ស ក្រោមការដឹកនាំរបស់អធិរាជដារីយូស (Darius) អាណាចក្រពែរស៍ ដែលដណ្តើមកាន់កាប់ទ័ពជើងទឹករបស់លីបង់ (ហ្វេនីស៊ី) ក៏បានបញ្ជូនទូកចម្បាំង និងទាហានរបស់ខ្លួន ទៅវាយលុកចូលក្នុងប្រទេសក្រិក។ ក៏ប៉ុន្តែ កងទ័ពពែរស៍ត្រូវកងទ័ពក្រិកវាយបំបាក់ នៅប្រមាណជា ៤០គីឡូម៉ែត្រពីបុរីអាថែន នៅត្រង់កន្លែងមួយឈ្មោះថា “ម៉ារ៉ាតុង”។
ទាក់ទងនឹងសមរភូមិនៅម៉ារ៉ាតុងនេះ មានដំណើររឿង ដែលគេនិទានតៗគ្នាមកថា ក្រោយពីកងទ័ពក្រិកបានបង្រ្កាបទ័ពពែរស៍ អ្នកនាំសារក្រិកម្នាក់បានរត់ពីម៉ារ៉ាតុង ដោយឥតឈប់ ដើម្បីនាំដំណឹងល្អនេះទៅប្រាប់រដ្ឋាភិបាលនៅអាថែន។ ពេលទៅដល់អាថែន ដោយមានការនឿយហត់ខ្លាំងពេក អ្នកនាំសាររូបនេះនិយាយបានតែមួយម៉ាត់ថា “យើងឈ្នះហើយ!” ក៏ដួលស្លាប់ទៅ។ ទៅតាមដំណើររឿងនេះហើយ បានជាគេដាក់ឈ្មោះកីឡារត់ចម្ងាយមួយប្រភេទ ក្នុងការប្រកួតកីឡាអូឡាំពិចសម័យបច្ចុប្បន្នថា “កីឡារត់ម៉ារ៉ាតុង”។
ក្រោយពីទទួលបរាជ័យនៅម៉ារ៉ាតុង អាណាចក្រពែរស៍មិនអស់ចិត្ត ក៏បានលើកទ័ពមកវាយលុកលើក្រិកសាជាថ្មីទៀត។ សង្រ្គាមរវាងពែរស៍ និងក្រិកបានអូសបន្លាយពេលរហូតដល់ទៅប្រមាណជាកន្លះសតវត្សរ៍។ ក៏ប៉ុន្តែ នៅចុងបំផុតទៅ កងទ័ពអាណាចក្រពែរស៍ ដែលមានចំនួនយ៉ាងច្រើនសន្ធឹកសន្ធាប់ នៅតែត្រូវទទួលបរាជ័យ ដោយមិនអាចវាយកាន់កាប់ក្រិកបាន។
តាមការពិត ក្នុងចំណោមទាហានដែលអាណាចក្រពែរស៍បញ្ជូនទៅធ្វើសង្រ្គាមនៅក្រិក មានមួយផ្នែកធំ មិនមែនជាទាហានពែរស៍នោះទេ ប៉ុន្តែ ជាទាហានដែលមានប្រភពចេញពីរដ្ឋ ដែលស្ថិតក្រោមការត្រួតត្រារបស់អាណាចក្រពែរស៍។ ទាហានទាំងនេះមិនមានទឹកចិត្តក្នុងការច្បាំងទល់នឹងទាហានក្រិកនោះទេ ពីព្រោះវាមិនមែនជាសង្រ្គាម ដើម្បីផលប្រយោជន៍របស់ពួកគេ តែជាសង្រ្គាម ដើម្បីកេរ្តិ៍ឈ្មោះអាណាចក្រពែរស៍។ ផ្ទុយទៅវិញ ទាហានក្រិកច្បាំងទល់នឹងទាហានពែរស៍ ក្នុងស្មារតីស្នេហាជាតិ និងប្តូរផ្តាច់ ដើម្បីការពារសេរីភាព និងឯករាជ្យរបស់ខ្លួន ពីការត្រួតត្រារបស់បរទេស។ បុរីរដ្ឋទាំងអស់របស់ក្រិក ដែលខ្លះជាគូប្រជែងនឹងគ្នា ក៏សុខចិត្តទុកវិវាទរបស់ខ្លួនមួយអន្លើ ដោយងាកមកពួតដៃគ្នា ដើម្បីប្រយុទ្ធទល់នឹងកងទ័ពពែរស៍។
អាណាចក្រពែរស៍ ដែលជាមហាអំណាច ធ្លាប់វាយបង្ក្រាបកងទ័ពធំៗ ហើយត្រួតត្រាទឹកដី ចាប់តាំងពីឥណ្ឌា មេសូប៉ូតាមី រហូតដល់អេហ្ស៊ីប ក៏ប៉ុន្តែ បែរជាមកបរាជ័យនៅចំពោះមុខបុរីរដ្ឋតូចៗប៉ុន្មានរដ្ឋរបស់ក្រិក។
ក្រោយពីបានទទួលជ័យជម្នះលើកងទ័ពនៃអាណាចក្រពែរស៍ អាថែន ដែលជាបុរីរដ្ឋដ៏សំខាន់មួយរបស់ក្រិក បានស្គាល់នូវភាពរុងរឿង មានឈ្មោះល្បីល្បាញ ហើយបានពង្រីកឥទ្ធិពលនៃវប្បធម៌របស់ខ្លួន ទៅកាន់បុរីរដ្ឋផ្សេងទៀតរបស់ក្រិក ក៏ដូចជា ទៅកាន់រដ្ឋផ្សេងទៀតនៅក្បែរៗនោះ។
អាថែន គឺជាអ្នកបង្កើតរបបដឹកនាំបែបប្រជាធិបតេយ្យជាលើកដំបូងគេបង្អស់ក្នុងប្រវត្តិមនុស្សជាតិ។ ពលរដ្ឋអាថែន ដែលមានអាយុចាប់ពី ១៨ឆ្នាំឡើងទៅ មានសិទ្ធិចូលរួមប្រជុំ ដើម្បីជ្រើសរើសសមាជិកសភា ហើយសមាជិកសភា ជាអ្នកជ្រើសរើសសមាសភាពរដ្ឋាភិបាល។ ជាដំណើរការប្រជាធិបតេយ្យ ដែលបានបន្សល់ទុករហូតមកទល់នឹងពេលបច្ចុប្បន្ន។
នៅក្រិកសម័យបុរាណ យុវជនទទួលបាននូវការអប់រំយ៉ាងទូលំទូលាយ។ ពលរដ្ឋក្រិកភាគច្រើនចេះអាន និងចេះសរសេរ។ ពួកគេចូលចិត្តជជែកគ្នា ចែកចាយ និងផ្លាស់ប្តូរគំនិតគ្នាទៅវិញទៅមក។ គឺក្រិកនេះឯង ដែលជាអ្នកដុះគំនិត បង្កើតជាសិល្បៈល្ខោន និងទស្សនវិជ្ជា។ សូក្រាត ទស្សនវិទូ ដែលគេស្គាល់គ្រប់គ្នា នៅទូទាំងពិភពលោក រហូតមកទល់នឹងពេលបច្ចុប្បន្ននេះ គឺជាពលរដ្ឋក្រិក។ ក្រៅពីសូក្រាត ទស្សនវិទូល្បីៗផ្សេងៗទៀត ដូចជា ផ្លាតុង និងអារីស្តូត ជាដើម ក៏សុទ្ធតែជាជនជាតិក្រិក។
ក្រៅពីប្រជាធិបតេយ្យ និងទស្សនវិជ្ជា ក្រិកក៏បានបង្កើតគំនិតថ្មីៗជាច្រើនផ្សេងទៀតដែរ ដែលបន្សល់ទុកជាកេរមរតកសម្រាប់មនុស្សជាតិ រហូតដល់ពេលបច្ចុប្បន្ននេះ។ ទ្រឹស្តីបទគណិតវិទ្យាជាច្រើន មានប្រភពចេញពីក្រិក ហើយដែលគេនៅតែបន្តយកមកបង្រៀននៅតាមសាលារៀននៅទូទាំងពិភពលោកសព្វថ្ងៃនេះ (Pythagore, Thalès, Archimède សុទ្ធសឹងជាជនជាតិក្រិក)។ ពី (តាមអក្សរក្រិក π) ដែលគេយកមកប្រើ ដើម្បីគណនាបរិមាត្រនៃរង្វង់ គឺបង្កើតឡើងដោយក្រិក។ នៅក្នុងភាសានៃបណ្តាប្រទេសក្នុងទ្វីបអឺរ៉ុបបច្ចុប្បន្ន គេសង្កេតឃើញថា ពាក្យបច្ចេកទេស ដែលអ្នកចេះដឹងច្រើនតែយកមកប្រើ ភាគច្រើនជាពាក្យ ដែលមានឫសគល់ចេញពីភាសាក្រិក។
កាលពីប្រមាណជាជិត ២ពាន់ ៥រយឆ្នាំមុន រដ្ឋបុរសក្រិកដ៏ល្បីម្នាក់ ឈ្មោះ “ពេរីគ្លែស” (Périclès) បានថ្លែងក្នុងសុន្ទរកថារបស់លោកថា៖
ពេរីគ្លែស (Périclès) រដ្ឋបុរសដ៏ល្បីល្បាញរបស់ក្រិកសម័យបុរាណ
“របបនយោបាយរបស់យើងគឺជាគំរូដល់អ្នកដទៃ។ សម្រាប់ប្រទេសរបស់យើង រដ្ឋធ្វើការ ដើម្បីផលប្រយោជន៍របស់មនុស្សភាគច្រើន មិនមែន សម្រាប់ផលប្រយោជន៍របស់មនុស្សមួយក្តាប់តូចនោះទេ។ ដូច្នេះហើយបានជាយើងហៅរបបនយោបាយនេះថាជារបបប្រជាធិបតេយ្យ។ ប្រជាជនទាំងអស់មានសិទ្ធិស្មើគ្នា នៅចំពោះមុខច្បាប់។ ច្បាប់ ដែលការពារអ្នកទន់ខ្សោយ។
ជាការពិតថា អ្វីៗមិនអាចស្ថិតនៅជាអមតៈបាននោះទេ។ នៅថ្ងៃណាមួយ ប្រជាជាតិយើងនឹងត្រូវធ្លាក់ចុះទន់ខ្សោយ។ ក៏ប៉ុន្តែ បើទោះបីជាយ៉ាងនេះក៏ដោយ អស់លោកអ្នកដែលរស់នៅក្នុងសម័យកាលរាប់សតវត្សរ៍ ទៅថ្ងៃអនាគត អាចនឹងនិយាយពីពួកយើងថា ពួកយើងបានបង្កើតបុរីដ៏ល្បីល្បាញ និងប្រកបដោយសុភមង្គលបំផុត”។
ជិត ២៥សតវត្សរ៍ក្រោយមក យើងអាចនិយាយបានថា អ្វីដែល Périclès បានប្រមើលមើលខាងលើនេះ ពិតជាបានកើតឡើងមែន។
ជាការពិតថា ប្រជាធិបតេយ្យក្រិកសម័យបុរាណ ខុសពីប្រជាធិបតេយ្យនៅសម័យកាលបច្ចុប្បន្ន។ របៀបរបបដឹកនាំរបស់ក្រិកសម័យបុរាណត្រូវបានរៀបចំទៅតាមលក្ខណៈជាបុរីរដ្ឋតូចៗ ដែលមានប្រជាជនតិច ប្រជាធិបតេយ្យក្រិកសម័យនោះ គឺប្រជាធិបតេយ្យដោយផ្ទាល់ ហើយមានតែពលរដ្ឋជាបុរសប៉ុណ្ណោះ ដែលអាចចូលរួមសម្រេចកិច្ចការរដ្ឋ និងជ្រើសរើសតំណាងរាស្រ្តបាន ដោយផាត់ស្រ្តីចេញពីកិច្ចការរដ្ឋ។ ក៏ប៉ុន្តែ បើទោះជាយ៉ាងនេះក៏ដោយ គោលគំនិតរួមនៃប្រជាធិបតេយ្យក្រិក គឺគោលការណ៍យកប្រជាជនជាធំ (រដ្ឋាភិបាលរបស់រាស្រ្ត ជ្រើសរើសដោយរាស្រ្ត និងដើម្បីរាស្រ្ត) គឺជាគោលការណ៍ដែលមានឥទ្ធិពលខ្លាំងបំផុត នៅក្នុងគំនិតនយោបាយនាសម័យកាលបច្ចុប្បន្ន៕
ការធ្លាក់ដុនដាបរបស់ក្រិកនិងការលេចមុខមហាអំណាចថ្មីរបស់ Alexandre le Grand
កែប្រែនៅពេលដែលប្រទេសមួយមានការរួបរួមគ្នា ប្រទេសនោះច្រើនតែស្គាល់នូវភាពរុងរឿង។ ផ្ទុយទៅវិញ ប្រសិនបើមានការបែកបាក់គ្នា ការធ្វើសង្រ្គាមហែកហួរគ្នាឯង ប្រទេសប្រាកដជានឹងធ្លាក់ចុះទន់ខ្សោយ ហើយអាចនឹងត្រូវរលំរលាយ ធ្លាក់ទៅក្នុងការត្រួតត្រារបស់បរទេស។ នេះគឺជាភាពពិតជាក់ស្តែង ដែលកើតមានឡើង នៅគ្រប់កន្លែង ទាំងនៅក្នុងសម័យកាលបច្ចុប្បន្ន ក៏ដូចជាកាលពីសម័យបុរាណ។
កាលពីប្រមាណជា ២ពាន់ ៥រយឆ្នាំមុន ក្រិក ដែលមានការរួបរួមគ្នា អាចច្បាំងឈ្នះមហាអំណាចពិភពលោក គឺអាណាចក្រពែរស៍ រួចហើយក្រិកខ្លួនឯងក៏ស្គាល់នូវភាពរុងរឿង ជាប្រទេសមហាអំណាចដ៏សំខាន់មួយ នៅលើពិភពលោក។ ក៏ប៉ុន្តែ ភាពរុងរឿងរបស់ក្រិកបានឈានមកដល់ទីបញ្ចប់ នៅពេលដែលក្រិកបែកបាក់គ្នា ហើយគិតតែពីធ្វើសង្រ្គាមហែកហួរគ្នាឯង គឺនៅក្នុងសង្រ្គាម ដែលអ្នកប្រវត្តិសាស្រ្តដាក់ឈ្មោះថា “សង្រ្គាមប៉េឡូប៉ូនែស” (Peloponnèse)។
ក្រិកសម័យបុរាណ គឺជាបណ្តុំនៃបុរីតូចៗជាច្រើន ដែលមានរចនាសម្ព័ន្ធដឹកនាំឯករាជ្យដាច់ចេញពីគ្នាប្រៀបបាននឹងកូនរដ្ឋ ដែលគេឲ្យឈ្មោះថា “បុរីរដ្ឋ” (City-State/Cité-Etat)។ សង្រ្គាមប៉េឡូប៉ូនែស ដែលចាប់ផ្ទុះឡើង ពីឆ្នាំ៤៣១មុនគ.ស ហើយអូសបន្លាយពេលរហូតដល់ឆ្នាំ៤០៤មុនគ.ស គឺជាសង្រ្គាមរវាងបក្សសម្ព័ន្ធពីរនៃបុរីរដ្ឋក្រិក៖ បក្សសម្ព័ន្ធម្ខាងដឹកនាំដោយអាថែន (Athènes) និងបក្សសម្ព័ន្ធម្ខាងទៀតដឹកនាំដោយស្ប៉ាត (Sparte)។
នៅទីបញ្ចប់ គឺខាងបក្សសម្ព័ន្ធរបស់ស្ប៉ាត ដែលជាអ្នកទទួលជ័យជម្នះ ក៏ប៉ុន្តែ សង្រ្គាម ៣០ឆ្នាំនេះ បានធ្វើឲ្យក្រិកទាំងមូលត្រូវធ្លាក់ចុះទន់ខ្សោយ។ អាថែន ដែលចាញ់សង្រ្គាម ត្រូវវិនាសហិនហោច ហើយរបបប្រជាធិបតេយ្យត្រូវដួលរលំ។ ក៏ប៉ុន្តែ ក្នុងពេលជាមួយគ្នា បក្សសម្ព័ន្ធរបស់ស្ប៉ាត ដែលជាអ្នកឈ្នះសង្រ្គាម ក៏បានជួបប្រទះនឹងភាពក្រីក្រនៅស្ទើរតែគ្រប់ទីកន្លែងដែរ។
សង្រ្គាមប៉េឡូប៉ូនែសបានធ្វើឲ្យភាពរុងរឿងនៃមហាអំណាចក្រិកត្រូវបញ្ចប់ជាស្ថាពរ ហើយមិនយូរប៉ុន្មាន អតីតមហាអំណាចមួយនេះក៏ត្រូវធ្លាក់ក្រោមការត្រួតត្រារបស់មហាអំណាចថ្មីមួយទៀត គឺអាណាចក្រម៉ាសេដ្វាន (Macédoine) ដឹកនាំដោយអធិរាជដ៏ល្បីល្បាញមួយរូប គឺ Alexandre le Grand (តាមភាសាអង់គ្លេស Alexander the Great)។
ម៉ាសេដ្វាន តាមពិតទៅ ក៏ជានគរមួយ ដែលទទួលឥទ្ធិពលពីវប្បធម៌ក្រិកដែរ ហើយបច្ចុប្បន្ននេះ ម៉ាសេដ្វាន គឺជាតំបន់ស្វ័យ័តមួយរបស់ក្រិក។ Alexandre ដែលជាអធិរាជដ៏ល្បីល្បាញរបស់ម៉ាសេដ្វាន គឺជាកូនសិស្សរបស់អារីស្តូត ដែលជាទស្សនវិទូក្រិក។
Alexandre le Grand ដែលមានវ័យត្រឹមតែ ២០ឆ្នាំ បានឡើងគ្រងរាជជាស្តេចរបស់ម៉ាសេដ្វាន ក្រោយពីស្តេចហ្វីលីព ដែលជាបិតា ត្រូវគេលបធ្វើឃាត នៅឆ្នាំ៣៣៦មុនគ.ស។ Alexandre គឺជាបញ្ញវន្តមួយរូបដែលពូកែខាងកំណាព្យ និងទស្សនវិជ្ជា ហើយក៏ជាអ្នកជំនាញខាងទ័ពសេះផងដែរ។ នៅពេលឡើងគ្រងរាជភ្លាម បញ្ហាដែល Alexandre le Grand ត្រូវប្រឈមមុខមុនគេ គឺការរកវិធីបញ្ចប់វិវាទផ្ទៃក្នុង ដើម្បីបង្រួបបង្រួមបុរីរដ្ឋក្រិកឡើងវិញ ហើយវិធីដ៏ល្អបំផុតក្នុងការបង្រួបបង្រួមគូប្រជែងអស់ទាំងនេះ គឺស្វែងរកសត្រូវរួមមួយ។ Alexandre le Grand ក៏គិតឃើញគំនិតមួយ គឺប្រមែរប្រមូលទ័ពម៉ាសេដ្វាន រួមជាមួយនឹងទ័ពក្រិកទាំងអស់ ប្រកាសសង្រ្គាមទល់នឹងអាណាចក្រពែរស៍ ដើម្បីជាការសងសឹក ចំពោះអំពើឈ្លានពានរបស់ពែរស៍ ទៅលើក្រិក កាលពីមុន។
ដោយសារតែអាណាចក្រពែរស៍គឺជាសត្រូវចាស់របស់ក្រិក ហើយម៉ាសេដ្វាន គឺជាផ្នែកមួយនៃវប្បធម៌ក្រិក កងទ័ពក្រិកបានប្រមូលគ្នា ចេញទៅតាម Alexandre le Grand ក្នុងការធ្វើសង្រ្គាមទល់នឹងអាណាចក្រពែរស៍ ដោយគេចាត់ទុកថានេះគឺជាសង្រ្គាម រវាងក្រិក និងពែរស៍។
ចេញពីក្រិក កងទ័ពរបស់ Alexandre le Grand បានវាយបំបាក់កងទ័ពរបស់អាណាចក្រពែរស៍ នៅតួកគី ហើយបន្ទាប់មក វាយចុះទៅទិសខាងត្បូង ចូលកាន់កាប់លីបង់ ស៊ីរី អ៊ីស្រាអែល អេហ្ស៊ីប បាប៊ីឡូន (អ៊ីរ៉ាក់) និងចុងក្រោយ ទឹកដីពែរស៍ផ្ទាល់ (អ៊ីរ៉ង់)។ នៅឆ្នាំ៣៣១មុនគ.ស កងទ័ពពែរស៍ ដែលនៅសេសសល់ចុងក្រោយ ត្រូវបានកងទ័ព Alexandre le Grand វាយកម្ទេច អាណាចក្រពែរស៍ត្រូវដួលរលំ ហើយ Alexandre le Grand ក៏ប្រកាសខ្លួនថាជាអធិរាជរបស់ពិភពលោក។
អាណាចក្រម៉ាសេដ្វាន ដែលដឹកនាំដោយ Alexandre le Grand ដែលត្រូវបានគេចាត់ទុកថាអធិរាជរបស់ក្រិកដែរនោះ បានជំនួសអាណាចក្រពែរស៍ ក្នុងឋានៈជាមហាអំណាចពិភពលោក គ្រប់គ្រងដែនដី ដែលលាតសន្ធឹងចាប់តាំងពីតំបន់មេឌីទែរ៉ាណេ កាត់តាមដើមបូព៌ា រហូតដល់អាស៊ី។ ក៏ប៉ុន្តែ Alexandre le Grand មិនស្កប់ចិត្តតែត្រឹមនោះទេ ដោយបានបែកគំនិតមានមហិច្ឆតាថ្មីមួយទៀត គឺចង់វាតទីគ្រប់គ្រងពិភពលោកទាំងមូល។
Alexandre le Grand បានលើកទ័ពចេញពីពែរស៍វាយលុកឆ្ពោះទៅទិសខាងកើត រហូតដល់ឥណ្ឌា។ ក៏ប៉ុន្តែ ទៅដល់កន្លែងមួយ ក្បែរក្រុងញូវដេលីបច្ចុប្បន្ន Alexandre le Grand ត្រូវគាំងដំណើរ ទៅមុខទៀតលែងបាន ដោយសារតែកងទ័ពនាំគ្នាធ្វើកូដកម្មលែងប្រយុទ្ធ។ ទាហានក្រិកចាប់ផ្តើមធុញទ្រាន់នឹងសង្រ្គាម ម្យ៉ាង គឺដោយសារតែពួកគេបានចាកចេញឆ្ងាយពីស្រុកកំណើតអស់រយៈពេល ៩ឆ្នាំមកហើយ។ ម្យ៉ាងទៀត អាណាចក្រពែរស៍ ដែលជាគូសត្រូវរបស់ក្រិក និងដែលជាគោលដៅចម្បងនៃការធ្វើសង្រ្គាមនេះ ក៏ត្រូវបានពួកគេវាយកម្ទេចរួចហើយដែរ។ ដូច្នេះ សម្រាប់ពួកក្រិក វាគ្មានន័យអ្វី ដែលត្រូវធ្វើសង្រ្គាមវាតទីតទៅមុខទៀតនោះទេ។
នៅពេលដែលកងទ័ពឈប់ស្តាប់បញ្ជា លែងចង់ធ្វើដំណើរតទៅមុខទៀត Alexandre le Grand បានត្រឹមតែខឹងសម្បារ តែធ្វើអ្វីមិនកើត ក៏សុខចិត្តស្តាប់តាមការទាមទាររបស់កងទ័ពខ្លួន។ ពីសាច់រឿងនេះ គេអាចទាញបានមេរៀនដ៏សំខាន់មួយថា គ្រប់អំណាចទាំងអស់ មានមូលដ្ឋានគ្រឹះ នៅលើការព្រមព្រៀងស្តាប់បង្គាប់របស់រាស្រ្ត មិនថា ក្នុងរបបផ្តាច់ការ ឬរបបប្រជាធិបតេយ្យនោះទេ។ នៅពេលដែលរាស្រ្តលែងស្តាប់បង្គាប់ ទោះបីជាអំណាចផ្តាច់ការ ឬអំណាចយោធា ក៏ត្រូវតែដួលរលំដែរ។
រូបចម្លាក់ Alexandre le Grand នៅលើមឈូសមួយ ដែលគេរកឃើញ នៅក្នុងប្រទេសលីបង់ ហើយបច្ចុប្បន្នរក្សាទុកក្នុងសារមន្ទីរនៅតួកគី
ដោយគ្មានជម្រើស Alexandre le Grand ក៏បានដកកងទ័ពចេញពីឥណ្ឌា ហើយធ្វើដំណើរត្រឡប់ក្រោយវិញ ទៅដល់បាប៊ីឡូន ទីដែលព្រះអង្គចង់តាំងរាជធានី សម្រាប់អាណាចក្ររបស់ព្រះអង្គ គឺរាជធានីរបស់ពិភពលោក។ ក៏ប៉ុន្តែ នៅឆ្នាំ៣២៣មុនគ.ស ក្រោយពីគ្រងរាជ្យបានតែ ១៣ឆ្នាំ Alexandre le Grand បានចូលទិវង្គត ក្នុងវ័យ ៣២ឆ្នាំ។ មូលហេតុនៃការស្លាប់នេះ ត្រូវបានគេយល់ឃើញផ្សេងៗពីគ្នា ខ្លះថាមកពីការផឹកស្រាច្រើនហួសហេតុ ឬក៏ដោយសារតែមានគេដាក់ថ្នាំបំពុលក្នុងស្រា ហើយខ្លះទៀតថា មកពីជំងឺគ្រុនចាញ់ ឬជំងឺគ្រុនពោះវៀន។ សាកសពរបស់ Alexandre le Grand ត្រូវបានគេដង្ហែយកទៅបញ្ចុះ នៅអេហ្ស៊ីប ក្នុងទីក្រុងមួយដែលយកឈ្មោះតាម Alexandre le Grand គឺទីក្រុងអាឡិចសង់ឌ្រី (Alexandrie)។
ជាង ១០ឆ្នាំ ក្រោមការដឹកនាំរបស់ Alexandre le Grand ម៉ាសេដ្វាន និងក្រិក បានស្គាល់នូវភាពរុងរឿង ក្នុងឋានៈជាមហាអំណាចពិភពលោក ដែលគ្រប់គ្រងផ្ទៃដីលាតសន្ធឹងជាង ៥លានគីឡូម៉ែត្រក្រឡា ហើយវប្បធម៌ និងអរិយធម៌ក្រិកបានជះឥទ្ធិពលទៅគ្រប់ទីកន្លែង ចាប់តាំងពីអឺរ៉ុប និងមេឌីទែរ៉ាណេ រហូតដល់ឥណ្ឌា។ មានតែចិនមួយប៉ុណ្ណោះ ដែលមិនទទួលឥទ្ធិពលពីក្រិក។
ក៏ប៉ុន្តែ នៅក្រោយពេលដែល Alexandre le Grand ចូលទិវង្គត ដោយសារតែការឈ្លោះដណ្តើមរាជបល្ល័ង្ក រវាងមេទ័ពកំពូលៗ អាណាចក្រម៉ាសេដ្វាន ក៏ត្រូវបាក់បែកគ្នា ហើយនៅឆ្នាំ២៨១មុនគ.ស ក្រោយពីមានសង្រ្គាមដណ្តើមរាជបល្ល័ង្កអស់រយៈពេល ៤០ឆ្នាំ អាណាចក្ររបស់ Alexandre le Grand ក៏ត្រូវពុះជាបួនចំណែក បង្កើតទៅជាអាណាចក្របួនផ្សេងគ្នា នៅអេហ្ស៊ីប នៅបាប៊ីឡូន នៅក្រិក និងនៅម៉ាសេដ្វាន៕
អរិយធម៌ដ៏ចំណាស់បំផុតរបស់មនុស្សជាតិ៖ អេហ្ស៊ីប មេសូប៉ូតាមី ឥណ្ឌា និងចិន
កែប្រែប្រមាណជា ៨ពាន់ឆ្នាំមុនគ្រឹស្តសករាជ (ប្រមាណជា ១ម៉ឺនឆ្នាំមុន) មនុស្សចាប់ផ្តើមចេះធ្វើកសិកម្ម ដើម្បីចិញ្ចឹមជីវិត ជំនួសឲ្យការបរបាញ់។ បដិវត្តន៍កសិកម្មនេះបានធ្វើឲ្យមនុស្សចាប់ផ្តើមមានតម្រូវការសំខាន់មួយ គឺត្រូវការឲ្យមានអ្នកដឹកនាំ និងរចនាសម្ព័ន្ធសហគមន៍ត្រឹមត្រូវ ដែលជាទម្រង់ដំបូងនៃរដ្ឋ ដើម្បីចាត់ចែងបែងចែកធនធានទឹកឲ្យបានស្មើភាពគ្នា ដើម្បីប្រើប្រាស់ក្នុងការប្រកបរបរកសិកម្ម ព្រមទាំងរក្សាសណ្តាប់ធ្នាប់ និងការពារសុវត្ថិភាពរបស់ប្រជាកសិករ។
រដ្ឋ និងអរិយធម៌បានចាប់កំណើតឡើងមុនគេ នៅតាមតំបន់ដែលមនុស្សចាប់ផ្តើមបង្កើតរបរកសិកម្ម គឺតំបន់ទាំង ៤ ដែលជាប់នឹងទន្លេសំខាន់ៗ រួមមាន អេហ្ស៊ីប ជាប់នឹងទន្លេនីល មេសូប៉ូតាមី ជាប់នឹងដងទន្លេអឺហ្រ្វាត និងទន្លេទីហ្រ្គីស ឥណ្ឌា ជាប់នឹងដងទន្លេឥណ្ឌុស និងចិន ជាប់នឹងដងទន្លេលឿង។
ដោយសារតែសកម្មភាពដាំដុះ និងចិញ្ចឹមសត្វ ជាសកម្មភាពដែលអាចផ្តល់ផលបានយ៉ាងច្រើនលើសពីតម្រូវការប្រចាំថ្ងៃ រដ្ឋត្រូវមានភារៈដ៏សំខាន់មួយទៀត គឺចាត់ចែងស្តុកផលិតផលកសិកម្ម ដើម្បីបម្រុងទុកសម្រាប់ឆ្នាំណាដែលការដាំដុះមិនសូវផ្តល់ផលច្រើន។ ដើម្បីចាត់ចែងស្តុកផលិតផលដ៏ច្រើន និងក្នុងរយៈពេលយូរអង្វែងបែបនេះ គេចាំបាច់ត្រូវការឲ្យមានបញ្ជីកត់ត្រាចំណាំឲ្យបានច្បាស់លាស់ ហើយដើម្បីអាចកត់ត្រាបាន គេចាំបាច់ត្រូវបង្កើតអក្សរ។
ការបង្កើតអក្សរត្រូវបានគេចាត់ទុកថាជាដែនកំណត់ ពីសម័យកាលបុរេប្រវត្តិ ឈានចូលក្នុងសម័យកាលប្រវត្តិសាស្រ្ត។ ក៏ប៉ុន្តែ ដែនកំណត់នៃបុរេប្រវត្តិ មិនដូចគ្នាទាំងអស់ នៅគ្រប់ទីកន្លែងទូទាំងពិភពលោកនោះទេ ពីព្រោះថា ក្រុមមនុស្សដែលនៅកន្លែងផ្សេងៗគ្នា មិនបានចាប់ផ្តើមបង្កើតអក្សរក្នុងពេលព្រមគ្នានោះទេ។ នៅកន្លែងណា ដែលមិនទាន់មានការបង្កើតអក្សរ មនុស្សបន្តរស់នៅ ក្នុងសម័យកាលបុរេប្រវត្តិ។ ក្នុងពេលជាមួយគ្នានោះ នៅកន្លែងផ្សេងទៀត ដែលមានការបង្កើតអក្សរ មនុស្សចាប់ផ្តើមបោះជំហានចូលក្នុងសម័យកាលនៃប្រវត្តិសាស្រ្ត។
នៅអេហ្ស៊ីប មនុស្សចាប់ផ្តើមបង្កើតអក្សរ នៅប្រមាណជា ៣ពាន់ ទៅ៤ពាន់ឆ្នាំមុនគ្រឹស្តសករាជ (៥ពាន់ ទៅ៦ពាន់ឆ្នាំមុនសម័យកាលបច្ចុប្បន្ន) ហើយទម្រង់រដ្ឋដំបូងបង្អស់ក្នុងប្រវត្តិមនុស្សជាតិ គឺបានចាប់កំណើតឡើង នៅអេហ្ស៊ីបនេះឯង។
រដ្ឋចាប់កំណើតដំបូងនៅអេហ្ស៊ីប តាមដងទន្លេនីល គឺមកពីតម្រូវការចាំបាច់នៃអាកាសធាតុ។ អេហ្ស៊ីប ដែលស្ថិតនៅក្បែរវាលខ្សាច់សាហារ៉ា ជាតំបន់ដែលកម្រនឹងមានភ្លៀងធ្លាក់ ហើយប្រជាកសិករដែលរស់នៅទីនោះ ត្រូវការឲ្យមេដឹកនាំ និងរចនាសម្ព័ន្ធរដ្ឋ ដើម្បីជួយចាត់ចែងបែងចែកធនធានទឹកប្រើប្រាស់ឲ្យបានស្មើភាពគ្នា ចៀសវាងវិវាទ។
អេហ្ស៊ីបនៅក្នុងសម័យកាលនោះ គឺជាអាណាចក្រដែលមានប្រជាជនយ៉ាងច្រើន គឺប្រមាណពី ៧ ទៅ ៨លាននាក់ ហើយអាណាចក្រអេហ្ស៊ីបបានស្គាល់នូវភាពរុងរឿង និងឯករាជ្យ អស់រយៈពេលប្រមាណជា ២៥សតវត្សរ៍។ គឺនៅក្នុងអាណាចក្រអេហ្ស៊ីបសម័យបុរាណ និងសម័យកាលរុងរឿងនេះហើយ ដែលមានការសាងសង់ពីរ៉ាមីតជាច្រើន បន្សល់ទុកជាអច្ឆរិយវត្ថុរបស់មនុស្សជាតិរហូតមកទល់នឹងពេលបចុប្បន្ន។
អាណាចក្រអេហ្ស៊ីបឯករាជ្យ ត្រូវបានបញ្ចប់ នៅឆ្នាំ៥២៥មុនគ.ស. នៅពេលដែលអេហ្ស៊ីបត្រូវបានអាណាចក្រពែរ្ស៍វាយដណ្តើមកាន់កាប់។ ចាប់ពីពេលនោះមក អេហ្ស៊ីបក៏ត្រូវធ្លាក់ដុនដាប លែងស្គាល់ឯករាជ្យ រហូតទាល់តែដល់អំឡុងឆ្នាំ១៩៥០ថ្មីៗនេះប៉ុណ្ណោះ ទើបអេហ្ស៊ីបសម័យទំនើប និងឯករាជ្យបានចាប់កំណើតឡើងវិញ។
បន្ទាប់ពីអេហ្ស៊ីប រចនាសម្ព័ន្ធរដ្ឋក៏បានចាប់ផ្តើមចេញជារូបរាងឡើងដែរ នៅមេសូប៉ូតាមី (អ៊ីរ៉ាក់បច្ចុប្បន្ន)។ នៅតាមដងទន្លេអឺហ្វ្រាត និងទីហ្គ្រីស គេឃើញមានអាណាចក្រជាច្រើនបានចាប់កំណើតឡើងជាបន្តបន្ទាប់ ដែលក្នុងនោះ អាណាចក្រមួយ ដែលត្រូវបានគេស្គាល់ទូទៅច្រើនជាងគេ គឺបាប៊ីឡូន។ អាណាចក្របាប៊ីឡូន មានរាជធានី នៅក្បែររដ្ឋធានីបាកដាដរបស់អ៊ីរ៉ាក់នាពេលបច្ចុប្បន្ន ហើយអាណាចក្របាប៊ីឡូនសម័យបុរាណ មានមហាក្សត្រមួយអង្គ គឺព្រះចៅហាមូរ៉ាប៊ី (Hammourabi) ដែលមានឈ្មោះល្បីក្នុងការយកមាត្រាច្បាប់មកចងក្រងធ្វើជាក្រមច្បាប់ដ៏ពេញលេញមួយ ដែលគេស្គាល់ជាទូទៅថាជា “ក្រមហាមូរ៉ាប៊ី” បង្កើតឡើង តាំងពីប្រមាណជា ១៧៥០ឆ្នាំមុនគ.ស ហើយជាក្រមច្បាប់ដ៏ពេញលេញដំបូងគេបង្អស់នៅក្នុងប្រវត្តិសាស្រ្តមនុស្សជាតិ។
អាណាចក្រនៅក្នុងតំបន់មេសូប៉ូតាមីក៏ជាអាណាចក្រដែលមានស្ថាបត្យកម្មដ៏រុងរឿងមិនចាញ់អេហ្ស៊ីបប៉ុន្មានដែរ ក៏ប៉ុន្តែ នៅមេសូប៉ូតាមី សំណង់ភាគច្រើន សង់ពីដីឥដ្ឋ ដែលមិនអាចនៅគង់វង់បានយូរដល់ពេលបច្ចុប្បន្ន ដូចជាសំណង់នៅអេហ្ស៊ីប ដែលសង់ពីថ្ម។
កាលពីសម័យដើម អេហ្ស៊ីប និងមេសូប៉ូតាមី ដែលមានព្រំប្រទល់ដែនជាប់គ្នា នៅប៉ាឡេស្ទីន គឺជាគូប្រជែងនឹងគ្នាយ៉ាងស្រួចស្រាវ។
ចេញពីមេសូប៉ូតាមី បើគេធ្វើដំណើរឆ្ពោះទៅទិសខាងកើត ហើយធ្វើដំណើរឆ្លងកាត់ពេលវេលា ប្រមាណជា ១ពាន់ ៥រយឆ្នាំក្រោយមកទៀត គេនឹងឃើញមានអរិយធម៌ពីរទៀត គឺឥណ្ឌា នៅតាមដងទន្លេឥណ្ឌុស (Indus) និងចិន នៅតាមដងទន្លលឿង។
ហេតុអ្វីបានជា ១ពាន់ ៥រយឆ្នាំ ក្រោយមក ទើបរដ្ឋចាប់កំណើតនៅ ឥណ្ឌា និងចិន? នៅក្នុងតំបន់នេះ ថ្វីដ្បិតតែ ការប្រែប្រួលអាកាសធាតុបណ្តាលឲ្យបាត់បង់ព្រៃឈើ បង្កជាវាលខ្សាច់ច្រើន ក៏ប៉ុន្តែ ខុសពីអេហ្ស៊ីប និងមេសូប៉ូតាមី តំបន់ជុំវិញដងទន្លេឥណ្ឌុស និងទន្លេលឿង គឺជាតំបន់ដែលសម្បូរភ្លៀង។ ហេតុដូច្នេះហើយបានជាដំណើរវិវឌ្ឍ ឆ្ពោះទៅការបង្កើតរដ្ឋ នៅឥណ្ឌា និងចិន បានធ្វើឡើងដោយសន្សឹមៗ ដោយសារតែ មនុស្សនៅក្នុងតំបន់នេះ មិនសូវជាមានតម្រូវការចាំបាច់ និងបន្ទាន់ខ្លាំង ក្នុងការបង្កើតជារចនាសម្ព័ន្ធរដ្ឋ ដើម្បីគ្រប់គ្រងបែងចែកធនធានទឹក ដូចជា នៅអេហ្ស៊ីប និងមេសូប៉ូតាមីនោះទេ។
១ពាន់ឆ្នាំមុនគ.ស (ជាង ៣ពាន់ឆ្នាំមុនសម័យកាលយើងបច្ចុប្បន្ន) អរិយធម៌ចំនួន ៤ បានចាប់កំណើតនៅលើភពផែនដី៖ អេហ្ស៊ីប មេសូប៉ូតាមី ឥណ្ឌា និងចិន ដោយមួយៗ មានប្រជាជនសរុបប្រមាណជា ១០លាននាក់ ហើយមានទំនាក់ទំនងជាមួយគ្នាច្រើន ទាំងការធ្វើសង្រ្គាម និងការជួញដូរ។
សូត្រ ដែលពេលនោះ មានផលិតតែនៅចិន ត្រូវបានគេនាំយកទៅលក់រហូតទៅដល់អេហ្ស៊ីប ដោយឆ្លងកាត់តាមផ្លូវគោកដ៏វែងឆ្ងាយ ដែលគេឲ្យឈ្មោះថា “ផ្លូវសូត្រ” ចេញពីឆាងអាន កាត់តាមឥណ្ឌា និងមេសូប៉ូតាមី រហូតទៅដល់អេហ្ស៊ីប។
និយាយពីសង្រ្គាមវិញ ចិន និងឥណ្ឌា ក្នុងសម័យបុរាណ មិនសូវជាធ្វើសង្រ្គាមនឹងគ្នាដោយផ្ទាល់ ច្រើនដូចជា អេហ្ស៊ីប និងមេសូប៉ូតាមីនោះទេ ក៏ប៉ុន្តែ រដ្ឋ និងបុរី នៅខាងផ្ទៃក្នុងអាណាចក្រចិនវិញ មានការធ្វើសង្រ្គាមស៊ីសាច់ហុតឈាមរវាងគ្នានិងគ្នា ដោយឥតត្រាប្រណី រហូតដល់ជាប់ឈ្មោះថាជា “អាណាចក្រសង្រ្គាម”។ រហូតដល់ឆ្នាំ២២០មុនគ.ស. ទើបអាណាចក្រចិនបានស្គាល់ការរួបរួមគ្នា ក្រោមការដឹកនាំរបស់អធិរាជ “ឈីន” (Qin)។
នៅក្នុងប្រវត្តិសាស្រ្តចិនសម័យបុរាណ គេឃើញមានយុគសម័យកាលរួបរួម និងរុងរឿង គឺសម័យរាជវង្សហាន (ពីឆ្នាំ២០០មុនគ.ស ដល់ឆ្នាំ២០០គ.ស.) រាជវង្សថាង (នៅអំឡុងសតវត្សរ៍ទី៧ ដល់ទី១០) រាជវង្សសុង (ចុងសតវត្សរ៍ទី១០ ដល់សតវត្សរ៍ទី១៣) រាជវង្សមីង (ចន្លោះសតវត្សរ៍ទី១៤ ដល់ទី១៧) ដែលត្រូវបានគេចាត់ទុកថាជាសម័យកាលរុងរឿងបំផុតមួយ ក្នុងប្រវត្តិសាស្រ្តចិន ក៏ដូចជាប្រវត្តិមនុស្សជាតិ។
នៅចន្លោះសម័យកាលដ៏រុងរឿងអស់ទាំងនេះ ចិនធ្លាក់ក្នុងសម័យកាលខ្មៅងងឹត ដែលប្រជាជនស្គាល់នូវភាពបាក់បែក ប្រកាប់ប្រចាក់គ្នា និងភាពអនាធិបតេយ្យ ដូចជា សម័យកាលនគរទាំងបី ជាដើម ដែលជាសម័យកាលមួយមានការបង្ហូរឈាមខ្លាំងបំផុត ក្នុងប្រវត្តិសាស្រ្តចិន និងដែលគេច្រើនយកមកសរសេរជារឿង ជាល្ខោន ឬផលិតជាកុន ដូចជា រឿង “សាមកុក” ជាដើម។
ក្រៅពីហេតុការណ៍បះបោរ រដ្ឋប្រហារ ការធ្វើសង្រ្គាមផ្ទៃក្នុងគ្នាឯង អាណាចក្រចិនសម័យបុរាណ ក៏ប្រឈមមុខនឹងការគំរាមកំហែងដ៏ធំមួយទៀតដែរ គឺការឈ្លានពានពីសំណាក់ពួកក្រុមកុលសម្ព័ន្ធ ដែលបន្តរស់នៅតាមរបៀបសម័យបុរេប្រវត្តិ។ ដើម្បីការពារខ្លួនពីការឈ្លានពាន ពីសំណាក់ពួកទាំងនេះហើយ ដែលចិនបានសង់ជាមហាកំផែង ដែលបន្តទុករហូតមកទល់នឹងសព្វថ្ងៃនេះ។
អេហ្ស៊ីប មេសូប៉ូតាមី ឥណ្ឌា ចិន... នេះហើយគឺជាអរិយធម៌ដំបូងបង្អស់នៃមនុស្សជាតិ។ គឺជាទីកន្លែងចាប់កំណើតនៃកសិកម្ម តាំងពីរាប់ពាន់ឆ្នាំមុន។ របៀបរស់នៅ ដែលយើងនៅតែបន្តឃើញមានមកទល់នឹងពេលបច្ចុប្បន្ន។ គំនិតច្នៃប្រឌិត និងរបកគំហើញមួយចំនួន ដូចជា ត្រីវិស័យ រំសេវផ្ទុះ ក្រមច្បាប់ ជាដើម គឺសុទ្ធសឹងជាមរតក ដែលបន្សល់ទុកដោយអរិយធម៌ដ៏ចំណាស់ទាំង ៤នេះ ឲ្យមនុស្សជាតិយើងបន្តប្រើប្រាស់ រហូតមកទល់នឹងពេលបច្ចុប្បន្ន។ នៅពេលដែលយើងអាន ស្តាប់ និងមើលព័ត៌មានជារៀងរាល់ថ្ងៃ យើងនៅតែឃើញ ចិន ឥណ្ឌា អេហ្ស៊ីប និងតំបន់ដើមបូព៌ា បន្តជាប្រធានរឿងធំៗ ជាចំណុចចាប់អារម្មណ៍នៃមនុស្សជាតិសម័យបច្ចុប្បន្ន៕
បុរេប្រវត្តិ៖ ដំណើររឿងមនុស្សជាតិនៅមុនប្រវត្តិជាសំណេរ
កែប្រែប្រវត្តិសាស្រ្តពិភពលោកចាប់ផ្តើមឡើង កាលពីប្រមាណជា ៦ពាន់ឆ្នាំមុន ជាមួយនឹងការបង្កើតសំណេរ ដើម្បីកត់ត្រាហេតុការណ៍ប្រវត្តិសាស្រ្ត ក៏ប៉ុន្តែ ដំណើររឿងរបស់មនុស្សជាតិយើង បានចាប់ផ្តើមឡើងតាំងពីយូរយារ មុនប្រវត្តិជាសំណេរនេះទៅទៀត ដែលគេហៅថាជាសម័យកាលបុរេប្រវត្តិ។
នៅមុនពេលមានការបង្កើតអក្សរ យើងមានត្រឹមតែឯកសារបែបបុរាណវិទ្យាប៉ុណ្ណោះ ដើម្បីសិក្សាស្វែងយល់អំពីដំណើររឿងបុព្វបុរសដើមរបស់យើង ដូចជា ឆ្អឹង ឧបករណ៍ប្រើប្រាស់ ឬរូបគំនូរ ជាដើម ដែលគេរកឃើញតាមរយៈកំណាយបុរាណវិទ្យា។ តាមរយៈឯកសារបុរាណវិទ្យាអស់ទាំងនេះ គេអាចរកឃើញថា តាមការពិត សម័យកាលបុរេប្រវត្តិមានរយៈពេលវែងជាងប្រវត្តិសាស្រ្តជាសំណេរឆ្ងាយណាស់។
បើនិយាយអំពីប្រវត្តិនៃភពផែនដីយើងទាំងមូលយើងឃើញថា ភពផែនដីបានចាប់កំណើតឡើង តាំងពីប្រមាណជាជាង ៤ពាន់លានឆ្នាំមុន។ គឺជាភពមួយ ក្នុងចំណោមភពទាំង ៨ នៅក្នុងប្រព័ន្ធព្រះអាទិត្យ ក៏ប៉ុន្តែ ផែនដី គឺជាភព ដែលមិនស្ថិតនៅជិតព្រះអាទិត្យពេក ដែលនាំឲ្យមានកម្តៅខ្លាំងជ្រុល ហើយក៏មិននៅឆ្ងាយពីព្រះអាទិត្យពេក ដែលនាំឲ្យមានត្រជាក់ខ្លាំង ប៉ុន្តែ ស្ថិតនៅក្នុងរយៈចម្ងាយដ៏សមស្របមួយ ប្រកបដោយអំណោយផលដល់ការចម្រើនលូតលាស់នៃជីវចម្រុះ ដែលក្នុងនោះក៏រួមទាំងមនុស្សជាតិយើងផងដែរ។
តាមរយៈការសិក្សាទៅលើតម្រ៉ុយបុរាណវិទ្យា គេរកឃើញថា មនុស្សដើមដំបូងបានចាប់ផ្តើមមានវត្តមាននៅលើភពផែនដី នៅក្នុងតំបន់អាហ្វ្រិកប៉ែកខាងកើត ក្បែរតំបន់ដើមបូព៌ាបច្ចុប្បន្ន។ ក៏ប៉ុន្តែ ចំពោះសំណួរថា តើមនុស្សចាប់ផ្តើមមានវត្តមាន នៅលើផែនដី ជាដំបូង នៅពេលណា? ចម្លើយអាចមានខុសៗគ្នា ដោយខ្លះថា រហូតដល់ទៅរាប់លានឆ្នាំមុន ខ្លះថា ២០ម៉ឺនឆ្នាំមុន ឬក៏ ៥ម៉ឺនឆ្នាំមុន អាស្រ័យទៅតាមទ្រឹស្តីខុសៗគ្នា។
ទោះជាយ៉ាងណា អ្នកសិក្សាស្រាវជ្រាវផ្នែកបុរាណវិទ្យា និងនរវិទ្យាបានព្រមព្រៀងគ្នាជាទូទៅថា មនុស្សដើមដំបូង ដែលមានលក្ខណៈជាមនុស្ស ពិសេសខុសប្លែកពីសត្វ មានវត្តមាន នៅលើផែនដី កាលពីប្រមាណ ៥ម៉ឺនឆ្នាំមុន។ ហើយលក្ខណៈពិសេស ដែលបែងចែកខុសគ្នាស្រឡះរវាងមនុស្ស និងសត្វ គឺមិនមានស្ថិតនៅត្រង់ការដើរជើងពីរ ការចេះយកវត្ថុមកប្រើជាឧបករណ៍ប្រើប្រាស់ ឬការមានមនោសញ្ចេតនានោះទេ។ លក្ខណៈពិសេសរបស់មនុស្ស គឺភាសា។
សត្វ ថ្វីដ្បិតតែមានសំឡេង មានសម្រែកខុសៗគ្នា ដែលអាចឲ្យពួកគេយល់គ្នាបានខ្លះៗ ក៏ប៉ុន្តែ វាមិនមែនជាភាសា ដែលមានលក្ខណៈជឿនលឿន អាចឲ្យមានការនិយាយយល់គ្នាបានដូចជាភាសារបស់មនុស្សនោះទេ។ ការដែលមិនមានភាសានិយាយគ្នាបាននេះ ធ្វើឲ្យសត្វ មានការវិវឌ្ឍជឿនលឿនទៅមុខយ៉ាងយឺតបំផុត។
ឆ្កែ សេះ ខ្លា ឬតោចំណាស់ មានបទពិសោធន៍ច្រើន ពីមេរៀនក្នុងជីវិត ក៏ប៉ុន្តែ នៅពេលសត្វទាំងនេះស្លាប់ទៅ បទពិសោធន៍ទាំងនេះនឹងត្រូវបាត់បង់ទៅជាមួយទាំងអស់ ដោយសារតែគ្មានភាសា ដើម្បីអាចនិយាយពន្យល់ ផ្ទេរបទពិសោធន៍នេះបាន ហើយសត្វជំនាន់ថ្មីត្រូវចាប់ផ្តើមរៀនសូត្រពីជីវិតសាជាថ្មី ពីចំណុចសូន្យសុទ្ធសាធ។
មនុស្សវិញ គឺផ្ទុយពីនេះ! ដោយសារតែមនុស្សមានភាសា ដែលអាចនិយាយរ៉ាយរ៉ាប់រឿងប្រាប់គ្នាបាន មនុស្សចាស់ ដែលមានបទពិសោធន៍ក្នុងជីវិត អាចរៀបរាប់ពីបទពិសោធន៍របស់ខ្លួន ទៅឲ្យក្មេងៗជំនាន់ក្រោយអាចរៀនសូត្រពីបទពិសោធន៍នេះបាន។ ផ្អែកលើមេរៀន និងបទពិសោធន៍ ដែលទទួលបានពីមនុស្សចាស់ជំនាន់មុន ក្មេងជំនាន់ក្រោយអាចសិក្សាស្វែងយល់និងរកឃើញនូវបទពិសោធន៍កាន់តែថ្មីៗ និងកាន់តែជឿនលឿនជាងមនុស្សជំនាន់មុន រួចហើយផ្ទេរបទពិសោធន៍អស់ទាំងនេះទៅឲ្យក្មេងជំនាន់ក្រោយៗជាបន្តទៅទៀត។
ដូច្នេះ ភាសា, ការប្រាស្រ័យទាក់ទង, ចែកចាយ និងផ្ទេរបទពិសោធន៍, ទំនាក់ទំនងគ្រូ និងសិស្ស គឺជាលក្ខណៈពិសេសរបស់មនុស្ស ដែលគេមិនឃើញមាន នៅក្នុងចំណោមពពួកសត្វ។ ដោយសារតែភាសានេះហើយ ដែលជួយឲ្យមនុស្សមានការវិវឌ្ឍទៅមុខយ៉ាងលឿនបំផុត បើធៀបនឹងការវិវឌ្ឍរបស់សត្វ។ ការវិវឌ្ឍរបស់សត្វ គឺជាការវិវឌ្ឍតាមបែប “ធម្មជាតិ”។ ចំណែកការវិវឌ្ឍរបស់មនុស្ស គឺជាការវិវឌ្ឍតាមបែប “វប្បធម៌” ពោលគឺ ការវិវឌ្ឍ តាមរយៈចំណេះដឹង, បទពិសោធន៍, វិទ្យាសាស្រ្ត, សិល្បៈ និងបច្ចេកវិទ្យា។
ភាសា ជួយឲ្យមនុស្សមានការវិវឌ្ឍខាងចំណេះដឹង និងប្រាជ្ញាស្មារតី ទៅមុខបានយ៉ាងលឿនខុសពីសត្វ ហើយក៏ដោយសារតែភាសានេះដែរ ដែលបង្កើតឲ្យមានចំណុចពិសេសមួយទៀតរបស់មនុស្ស ដែលខុសស្រឡះពីសត្វ គឺការខ្វល់ខ្វាយ ថប់បារម្ភ ពីអនាគត។
សត្វអាចមានការចងចាំពីអ្វីដែលវាបានឆ្លងកាត់ពីអតីតកាល ក៏ប៉ុន្តែ វាគ្មានគំនិតគិតគូរ ឬការខ្វល់ខ្វាយ ថប់បារម្ភ សម្រាប់ថ្ងៃអនាគតនោះទេ។ សត្វរស់នៅមួយថ្ងៃសម្រាប់តែមួយថ្ងៃ។ ឲ្យតែវាមានចំណីគ្រប់គ្រាន់សម្រាប់ថ្ងៃនេះ វាអាចរស់នៅបានដោយរីករាយ ហើយវាមិនដែលគិតខ្វាយខ្វល់ បារម្ភ ឬភ័យព្រួយថា ថ្ងៃណាមួយវានឹងត្រូវស្លាប់នោះទេ។
ភាសាបង្កើតឲ្យមនុស្សមានការបារម្ភពីថ្ងៃអនាគត ពីព្រោះ តាមរយៈភាសា មនុស្សអាចជជែកគ្នា និយាយរ៉ាយរ៉ាប់ប្រាប់គ្នាពីអ្វីដែលបានកើតឡើង ឬអ្វីដែលយើងគិតឃើញ។ យើងអាចគិតស្រមៃឃើញបានថា នៅក្នុងសម័យកាលបុរេប្រវត្តិ ដែលមនុស្សរស់នៅដោយការបរបាញ់ នៅពេលត្រឡប់ពីការបរបាញ់វិញ យប់ឡើង មនុស្សអាចជជែកគ្នា រ៉ាយរាប់ប្រាប់គ្នា អំពីការបរបាញ់កាលពីថ្ងៃ។ នៅក្នុងការជជែកគ្នានេះ ពួកគេក៏ដឹងថា មានគ្នាគេម្នាក់ត្រូវបាត់ខ្លួនមិនវិលត្រឡប់មកវិញ... បាត់ខ្លួន ដោយសារត្រូវខ្លាស៊ី... មានន័យថា ត្រូវស្លាប់។
ការដែលអាចជជែករ៉ាយរ៉ាប់ប្រាប់គ្នា ពីការបរបាញ់ពីថ្ងៃ ធ្វើឲ្យមនុស្សដឹងខ្លួនថា មនុស្សយើងអាចស្លាប់ នៅក្នុងពេលបរបាញ់។ ដូច្នេះ នៅថ្ងៃស្អែក នៅពេលដែលយើងចេញទៅបរបាញ់ យើងក៏អាចស្លាប់បានដែរ។
ការដឹង ការយល់ ការបារម្ភ អំពីថ្ងៃអនាគត ធ្វើឲ្យមនុស្សចេះគិតគូរ ប្រុងប្រៀបរៀបចំផែនការ ត្រៀមទុក សម្រាប់ថ្ងៃអនាគត។ ការដឹងខ្លួនថា ថ្ងៃណាមួយខ្លួននឹងស្លាប់ ធ្វើឲ្យមនុស្សយើងមានតម្រូវការដ៏សំខាន់មួយទៀតដែរ ដែលយើងតែងតែចង់ធ្វើនៅក្នុងពេលបច្ចុប្បន្ន គឺរ៉ាយរ៉ាប់ និទាន ដំណាលសាច់រឿង ឬហេតុការណ៍ ដែលខ្លួនបានឃើញ បានជួប ប្រាប់ទៅអ្នកដទៃ។ ការរ៉ាយរាប់ ដំណាលសាច់រឿង ឬហេតុការណ៍នេះហើយ ដែលជាប្រវត្តិសាស្រ្ត បើទោះបីវាគ្រាន់តែជាការដំណាលដោយផ្ទាល់មាត់ ដោយគ្មានសំណេរក៏ដោយ។
ដូច្នេះ មនុស្សជាតិ នៅក្នុងសម័យកាលបុរេប្រវត្តិ ក៏មានប្រវត្តិសាស្រ្តរបស់ខ្លួនដែរ ពីព្រោះមនុស្សមានភាសា ដែលអាចនិយាយរ៉ាយរ៉ាប់ហេតុការណ៍ប្រាប់គ្នាទៅវិញទៅមក។ មនុស្សរៀបរាប់រឿងរ៉ាវពីអតីតកាល ដើម្បីស្វែងយល់ពីបច្ចុប្បន្នកាល និងត្រៀមខ្លួន សម្រាប់ថ្ងៃអនាគត។ មនុស្ស ដែលដឹងថា ខ្លួននឹងត្រូវស្លាប់ នៅថ្ងៃណាមួយ ក៏មានគំនិតចង់ចែកចាយ ផ្ទេរចំណេះដឹង និងបទពិសោធន៍ ទៅឲ្យមនុស្សជំនាន់ក្រោយ។
និយាយសរុបជារួមមកវិញ ភាសា ការជជែកគ្នា ការរ៉ាយរ៉ាប់រឿងរ៉ាវពីអតីតកាល គិតគូរសម្រាប់ថ្ងៃអនាគត ការចែកចាយ និងផ្ទេរចំណេះដឹង និងបទពិសោធន៍ ទាំងអស់នេះ គឺជាលក្ខណៈពិសេសរបស់មនុស្សជាតិ។ លក្ខណៈពិសេស ដែលមានជាប់នឹងកំណើតដើមរបស់មនុស្ស តាំងពីសម័យកាលបុរេប្រវត្តិ ហើយបន្តរហូតមកទល់នឹងពេលបច្ចុប្បន្ននេះ។
ការដែលខ្ញុំកំពុងរៀបរាប់អំពីប្រវត្តិសាស្រ្តរបស់មនុស្សជាតិ ហើយលោកអ្នកស្តាប់ ដែលកំពុងតាមដានស្តាប់ ចង់ដឹង ចង់យល់ អំពីដំណើរឿងពីអតីតកាលរបស់មនុស្សជាតិនេះ ក៏ជាផ្នែកមួយដែរ នៃបុគ្គលិកលក្ខណៈរបស់មនុស្ស។ គឺជាលក្ខណៈពិសេស ដែលមានជាប់នឹង “ធម្មជាតិ” របស់មនុស្ស ឬគួរនិយាយថា ជាប់នឹង “វប្បធម៌” របស់មនុស្ស ព្រោះមនុស្សមានការវិវឌ្ឍតាមបែប “វប្បធម៌” មិនមែនវិវឌ្ឍតាមតែ “ធម្មជាតិ” ដូចជាសត្វនោះទេ៕
កសិកម្ម៖ បដិវត្តន៍ដ៏សំខាន់នៃមនុស្សជាតិដែលនាំទៅរកការបង្កើតរដ្ឋដំបូង
កែប្រែមនុស្សសម័យបុរេប្រវត្តិ ដែលបានចាប់វត្តមានដំបូងនៅលើភពផែនដី ក្នុងតំបន់អាហ្រ្វិកខាងកើត បានចាប់ផ្តើមផ្លាស់ទី រីកសាយភាយបន្តិចម្តងៗ ទៅកាន់តំបន់ដើមបូព៌ា អាស៊ី និងអឺរ៉ុប ហើយនៅចុងយុគសម័យទឹកកក (Ice Age) ប្រមាណជា ១ម៉ឺន ២ពាន់ឆ្នាំមុន វត្តមានរបស់មនុស្សជាតិបានរីកសាយភាយទៅស្ទើរតែគ្រប់ទីកន្លែង នៅទូទាំងពិភពលោក។
នៅក្នុងអំឡុងយុគសម័យទឹកកក ទឹកសមុទ្រនៅលើភពផែនដីមានកម្រិតកម្ពស់ទាបជាងពេលបច្ចុប្បន្ននេះ ពោលគឺ ជាកម្រិតទាបបំផុតដែលនៅកន្លែងខ្លះ ដូចជា ច្រកសមុទ្ររវាងរុស្ស៊ី និងរដ្ឋអាឡាស្កាសហរដ្ឋអាមេរិក (Bering Sea) ជាដើម តាមពិត គឺជាដីគោក ដែលអាចឲ្យមនុស្សធ្វើដំណើរឆ្លងកាត់ដោយថ្មើជើងបាន។ គឺនៅត្រង់កន្លែងនេះហើយ ដែលកាលពីប្រមាណជា ២ម៉ឺនឆ្នាំមុន មនុស្សបានធ្វើដំណើរដោយថ្មើរជើង ចេញពីតំបន់អាស៊ី ឆ្ពោះទៅកាន់ទ្វីបអាមេរិក។
ដូច្នេះ ជនជាតិដើមនៅអាមេរិក ដែលបច្ចុបន្នយើងច្រើនហៅថាជាជនជាតិឥណ្ឌាស្បែកក្រហម តាមការពិត គឺជាមនុស្ស ដែលមានដើមកំណើតមកពីអាស៊ី។ បុគ្គលិកលក្ខណៈជាប្រជាជនមកពីអាស៊ី ទាំងខាងរូបរាងកាយ និងទាំងឫសគល់នៃភាសា ដែលគេនៅតែអាចមើលឃើញនៅក្នុងចំណោមជនជាតិឥណ្ឌាអាមេរិក នាពេលបច្ចុប្បន្ន។
នៅក្នុងមួយផ្នែកដំបូងនៃសម័យកាលបុរេប្រវត្តិ ដែលគេឲ្យឈ្មោះថា “យុគថ្មបំបែក” (Paléolitique) មនុស្សដើមដំបូងចេះប្រើឈើ និងថ្ម ជាឧបករណ៍ ហើយបរិភោគសាច់ឆៅ។ ក៏ប៉ុន្តែ បន្តិចម្តងៗ មនុស្សចាប់ផ្តើមចេះច្នៃឧបករណ៍ប្រើប្រាស់ ដែលមានលក្ខណៈកាន់តែទំនើបជាងមុន ហើយចាប់ផ្តើមចេះប្រើភ្លើង ដើម្បីចម្អិនអាហារ។
មនុស្ស នៅក្នុង “យុគថ្មបំបែក” រស់នៅដោយពឹងផ្អែកទាំងស្រុងទៅលើការបរបាញ់ និងការបេះផ្លែឈើព្រៃជាអាហារ។ នៅពេលនោះ មនុស្សមានកន្លែងច្រើនក្នុងការបរបាញ់។ តំបន់សាហារ៉ា នៅទ្វីបអាហ្វ្រិក ដែលជាចំណុចចាប់ផ្តើមដំបូង នៃវត្តមានរបស់មនុស្សជាតិ នៅជាតំបន់សម្បូរស្មៅ និងព្រៃ ហើយមិនទាន់ក្លាយជាវាលខ្សាច់ខ្សោះហួតហែងដូចជាពេលបច្ចុប្បន្ននេះនៅឡើយទេ។
ក៏ប៉ុន្តែ ការប្រែប្រួលនៃអាកាសធាតុ បានធ្វើឲ្យតំបន់ដែលធ្លាប់តែសម្បូរព្រៃ ត្រូវក្លាយជាវាលខ្សាច់។ មនុស្សត្រូវជួបនឹងគ្រោះអត់ឃ្លាន ហើយត្រូវបង្ខំចិត្តរត់ទៅរកកន្លែងដែលមានព្រៃ ជាពិសេស ទៅនៅតាមដងទន្លេធំៗមួយចំនួន ដែលជាប្រភពទឹក ដូចជា ដងទន្លេនីល (Nile) នៅអាហ្វ្រិក, ទន្លេអឺហ្វ្រាត (Euphrates) និងទន្លេទីហ្រ្គីស (Tigris/Tigre) នៅក្នុងតំបន់មេសូប៉ូតាមី (Mesopotamie) ពោលគឺ នៅប្រទេសអ៊ីរ៉ាក់បច្ចុប្បន្ន, ទន្លេសិន្ធុ (ឬ Indus) នៅប៉ាគីស្ថាន និងឥណ្ឌាបច្ចុប្បន្ន និងទន្លេហ៊័ងហេ ឬទន្លេលឿង នៅក្នុងប្រទេសចិន។
ហេតុដូច្នេះហើយបានជាគេសង្កេតឃើញថា អរិយធម៌ធំៗដំបូងបង្អស់នៃមនុស្សជាតិ គឺចាប់កំណើត នៅក្នុងតំបន់ជាប់នឹងដងទន្លេទាំងនេះ គឺ អេហ្ស៊ីប មេសូប៉ូតាមី ឥណ្ឌា និងចិន។
ចំនួនមនុស្សដែលគេចេញពីតំបន់វាលខ្សាច់ មកប្រមូលផ្តុំគ្នា នៅតាមតំបន់ជាប់នឹងដងទន្លេធំៗទាំងនេះ មានកាន់តែច្រើនឡើងៗ រហូតដល់ពេលមួយ កន្លែងដ៏តូចចង្អៀតនេះ ក៏លែងអាចទ្រទ្រង់ជីវភាពរបស់មនុស្សទាំងនេះបាន ដោយសារតែកន្លែងបរបាញ់មានតិចជាងមាត់ដែលត្រូវចិញ្ចឹម។
ប្រឈមមុខនឹងបញ្ហានេះ នៅប្រមាណជា ៨ពាន់ឆ្នាំមុនគ្រឹស្តសករាជ ពោលគឺ ប្រមាណជា ១ម៉ឺនឆ្នាំមុន មនុស្សក៏ចាប់ផ្តើមបែកគំនិតបង្កើតរបៀបរស់នៅថ្មីស្រឡាងមួយទៀត ដែលជាបដិវត្តន៍ដ៏សំខាន់បំផុតរបស់មនុស្សជាតិ ហើយដែលគេឲ្យឈ្មោះថាជា “បដិវត្តន៍នៃយុគថ្មរំលីង” (Néolitique) នោះ គឺការបង្កើតរបរកសិកម្ម។
នៅក្នុងតំបន់វាលទំនាបតាមដងទន្លេ គេឃើញមានប្រភេទធញ្ញជាតិ ដែលដុះតាមលក្ខណៈជាស្មៅព្រៃ ហើយដែលមនុស្សយើងធ្លាប់តែទៅបេះបោច យកមកធ្វើជាអាហារ ទៅតាមលក្ខណៈធម្មជាតិ។ ក៏ប៉ុន្តែ ក្រោយមក មនុស្សបានបែកគំនិតដ៏អស្ចារ្យមួយ ដែលមិនធ្លាប់មានពីមុន គឺមនុស្សទៅបេះសម្រាំងគ្រាប់ធញ្ញជាតិដែលល្អៗ ហើយយកវាទៅដាំបន្ត ដើម្បីរង់ចាំប្រមូលផល។ ក្នុងពេលជាមួយគ្នា មនុស្សក៏បានចាប់ផ្តើមបង្វែពីការបរបាញ់ ទៅជាការចាប់សត្វព្រៃមកចិញ្ចឹម។
ការដាំដុះ និងការចិញ្ចឹមសត្វនេះ គឺជាការវិវឌ្ឍដ៏សំខាន់បំផុតរបស់មនុស្សជាតិ ពីព្រោះថា នៅក្នុងផ្ទៃដី ដែលមានទំហំដូចគ្នា ការប្រកបរបរកសិកម្មអាចចិញ្ចឹមមនុស្សបានច្រើនជាងការបរបាញ់ រហូតដល់ទៅ ១រយដង មានន័យថា បើកាលពីមុន ដែលមនុស្សពឹងផ្អែកលើការបរបាញ់ ផ្ទៃដីដ៏តូចចង្អៀតមួយ អាចចិញ្ចឹមជីវិតបានត្រឹមតែ ១ម៉ឺននាក់ ការបង្កើតរបរកសិកម្មអាចផ្តល់ផល សម្រាប់ចិញ្ចឹមមនុស្សរហូតដល់ទៅ ១លាននាក់។
ក្រោយពីមនុស្សចេះប្រកបរបរកសិកម្ម ចំនួនប្រជាជនសរុបនៅលើភពផែនដី បានកើនឡើង ពីរាប់លាននាក់ ទៅរាប់រយលាននាក់ ក្នុងរយៈពេលដ៏ខ្លី។ មនុស្សជាតិ ដែលពីមុនទទួលរងនូវការគំរាមកំហែងពីធម្មជាតិ ក៏បានប្រែក្លាយទៅជាការគំរាមកំហែងដល់ធម្មជាតិវិញ ពីព្រោះថា ការដាំដុះ និងចិញ្ចឹមសត្វ គឺជាសកម្មភាព ដែលមានការបំពុលបរិយាកាសខ្លាំងបំផុត ជាពិសេស គឺការបញ្ចេញឧស្ម័នមេតាន (CH4) ដែលជាដើមហេតុដ៏សំខាន់មួយ ដែលបង្កឲ្យផែនដីឡើងកម្តៅ។
នៅក្នុងយុគសម័យថ្មរំលីង ក្រោយពីបដិវត្តន៍កសិកម្ម មនុស្សនៅតាមតំបន់ខ្លះ នៅតែបន្តរស់នៅដោយការបរបាញ់ដូចពីមុន។ ក៏ប៉ុន្តែ នៅក្នុងតំបន់ជាប់នឹងដងទន្លេសំខាន់ៗទាំង ៤ មានការវិវឌ្ឍយ៉ាងលឿនបំផុត ទាំងរបៀបរស់នៅ ទាំងចំនួនប្រជាជន និងរបៀបចាត់ចែងរៀបចំសហគមន៍។ ការវិវឌ្ឍដែលបានឈានដល់ដំណាក់កាលដ៏សំខាន់មួយ ក្នុងប្រវត្តិនៃមនុស្សជាតិ គឺការបង្កើតរដ្ឋ។
រដ្ឋចាប់កំណើតដំបូងបង្អស់ នៅអេហ្ស៊ីប ដែលជាតំបន់ជាប់នឹងដងទន្លេនីល។ រដ្ឋកើតឡើងមុនគេនៅទីនេះ ដោយសារតែកត្តាសំខាន់ពីរ។
កត្តាទីមួយ ទាក់ទងនឹងការបែងចែកទឹកប្រើប្រាស់ ក្នុងការប្រកបរបរកសិកម្ម។ ដោយសារតែអេហ្ស៊ីប ជាតំបន់ដែលកម្រនឹងមានភ្លៀងធ្លាក់ ប្រជាកសិករ នៅទីនេះ ពឹងផ្អែកទាំងស្រុងលើប្រភពទឹកដែលមាននៅលើដី ដើម្បីយកមកប្រកបរបរកសិកម្ម។ ទៅតាមធម្មជាតិរបស់មនុស្ស គេឃើញថា អ្នកដែលស្ថិតនៅដីលើ ច្រើនតែព្យាយាមចង់ទប់ទឹក ដើម្បីប្រើប្រាស់តែខ្លួនឯង ដោយមិនគិតដល់អ្នកនៅដីក្រោម ដែលជាហេតុធ្វើឲ្យមានជម្លោះ ប្រកាប់ប្រចាក់គ្នា ដណ្តើមទឹកប្រើប្រាស់។
ដើម្បីបញ្ចៀសនូវជម្លោះឥតឈប់ឈរនេះ មនុស្សចាប់ផ្តើមមូលគំនិតគ្នា បង្កើតឲ្យមានមេដឹកនាំម្នាក់ គឺ “ស្តេច” ដើម្បីទទួលបន្ទុកចាត់ចែងបែងចែកទឹកឲ្យសមាជិកសហគមន៍ទាំងអស់បានប្រើប្រាស់ដោយស្មើភាពគ្នា។
កត្តាទីពីរ ដែលនាំឲ្យមានការបង្កើតរដ្ឋ គឺតម្រូវការសន្តិសុខ និងសុវត្ថិភាព។ មនុស្សសម័យដើម ដែលជាអ្នកប្រមាញ់ ក៏ជាអ្នកដែលចូលចិត្តធ្វើសង្រ្គាមផងដែរ។ ក៏ប៉ុន្តែ សម្រាប់អ្នកដែលចាប់ផ្តើមប្រកបរបរកសិកម្ម គេនាំគ្នាទុកពេលមួយថ្ងៃៗ សម្រាប់តែការសាបព្រោះ ភ្ជួរាស់ ដាំដុះ និងប្រមូលផល ហើយលែងចង់រវីរវល់នឹងការធ្វើសង្រ្គាមទៀតហើយ។ ក្នុងពេលជាមួយគ្នា ពួកគេក៏ត្រូវការផងដែរឲ្យមានអ្នកការពារសុវត្ថិភាពរបស់ពួកគេ ក្នុងករណីមានអ្នកមកយាយីរំខាន់ការរស់នៅ, មកលួចប្លន់សត្វ ឬភោគផលដំណាំរបស់ពួកគេ។
ដូច្នេះ ប្រជាកសិករទាំងអស់នេះក៏មានគំនិតចង់ឲ្យសហគមន៍របស់ពួកគេ មានការរៀបចំជារចនាសម្ព័ន្ធត្រឹមត្រូវ មានអ្នកដឹកនាំ រក្សាសណ្តាប់ធ្នាប់ និងការពារសុវត្ថិភាពរបស់ពួកគេ។ ដោយសារតែកសិកម្ម គឺជាសកម្មភាព ដែលអាចផ្តល់ផលច្រើនលើសពីតម្រូវការប្រចាំថ្ងៃ ប្រជាកសិករអាចយកភោគផលមួយផ្នែកដែលសល់ពីតម្រូវការនេះ ម្នាក់បន្តិចៗ រួមបញ្ចូលគ្នា ដើម្បីយកទៅផ្គត់សកម្មភាពរបស់រដ្ឋ ចិញ្ចឹមស្តេច និងកងទ័ព។ ការអនុវត្តបែបនេះហើយ ដែលគេហៅថា ការបង់ពន្ធជូនរដ្ឋ។ រដ្ឋយកពន្ធពីប្រជាជន ក៏ប៉ុន្តែ រដ្ឋមានកាតព្វកិច្ចរក្សាសណ្តាប់ធ្នាប់ និងការពារសុវត្ថិភាពរបស់ប្រជាជន ព្រមទាំងមានភារៈចាត់ចែងបែងចែកធនធានឲ្យប្រជាជនអាចប្រើប្រាស់ដោយស្មើភាពគ្នា៕
ការបង្កើតរដ្ឋអ៊ីស្រាអែលនៅឆ្នាំ១៩៤៨
កែប្រែការស្វែងយល់អំពីដំណើររឿងនៃការបង្កើតរដ្ឋអ៊ីស្រាអែល គឺជាគន្លឹះមួយ ដើម្បីយល់អំពីជម្លោះដ៏រ៉ាំរ៉ៃនៅតំបន់ដើមបូព៌ានាពេលបច្ចុប្បន្ន។
នៅមុនឆ្នាំ១៩៤៨ នៅក្នុងតំបន់ដើមបូព៌ា មិនមានទេរដ្ឋអ៊ីស្រាអែល គឺមានតែទឹកដីប៉ាឡេស្ទីន។ ហេតុដូច្នេះហើយបានជាមនុស្សជាច្រើន ជាពិសេស អ្នកកាន់សាសនាអ៊ីស្លាមយល់ថា វត្តមានរបស់អ៊ីស្រាអែល នៅក្នុងតំបន់ដើមបូព៌ានេះ គឺជារឿងខុសច្បាប់ ដោយសារតែរដ្ឋអ៊ីស្រាអែលនេះត្រូវបានបង្កើតឡើងនៅលើទឹកដីរបស់ប៉ាឡេស្ទីន។ ក៏ប៉ុន្តែ ដំណើររឿងវាមានលក្ខណៈស្មុគស្មាញជាងនេះ។
តាមពិត នៅក្នុងតំបន់ដើមបូព៌ាមុនឆ្នាំ១៩៤៨ ក៏គ្មានរដ្ឋប៉ាឡេស្ទីនដែរ គឺមានតែទឹកដីមួយ ដែលគេឲ្យឈ្មោះថា "ប៉ាឡេស្ទីន" ហើយដែលត្រូវបានប្រទេសមហាអំណាចដូរដៃគ្នាកាន់កាប់ពីមួយទៅមួយ អស់រយៈពេលរាប់ពាន់ឆ្នាំ។ ទឹកដី ដែលគេឲ្យឈ្មោះថា “ប៉ាឡេស្ទីន” នេះ ក៏មានបន្ទាត់ព្រំដែនមិនស្ថិតស្ថេរច្បាស់លាស់ដែរ ដោយពេលខ្លះត្រូវគេរាប់បញ្ចូលទាំងប្រទេសមួយចំនួន ដែលនៅជុំវិញនោះ ដូចជា លីបង់ ស៊ីរី និងហ្សកដានី ជាដើម អាស្រ័យទៅតាមសម័យកាល និងអាស្រ័យទៅតាមការចាត់ចែងរបស់ប្រទេសមហាអំណាច ដែលកាន់កាប់តំបន់នេះ។
កាលពីជាង៣ពាន់ឆ្នាំមុន តំបន់ដែលគេឲ្យឈ្មោះថា “ប៉ាឡេស្ទីន” នេះ មានប្រជាជនជាច្រើនអម្បូររស់នៅ ក្នុងនោះក៏មានដែរជនជាតិជ្វីហ្វ ដែលបានបង្កើតជារដ្ឋ និងបានសាងសង់បុរីជាទីសក្ការៈមួយ គឺទីក្រុងយេរូសាឡឹម។ ក៏ប៉ុន្តែ នៅក្នុងសម័យកាលចក្រភពរ៉ូម ទីក្រុងយេរូសាឡឹមត្រូវបានទាហានរ៉ូមវាយកម្ទេចចោល ហើយជនជាតិជ្វីហ្វ ដែលហ៊ានងើបឡើងបះបោរប្រឆាំងនឹងអាជ្ញាធររ៉ូម ត្រូវបានគេបណ្តេញចេញពីទឹកដីកំណើតឲ្យបែកខ្ចាត់ខ្ចាយ ទៅរស់នៅជាសហគមន៍ជនជាតិជ្វីហ្វនៅបរទេស។ ចាប់ពីពេលនោះមក ទឹកដីអ៊ីស្រាអែលក៏លែងស្គាល់ឯករាជ្យ ដោយត្រូវប្រទេសមហាអំណាចប្តូរដៃគ្នាគ្រប់គ្រងពីមួយទៅមួយ ដោយភាគច្រើន ស្ថិតក្រោមការកាន់កាប់របស់មហាអំណាចកាន់សាសនាអ៊ីស្លាម រួមមានដូចជា ចក្រភពអារ៉ាប់ អេហ្ស៊ីប និងតួកគីក្នុងសម័យកាលចក្រភពអូតូម៉ង់។ នៅក្រោយសង្រ្គាមលោកលើកទី១ ចក្រភពអូតូម៉ង់ដែលចាញ់សង្រ្គាមត្រូវដួលរលំ។ តំបន់ដែលស្ថិតនៅចន្លោះសមុទ្រមេឌីទែរ៉ាណេ និងទន្លេយ័រដាន់ (Jordan) ពោលគឺ ទឹកដីប៉ាឡេស្ទីន និងរដ្ឋអ៊ីស្រាអែលបច្ចុប្បន្ន ក៏ត្រូវធ្លាក់ក្រោមការកាន់កាប់របស់ចក្រភពអង់គ្លេស។
នៅក្នុងអំឡុងសតវត្សរ៍ទី១៩ និងដើមសតវត្សរ៍ទី២០ ចលនាមួយបានរីកដុះដាលឡើង នៅក្នុងចំណោមសហគមន៍ជ្វីហ្វនៅអឺរ៉ុប ដែលមានគំនិតចង់ឲ្យជនជាតិជ្វីហ្វវិលត្រឡប់ទៅបង្កើតរដ្ឋនៅទឹកដីកំណត់របស់ខ្លួនវិញ។ ចលនានេះត្រូវបានគេឲ្យឈ្មោះថា “ស៊ីយ៉ូនិស្ត” (Sioniste)។ “ស៊ីយ៉ូន” គឺជាឈ្មោះ ដែលគេឃើញមានប្រើនៅក្នុងគម្ពីរប៊ីប ដោយសម្តៅទៅលើទីក្រុងយេរូសាឡឹម។
ចលនាអន្តោប្រវេសន៍របស់ជនជាតិជ្វីហ្វ ដែលចូលទៅតាំងទីលំនៅ នៅក្នុងទឹកដីប៉ាឡេស្ទីនក៏ចាប់ផ្តើមកើតមានឡើង ហើយនៅពេលដែលចំនួនជនជាតិជ្វីហ្វមានការកើនឡើង ភាពតានតឹងជាមួយជនជាតិអារ៉ាប់ប៉ាឡេស្ទីនក៏ចាប់ផ្តើមកើតមានឡើងដែរ ដែលបង្កជាបញ្ហាស្មុគស្មាញដល់ចក្រភពអង់គ្លេស ដែលជាអាណាព្យាបាល។ អង់គ្លេសធ្លាប់បានសន្យាជាមួយនឹងពួកអារ៉ាប់ប៉ាឡេស្ទីនថានឹងឲ្យពួកគេបង្កើតរដ្ឋឯករាជ្យ ក៏ប៉ុន្តែ ក្នុងពេលជាមួយគ្នា អង់គ្លេសក៏បានសន្យាដល់ចលនាស៊ីយ៉ូនិស្តផងដែរថានឹងឲ្យពួកគេមានទឹកដីជាមាតុភូមិមួយនៅប៉ាឡេស្ទីន។
នៅក្រោយសង្រ្គាមលោកលើកទី២ ហេតុការណ៍នៃការសម្លាប់រង្គាលជនជាតិជ្វីហ្វដោយអាល្លឺម៉ង់ណាហ្ស៊ីបានធ្វើឲ្យចលនាអន្តោប្រវេសន៍ជនជាតិជ្វីហ្វចូលទៅក្នុងទឹកដីប៉ាឡេស្ទីនបានកើតមានកាន់តែខ្លាំង ការបង្កើតរដ្ឋឲ្យពួកជ្វីហ្វនៅប៉ាឡេស្ទីនក៏ចាប់ផ្តើមទាក់ទាញនូវការគាំទ្រកាន់តែច្រើនពីសំណាក់បណ្តាប្រទេសនៅទូទាំងពិភពលោក ជាពិសេស បណ្តាប្រទេសនៅអឺរ៉ុបដែលគិតថាខ្លួនមានចំណែកទទួលខុសត្រូវ នៅក្នុងសោកនាដកម្មរបស់ពួកជ្វីហ្វ។
នៅឆ្នាំ១៩៤៧ ដោយមើលឃើញអំពីស្ថានភាពស្មុគស្មាញនៅប៉ាឡេស្ទីន អង់គ្លេសក៏បានប្រកាសបញ្ចប់អាណត្តិជាអ្នកគ្រប់គ្រងទឹកដីប៉ាឡេស្ទីន ប៉ុន្តែ មិនព្រមកំណត់ឲ្យបានច្បាស់លាស់ថា តើទឹកដីប៉ាឡេស្ទីននឹងត្រូវចាត់ចែងបង្កើតជារដ្ឋយ៉ាងដូចម្តេចនោះទេ ដោយបានរុញសំណុំរឿងនេះទៅឲ្យអង្គការសហប្រជាជាតិជាអ្នកដោះស្រាយ។
អ.ស.បក៏បានសម្រេចបង្កើតគណៈកម្មាធិការពិសេសមួយ ដែលមានសមាជិកមកពីប្រទេសចំនួន ១១ ឲ្យធ្វើការសិក្សាអំពីដំណោះស្រាយនៅប៉ាឡេស្ទីន។ នៅក្នុងគណៈកម្មាធិការនេះ មានប្រទេសខ្លះ រួមមាន អ៊ីរ៉ង់ ឥណ្ឌា និងយូហ្គោស្លាវី បានស្នើនូវគំនិតបង្កើតជារដ្ឋសហព័ន្ធប៉ាឡេស្ទីនមួយ ដោយមានរដ្ឋពីរជាសមាជិក គឺរដ្ឋមួយសម្រាប់ពួកអារ៉ាប់ និងរដ្ឋមួយទៀត សម្រាប់ពួកជ្វីហ្វ។ ក៏ប៉ុន្តែ ប្រទេសចំនួន ៧ផ្សេងទៀត (កាណាដា ឆេកូស្លូវ៉ាគី ហូឡង់ ស៊ុយអែត ក្វាតេម៉ាឡា ប៉េរូ អ៊ុយរូហ្កាយ) ស្នើឲ្យអារ៉ាប់ និងជ្វីហ្វ បង្កើតរដ្ឋពីរឯករាជ្យដាច់ពីគ្នាទាំងស្រុង។
នៅទីបំផុត គឺដំណោះស្រាយបង្កើតរដ្ឋឯករាជ្យពីរដាច់ពីគ្នា ដែលត្រូវបានមហាសន្និបាតអ.ស.បអនុម័ត នៅថ្ងៃទី២៩ ខែវិច្ឆិកា ឆ្នាំ១៩៤៧ (សេចក្តីសម្រេចលេខ ១៨១)។ នៅក្នុងសេចក្តីសម្រេចនេះ មហាសន្និបាតអ.ស.បក៏បានកំណត់ផងដែរថា ទីក្រុងយេរូសាឡឹម ដែលជាចំណុចប្រទាញប្រទង់ខ្លាំងរវាងអារ៉ាប់ និងជ្វីហ្វ នឹងមិនត្រូវបញ្ចូលទៅក្នុងរដ្ឋណាមួយនោះទេ តែត្រូវដាក់ជាតំបន់ស្ថិតក្រោមការគ្រប់គ្រងអន្តរជាតិ។ សេចក្តីសម្រេចលេខ ១៨១ ត្រូវបានប្រទេសជាសមាជិកអ.ស.ប អនុម័តដោយសំឡេងគាំទ្រលើសពី ២ភាគ៣ ក៏ប៉ុន្តែ គ្រប់បណ្តាប្រទេសអារ៉ាប់ និងប្រទេសកាន់សាសនាអ៊ីស្លាមទាំងអស់បាននាំគ្នាបោះឆ្នោតប្រឆាំង។
បណ្តាប្រទេសអារ៉ាប់បានប្រឆាំងដាច់ខាតនឹងការបង្កើតរដ្ឋអ៊ីស្រាអែល ដោយទាមទារឲ្យយកទឹកដីប៉ាឡេស្ទីនទាំងអស់បង្កើតជារដ្ឋតែមួយ សម្រាប់ពួកអារ៉ាប់។ អ៊ីស្រាអែលវិញបានទទួលស្វាគមន៍ចំពោះដំណោះស្រាយរបស់អ.ស.ប. ហើយមេដឹកនាំពួកជ្វីហ្វនៅប៉ាឡេស្ទីន គឺលោក David Ben-Gourion ក៏បានប្រកាសបង្កើតរដ្ឋអ៊ីស្រាអែលជាផ្លូវការ នៅថ្ងៃទី១៤ ខែឧសភា ឆ្នាំ១៩៤៨។ មួយថ្ងៃក្រោយការប្រកាសបង្កើតរដ្ឋអ៊ីស្រាអែល បណ្តាប្រទេសអារ៉ាប់ ដែលនៅជុំវិញនោះ គឺរួមមាន អេហ្ស៊ីប ស៊ីរី ហ្សកដានី លីបង់ និងអ៊ីរ៉ាក់ ក៏បាននាំគ្នាលើកទ័ពបើកការវាយប្រហារលើអ៊ីស្រាអែល។
សង្រ្គាមនេះត្រូវបានគេឲ្យឈ្មោះថា សង្រ្គាមអារ៉ាប់-អ៊ីស្រាអែលលើកទី១ ហើយមានរយៈពេលជាង ៩ខែ។ ជាលទ្ធផល គឺអ៊ីស្រាអែលជាអ្នកទទួលជោគជ័យ។ រដ្ឋអ៊ីស្រាអែលត្រូវបានបណ្តាប្រទេសជាច្រើនទទួលស្គាល់ជាផ្លូវការ។ ចំណែកឯរដ្ឋប៉ាឡេស្ទីនវិញនៅតែមិនអាចបង្កើតបាន រហូតមកទល់នឹងពេលបច្ចុប្បន្ននេះ៕
ការបង្កើតរដ្ឋអ៊ីស្រាអែលនៅឆ្នាំ១៩៤៨
កែប្រែការស្វែងយល់អំពីដំណើររឿងនៃការបង្កើតរដ្ឋអ៊ីស្រាអែល គឺជាគន្លឹះមួយ ដើម្បីយល់អំពីជម្លោះដ៏រ៉ាំរ៉ៃនៅតំបន់ដើមបូព៌ានាពេលបច្ចុប្បន្ន។
នៅមុនឆ្នាំ១៩៤៨ នៅក្នុងតំបន់ដើមបូព៌ា មិនមានទេរដ្ឋអ៊ីស្រាអែល គឺមានតែទឹកដីប៉ាឡេស្ទីន។ ហេតុដូច្នេះហើយបានជាមនុស្សជាច្រើន ជាពិសេស អ្នកកាន់សាសនាអ៊ីស្លាមយល់ថា វត្តមានរបស់អ៊ីស្រាអែល នៅក្នុងតំបន់ដើមបូព៌ានេះ គឺជារឿងខុសច្បាប់ ដោយសារតែរដ្ឋអ៊ីស្រាអែលនេះត្រូវបានបង្កើតឡើងនៅលើទឹកដីរបស់ប៉ាឡេស្ទីន។ ក៏ប៉ុន្តែ ដំណើររឿងវាមានលក្ខណៈស្មុគស្មាញជាងនេះ។
តាមពិត នៅក្នុងតំបន់ដើមបូព៌ាមុនឆ្នាំ១៩៤៨ ក៏គ្មានរដ្ឋប៉ាឡេស្ទីនដែរ គឺមានតែទឹកដីមួយ ដែលគេឲ្យឈ្មោះថា "ប៉ាឡេស្ទីន" ហើយដែលត្រូវបានប្រទេសមហាអំណាចដូរដៃគ្នាកាន់កាប់ពីមួយទៅមួយ អស់រយៈពេលរាប់ពាន់ឆ្នាំ។ ទឹកដី ដែលគេឲ្យឈ្មោះថា “ប៉ាឡេស្ទីន” នេះ ក៏មានបន្ទាត់ព្រំដែនមិនស្ថិតស្ថេរច្បាស់លាស់ដែរ ដោយពេលខ្លះត្រូវគេរាប់បញ្ចូលទាំងប្រទេសមួយចំនួន ដែលនៅជុំវិញនោះ ដូចជា លីបង់ ស៊ីរី និងហ្សកដានី ជាដើម អាស្រ័យទៅតាមសម័យកាល និងអាស្រ័យទៅតាមការចាត់ចែងរបស់ប្រទេសមហាអំណាច ដែលកាន់កាប់តំបន់នេះ។
កាលពីជាង៣ពាន់ឆ្នាំមុន តំបន់ដែលគេឲ្យឈ្មោះថា “ប៉ាឡេស្ទីន” នេះ មានប្រជាជនជាច្រើនអម្បូររស់នៅ ក្នុងនោះក៏មានដែរជនជាតិជ្វីហ្វ ដែលបានបង្កើតជារដ្ឋ និងបានសាងសង់បុរីជាទីសក្ការៈមួយ គឺទីក្រុងយេរូសាឡឹម។ ក៏ប៉ុន្តែ នៅក្នុងសម័យកាលចក្រភពរ៉ូម ទីក្រុងយេរូសាឡឹមត្រូវបានទាហានរ៉ូមវាយកម្ទេចចោល ហើយជនជាតិជ្វីហ្វ ដែលហ៊ានងើបឡើងបះបោរប្រឆាំងនឹងអាជ្ញាធររ៉ូម ត្រូវបានគេបណ្តេញចេញពីទឹកដីកំណើតឲ្យបែកខ្ចាត់ខ្ចាយ ទៅរស់នៅជាសហគមន៍ជនជាតិជ្វីហ្វនៅបរទេស។ ចាប់ពីពេលនោះមក ទឹកដីអ៊ីស្រាអែលក៏លែងស្គាល់ឯករាជ្យ ដោយត្រូវប្រទេសមហាអំណាចប្តូរដៃគ្នាគ្រប់គ្រងពីមួយទៅមួយ ដោយភាគច្រើន ស្ថិតក្រោមការកាន់កាប់របស់មហាអំណាចកាន់សាសនាអ៊ីស្លាម រួមមានដូចជា ចក្រភពអារ៉ាប់ អេហ្ស៊ីប និងតួកគីក្នុងសម័យកាលចក្រភពអូតូម៉ង់។ នៅក្រោយសង្រ្គាមលោកលើកទី១ ចក្រភពអូតូម៉ង់ដែលចាញ់សង្រ្គាមត្រូវដួលរលំ។ តំបន់ដែលស្ថិតនៅចន្លោះសមុទ្រមេឌីទែរ៉ាណេ និងទន្លេយ័រដាន់ (Jordan) ពោលគឺ ទឹកដីប៉ាឡេស្ទីន និងរដ្ឋអ៊ីស្រាអែលបច្ចុប្បន្ន ក៏ត្រូវធ្លាក់ក្រោមការកាន់កាប់របស់ចក្រភពអង់គ្លេស។
នៅក្នុងអំឡុងសតវត្សរ៍ទី១៩ និងដើមសតវត្សរ៍ទី២០ ចលនាមួយបានរីកដុះដាលឡើង នៅក្នុងចំណោមសហគមន៍ជ្វីហ្វនៅអឺរ៉ុប ដែលមានគំនិតចង់ឲ្យជនជាតិជ្វីហ្វវិលត្រឡប់ទៅបង្កើតរដ្ឋនៅទឹកដីកំណត់របស់ខ្លួនវិញ។ ចលនានេះត្រូវបានគេឲ្យឈ្មោះថា “ស៊ីយ៉ូនិស្ត” (Sioniste)។ “ស៊ីយ៉ូន” គឺជាឈ្មោះ ដែលគេឃើញមានប្រើនៅក្នុងគម្ពីរប៊ីប ដោយសម្តៅទៅលើទីក្រុងយេរូសាឡឹម។
ចលនាអន្តោប្រវេសន៍របស់ជនជាតិជ្វីហ្វ ដែលចូលទៅតាំងទីលំនៅ នៅក្នុងទឹកដីប៉ាឡេស្ទីនក៏ចាប់ផ្តើមកើតមានឡើង ហើយនៅពេលដែលចំនួនជនជាតិជ្វីហ្វមានការកើនឡើង ភាពតានតឹងជាមួយជនជាតិអារ៉ាប់ប៉ាឡេស្ទីនក៏ចាប់ផ្តើមកើតមានឡើងដែរ ដែលបង្កជាបញ្ហាស្មុគស្មាញដល់ចក្រភពអង់គ្លេស ដែលជាអាណាព្យាបាល។ អង់គ្លេសធ្លាប់បានសន្យាជាមួយនឹងពួកអារ៉ាប់ប៉ាឡេស្ទីនថានឹងឲ្យពួកគេបង្កើតរដ្ឋឯករាជ្យ ក៏ប៉ុន្តែ ក្នុងពេលជាមួយគ្នា អង់គ្លេសក៏បានសន្យាដល់ចលនាស៊ីយ៉ូនិស្តផងដែរថានឹងឲ្យពួកគេមានទឹកដីជាមាតុភូមិមួយនៅប៉ាឡេស្ទីន។
នៅក្រោយសង្រ្គាមលោកលើកទី២ ហេតុការណ៍នៃការសម្លាប់រង្គាលជនជាតិជ្វីហ្វដោយអាល្លឺម៉ង់ណាហ្ស៊ីបានធ្វើឲ្យចលនាអន្តោប្រវេសន៍ជនជាតិជ្វីហ្វចូលទៅក្នុងទឹកដីប៉ាឡេស្ទីនបានកើតមានកាន់តែខ្លាំង ការបង្កើតរដ្ឋឲ្យពួកជ្វីហ្វនៅប៉ាឡេស្ទីនក៏ចាប់ផ្តើមទាក់ទាញនូវការគាំទ្រកាន់តែច្រើនពីសំណាក់បណ្តាប្រទេសនៅទូទាំងពិភពលោក ជាពិសេស បណ្តាប្រទេសនៅអឺរ៉ុបដែលគិតថាខ្លួនមានចំណែកទទួលខុសត្រូវ នៅក្នុងសោកនាដកម្មរបស់ពួកជ្វីហ្វ។
នៅឆ្នាំ១៩៤៧ ដោយមើលឃើញអំពីស្ថានភាពស្មុគស្មាញនៅប៉ាឡេស្ទីន អង់គ្លេសក៏បានប្រកាសបញ្ចប់អាណត្តិជាអ្នកគ្រប់គ្រងទឹកដីប៉ាឡេស្ទីន ប៉ុន្តែ មិនព្រមកំណត់ឲ្យបានច្បាស់លាស់ថា តើទឹកដីប៉ាឡេស្ទីននឹងត្រូវចាត់ចែងបង្កើតជារដ្ឋយ៉ាងដូចម្តេចនោះទេ ដោយបានរុញសំណុំរឿងនេះទៅឲ្យអង្គការសហប្រជាជាតិជាអ្នកដោះស្រាយ។
អ.ស.បក៏បានសម្រេចបង្កើតគណៈកម្មាធិការពិសេសមួយ ដែលមានសមាជិកមកពីប្រទេសចំនួន ១១ ឲ្យធ្វើការសិក្សាអំពីដំណោះស្រាយនៅប៉ាឡេស្ទីន។ នៅក្នុងគណៈកម្មាធិការនេះ មានប្រទេសខ្លះ រួមមាន អ៊ីរ៉ង់ ឥណ្ឌា និងយូហ្គោស្លាវី បានស្នើនូវគំនិតបង្កើតជារដ្ឋសហព័ន្ធប៉ាឡេស្ទីនមួយ ដោយមានរដ្ឋពីរជាសមាជិក គឺរដ្ឋមួយសម្រាប់ពួកអារ៉ាប់ និងរដ្ឋមួយទៀត សម្រាប់ពួកជ្វីហ្វ។ ក៏ប៉ុន្តែ ប្រទេសចំនួន ៧ផ្សេងទៀត (កាណាដា ឆេកូស្លូវ៉ាគី ហូឡង់ ស៊ុយអែត ក្វាតេម៉ាឡា ប៉េរូ អ៊ុយរូហ្កាយ) ស្នើឲ្យអារ៉ាប់ និងជ្វីហ្វ បង្កើតរដ្ឋពីរឯករាជ្យដាច់ពីគ្នាទាំងស្រុង។
នៅទីបំផុត គឺដំណោះស្រាយបង្កើតរដ្ឋឯករាជ្យពីរដាច់ពីគ្នា ដែលត្រូវបានមហាសន្និបាតអ.ស.បអនុម័ត នៅថ្ងៃទី២៩ ខែវិច្ឆិកា ឆ្នាំ១៩៤៧ (សេចក្តីសម្រេចលេខ ១៨១)។ នៅក្នុងសេចក្តីសម្រេចនេះ មហាសន្និបាតអ.ស.បក៏បានកំណត់ផងដែរថា ទីក្រុងយេរូសាឡឹម ដែលជាចំណុចប្រទាញប្រទង់ខ្លាំងរវាងអារ៉ាប់ និងជ្វីហ្វ នឹងមិនត្រូវបញ្ចូលទៅក្នុងរដ្ឋណាមួយនោះទេ តែត្រូវដាក់ជាតំបន់ស្ថិតក្រោមការគ្រប់គ្រងអន្តរជាតិ។ សេចក្តីសម្រេចលេខ ១៨១ ត្រូវបានប្រទេសជាសមាជិកអ.ស.ប អនុម័តដោយសំឡេងគាំទ្រលើសពី ២ភាគ៣ ក៏ប៉ុន្តែ គ្រប់បណ្តាប្រទេសអារ៉ាប់ និងប្រទេសកាន់សាសនាអ៊ីស្លាមទាំងអស់បាននាំគ្នាបោះឆ្នោតប្រឆាំង។
បណ្តាប្រទេសអារ៉ាប់បានប្រឆាំងដាច់ខាតនឹងការបង្កើតរដ្ឋអ៊ីស្រាអែល ដោយទាមទារឲ្យយកទឹកដីប៉ាឡេស្ទីនទាំងអស់បង្កើតជារដ្ឋតែមួយ សម្រាប់ពួកអារ៉ាប់។ អ៊ីស្រាអែលវិញបានទទួលស្វាគមន៍ចំពោះដំណោះស្រាយរបស់អ.ស.ប. ហើយមេដឹកនាំពួកជ្វីហ្វនៅប៉ាឡេស្ទីន គឺលោក David Ben-Gourion ក៏បានប្រកាសបង្កើតរដ្ឋអ៊ីស្រាអែលជាផ្លូវការ នៅថ្ងៃទី១៤ ខែឧសភា ឆ្នាំ១៩៤៨។ មួយថ្ងៃក្រោយការប្រកាសបង្កើតរដ្ឋអ៊ីស្រាអែល បណ្តាប្រទេសអារ៉ាប់ ដែលនៅជុំវិញនោះ គឺរួមមាន អេហ្ស៊ីប ស៊ីរី ហ្សកដានី លីបង់ និងអ៊ីរ៉ាក់ ក៏បាននាំគ្នាលើកទ័ពបើកការវាយប្រហារលើអ៊ីស្រាអែល។
សង្រ្គាមនេះត្រូវបានគេឲ្យឈ្មោះថា សង្រ្គាមអារ៉ាប់-អ៊ីស្រាអែលលើកទី១ ហើយមានរយៈពេលជាង ៩ខែ។ ជាលទ្ធផល គឺអ៊ីស្រាអែលជាអ្នកទទួលជោគជ័យ។ រដ្ឋអ៊ីស្រាអែលត្រូវបានបណ្តាប្រទេសជាច្រើនទទួលស្គាល់ជាផ្លូវការ។ ចំណែកឯរដ្ឋប៉ាឡេស្ទីនវិញនៅតែមិនអាចបង្កើតបាន រហូតមកទល់នឹងពេលបច្ចុប្បន្ននេះ៕
សង្រ្គាមរវាងអ៊ីស្រាអែលនិងប្រទេសអារ៉ាប់
កែប្រែនៅក្រោយការបង្កើតរដ្ឋអ៊ីស្រាអែល នៅឆ្នាំ១៩៤៨ សង្រ្គាមបានកើតមានឡើងជាច្រើនលើក រវាងអ៊ីស្រាអែល និងបណ្តាប្រទេសអារ៉ាប់ ដែលប្រឆាំងនឹងការបែងចែកទឹកដីប៉ាឡេស្ទីនជាពីររដ្ឋ គឺរដ្ឋអ៊ីស្រាអែល សម្រាប់ពួកជ្វីហ្វ និងរដ្ឋប៉ាឡេស្ទីន សម្រាប់ពួកអារ៉ាប់ ទៅតាមសេចក្តីសម្រេចរបស់អ.ស.ប។
សង្រ្គាមលើកទី១ ដែលអ៊ីស្រាអែលហៅថា “សង្រ្គាមឯករាជ្យ” បានកើតមានឡើងនៅឆ្នាំ១៩៤៨ មួយថ្ងៃក្រោយពីអ៊ីស្រាអែលប្រកាសបង្កើតរដ្ឋឯករាជ្យ ដោយនៅពេលនោះ កងទ័ពអារ៉ាប់មកពីប្រទេសអេហ្ស៊ីប ហ្សកដានី លីបង់ ស៊ីរី និងអ៊ីរ៉ាក់ ព្រមទាំងកងកម្លាំងប្រដាប់អាវុធរបស់ប៉ាឡេស្ទីន បានរួមដៃគ្នាបើកការវាយប្រហារទៅលើអ៊ីស្រាអែល។ នៅក្នុងសង្រ្គាមនេះ អ៊ីស្រាអែលថ្វីដ្បិតតែមានតែម្នាក់ឯង ក៏ប៉ុន្តែ មានកម្លាំងទ័ពខ្លាំងជាងប្រទេសអារ៉ាប់ ហើយក្រោយពីបានវាយប្រយុទ្ធគ្នាអស់រយៈពេលជាង ៩ខែ បណ្តាប្រទេសអារ៉ាប់ក៏សុខចិត្តចុះចាញ់ ហើយចុះកិច្ចព្រមព្រៀងបញ្ចប់សង្រ្គាម នៅឆ្នាំ១៩៤៩។ កិច្ចព្រមព្រៀងនេះបានកំណត់នូវព្រំដែនបណ្តោះអាសន្នមួយ ដែលក្រោយមកត្រូវបានអ.ស.បទទួលស្គាល់ជាព្រំដែនស្របច្បាប់របស់រដ្ឋអ៊ីស្រាអែល។ ខ្សែបន្ទាត់ព្រំដែននេះ ដែលគេតែងតែហៅថា “បន្ទាត់បៃតង” (Green Line/Ligne verte) បានកាត់យកទឹកដីជាច្រើន ដែលកាលពីមុនត្រូវបានអ.ស.បបែងចែកទុកធ្វើជាទឹកដីរដ្ឋប៉ាឡេស្ទីន។
ជាលទ្ធផល បណ្តាប្រទេសអារ៉ាប់មិនត្រឹមតែមិនអាចកម្ចាត់អ៊ីស្រាអែលចេញពីតំបន់ដើមបូព៌ាដូចក្តីបំណងនោះទេ តែថែមទាំងត្រូវអ៊ីស្រាអែលវាយបំបាក់ឲ្យបរាជ័យ ហើយពង្រីកទឹកដីបានកាន់តែធំលើសពីអ្វីដែលបានកំណត់នៅក្នុងសេចក្តីសម្រេចរបស់អ.ស.ប កាលពីឆ្នាំ១៩៤៧ទៅទៀត។ សម្រាប់ប៉ាឡេស្ទីនវិញ រដ្ឋឯករាជ្យក៏មិនអាចបង្កើតឡើងបាន ដោយទឹកដីមួយផ្នែកត្រូវអ៊ីស្រាអែលកាត់យក ចំណែកឯទឹកដីដែលនៅសេសសល់ត្រូវស្ថិតក្រោមការកាន់កាប់របស់ប្រទេសអារ៉ាប់គ្នាឯង គឺតំបន់ហ្កាហ្សាស្ថិតក្រោមការកាន់កាប់របស់អេហ្ស៊ីប ចំណែកតំបន់ West Bank ឬ Cisjordanie ត្រូវស្ថិតក្រោមការកាន់កាប់របស់ហ្សកដានី។ ប្រជាជនប៉ាឡេស្ទីនជាង ៧០ម៉ឺននាក់ ដែលរត់ភៀសខ្លួនក្នុងអំឡុងសង្រ្គាម ក៏មិនអាចវិលត្រឡប់ទៅផ្ទះសម្បែងវិញបាន ដោយស្រុកភូមិរបស់ពួកគេត្រូវក្លាយជាទឹកដីអ៊ីស្រាអែល។ សិទ្ធិវិលត្រឡប់របស់ជនភៀសខ្លួនប៉ាឡេស្ទីននេះហើយ ដែលជាបញ្ហាចម្រូងចម្រាសដ៏ចម្បងមួយ នៅក្នុងការចរចាសន្តិភាព រវាងអ៊ីស្រាអែល និងប៉ាឡេស្ទីន រហូតមកទល់នឹងពេលបច្ចុប្បន្ននេះ។
នៅឆ្នាំ១៩៥៦ (៧ឆ្នាំក្រោយពីសង្រ្គាមទី១ត្រូវបញ្ចប់) សង្រ្គាម រវាងអ៊ីស្រាអែល និងប្រទេសអារ៉ាប់បានផ្ទុះឡើងសាជាថ្មីម្តងទៀត គឺសង្រ្គាមទល់នឹងអេហ្ស៊ីប ក៏ប៉ុន្តែ លើកនេះ គឺអ៊ីស្រាអែល ដែលបានចូលដៃជាមួយបារាំង និងអង់គ្លេស ចូលឈ្លានពានទឹកដីអេហ្ស៊ីប នៅក្នុងវិបត្តិព្រែកជីកស៊ុយអេ (Suez)។
នៅក្នុងសង្រ្គាមនេះ បើនិយាយខាងផ្នែកយោធា អ៊ីស្រាអែល អង់គ្លេស និងបារាំង គឺជាអ្នកទទួលជោគជ័យ ដោយអាចវាយដណ្តើមកាន់កាប់ទីតាំងសំខាន់ៗរបស់អេហ្ស៊ីប ជាពិសេស អ៊ីស្រាអែលបានវាយដណ្តើមកាន់កាប់តំបន់ស៊ីណៃ។ ក៏ប៉ុន្តែ ខាងផ្នែកនយោបាយ និងការទូតវិញ ប្រទេសទាំង ៣នេះត្រូវទទួលរងនូវការរិះគន់ពីគ្រប់ទិសទី។ សូម្បីតែសហរដ្ឋអាមេរិក ដែលជាសម្ព័ន្ធមិត្តក៏រិះគន់សកម្មភាពឈ្លានពានទៅលើអេហ្ស៊ីបនេះដែរ។ ចំណែកបណ្តាប្រទេសអារ៉ាប់ ដែលកំពុងតែមិនចូលចិត្តអ៊ីស្រាអែលស្រាប់ ក៏កាន់តែស្អប់អ៊ីស្រាអែលខ្លាំងឡើងថែមទៀត។
ការបង្កើតរដ្ឋអ៊ីស្រាអែលនៅឆ្នាំ១៩៤៨ អាដុលហ្វ៍ ហ៊ីត្លែរ និងការបង្កើតគណបក្សណាស៊ីនៅអាល្លឺម៉ង់ អរិយធម៌មេឌីទែរ៉ាណេ៖ ប្រវត្តិនៃជនជាតិជ្វីហ្វ (អ៊ីស្រាអែល) ការងើបឡើងនៃអរិយធម៌អឺរ៉ុប និងចក្រភពរ៉ូម ភាពរុងរឿងនិងការធ្លាក់ដុនដាបនៃចក្រភពរ៉ូម
1 2 3 4 5
នៅខែឧសភា ឆ្នាំ១៩៦៧ នៅក្នុងពេលដែលទំនាក់ទំនង រវាងអ៊ីស្រាអែល និងប្រទេសអារ៉ាប់ជិតខាងកំពុងតែស្ថិតក្នុងសភាពតានតឹងខ្លាំងស្រាប់ អេហ្ស៊ីបបានទទួលព័ត៌មានខុសពីទីភ្នាក់ងារចារកិច្ចសូវៀតថា អ៊ីស្រាអែលកំពុងប្រមូលកម្លាំងទ័ពយ៉ាងច្រើនសន្ធឹកសន្ធាប់ នៅក្បែរព្រំដែនស៊ីរី។ អេហ្ស៊ីប ដែលបានចុះសន្ធិសញ្ញាការពារជាតិជាមួយស៊ីរី ក៏បានប្រមូលកម្លាំងទ័ពឲ្យចូលមកក្បែរព្រំដែនអ៊ីស្រាអែល ព្រមទាំងបានបណ្តេញកងកម្លាំងមួកខៀវរបស់អ.ស.បឲ្យចេញពីតំបន់ស៊ីណៃ និងហ្កាហ្សា។
នៅថ្ងៃទី៥ ខែមិថុនា សង្រ្គាមក៏បានផ្ទុះឡើង រវាងម្ខាងអ៊ីស្រាអែល និងម្ខាងទៀត អេហ្ស៊ីប ស៊ីរី និងហ្សកដានី។ សង្រ្គាមអ៊ីស្រាអែល-អារ៉ាប់ លើកទី៣នេះមានរយៈពេលតែ ៦ថ្ងៃប៉ុណ្ណោះ។ ហេតុដូច្នេះហើយបានជាគេច្រើនហៅថា “សង្រ្គាម៦ថ្ងៃ”។ ជាថ្មីម្តងទៀត គឺអ៊ីស្រាអែលជាអ្នកទទួលជោគជ័យ ដោយបានវាយដណ្តើមកាន់កាប់ទឹកដីហ្កាហ្សា និង West Bank/Cisjordanie របស់ប៉ាឡេស្ទីន តំបន់ស៊ីណៃរបស់អេហ្ស៊ីប និងតំបន់ខ្ពង់រាប Golan របស់ស៊ីរី។ និយាយជារួម អ៊ីស្រាអែលបានពង្រីកទឹកដីរបស់ខ្លួនមួយជាបី។ ក៏ប៉ុន្តែ ទឹកដីដែលអ៊ីស្រាអែលទើបនឹងដណ្តើមកាន់កាប់ថ្មីនេះ មិនត្រូវបានទទួលស្គាល់ដោយសហគមន៍អន្តរជាតិនោះទេ។
នៅថ្ងៃទី២២ វិច្ឆិកា ១៩៦៧ ក្រុមប្រឹក្សាសន្តិសុខអ.ស.បបានចេញសេចក្តីសម្រេចមួយ (សេចក្តីសម្រេចលេខ ២៤២) ទាមទារឲ្យអ៊ីស្រាអែលដកថយចេញពីដែនដី ដែលខ្លួនទើបនឹងដណ្តើមកាន់កាប់ ក្នុងសង្រ្គាម ៦ថ្ងៃ ដោយវិលត្រឡប់ទៅរកបន្ទាត់ព្រំដែនចាស់ (បន្ទាត់បៃតង) ដែលកំណត់ដោយកិច្ចព្រមព្រៀងកាលពីឆ្នាំ១៩៤៩។ ជាថ្នូរមកវិញ ប្រទេសអារ៉ាប់ដែលជាប់ជម្លោះត្រូវចុះសន្ធិសញ្ញាសន្តិភាពជាមួយនឹងអ៊ីស្រាអែល។
លើកលែងតែប្រទេសស៊ីរីមួយចេញ ប្រទេសជាប់ជម្លោះទាំងអស់ ដោយរួមទាំងអ៊ីស្រាអែលផង សុទ្ធតែសុខចិត្តទទួលយកសេចក្តីសម្រេចរបស់ក្រុមប្រឹក្សាសន្តិសុខអ.ស.ប។ ក៏ប៉ុន្តែ ការបកស្រាយផ្សេងគ្នាបានធ្វើឲ្យការអនុវត្តសេចក្តីសម្រេចនេះត្រូវជាប់គាំង ដោយប្រទេសអារ៉ាប់ទាមទារឲ្យអ៊ីស្រាអែលដកទ័ពចេញពីទឹកដីរបស់គេជាមុន ទើបសុខចិត្តបើកការចរចាលើសន្ធិសញ្ញាសន្តិភាព ចំណែកអ៊ីស្រាអែលវិញទាមទារឲ្យប្រទេសអារ៉ាប់ទទួលស្គាល់រដ្ឋអ៊ីស្រាអែល និងចុះសន្ធិសញ្ញាសន្តិភាពជាមួយគ្នាជាមុន ទើបសុខចិត្តដកទ័ព។
នៅថ្ងៃទី៦ ខែតុលា ឆ្នាំ១៩៧៣ នៅក្នុងពេលដែលការចរចាត្រូវជាប់គាំង អេហ្ស៊ីប និងស៊ីរី ក៏បានបើកការវាយប្រហារទៅលើអ៊ីស្រាអែល ក្នុងគោលដៅដណ្តើមតំបន់ស៊ីណៃ និងខ្ពង់រាប Golan ពីអ៊ីស្រាអែលមកវិញ។ សង្រ្គាមនេះត្រូវបានគេឲ្យឈ្មោះថា “សង្រ្គាមយ៉ុមគីពួរ” (Yom Kippour) ដោយសារតែវាកើតឡើង នៅចំថ្ងៃយ៉ុមគីពួរ ដែលជាថ្ងៃបុណ្យសាសនាដ៏ធំរបស់ពួកជ្វីហ្វ។ សង្រ្គាមយ៉ុមគីពួរនេះ ក៏បានបង្កឲ្យមានការប្រឈមមុខដាក់គ្នាយ៉ាងខ្លាំងដែរ រវាងសហរដ្ឋអាមេរិក ដែលគាំទ្រអ៊ីស្រាអែល និងសហភាពសូវៀត ដែលគាំទ្រអេហ្ស៊ីប។
ក្រោយពីមានការចរចាសម្រុះសម្រូលគ្នា សហរដ្ឋអាមេរិក និងសហភាពសូវៀត ក៏បានព្រមព្រៀងឲ្យក្រុមប្រឹក្សាសន្តិសុខអ.ស.ប ចេញសេចក្តីសម្រេចមួយបង្គាប់ឲ្យអ៊ីស្រាអែល អេហ្ស៊ីប និងស៊ីរី ចុះកិច្ចព្រមព្រៀងឈប់បាញ់ ដើម្បីបញ្ចប់សង្រ្គាម។ បទឈប់បាញ់ ដែលត្រូវភាគីជម្លោះទទួលយក នៅថ្ងៃទី២៥ ខែតុលា។
សង្រ្គាមយ៉ុមគីពួរ ត្រូវបានគេចាត់ទុកថាជាសង្រ្គាមទ្រង់ទ្រាយធំលើកចុងក្រោយ រវាងអ៊ីស្រាអែល និងប្រទេសអារ៉ាប់។ ក៏ប៉ុន្តែ ក្រោយៗមកទៀត សង្រ្គាមក្នុងទ្រង់ទ្រាយតូចៗផ្សេងទៀតបានកើតមានឡើងជាញឹកញាប់ រវាងអ៊ីស្រាអែល និងលីបង់ ឬអ៊ីស្រាអែល និងក្រុមប្រដាប់អាវុធប៉ាឡេស្ទីន។ ការងើបឡើងបះបោររបស់ប្រជាជនប៉ាឡេស្ទីន ដែលគេហៅតាមភាសាអារ៉ាប់ថា “អ៊ីនទីហ្វាដា” ដើម្បីប្រឆាំងនឹងអ៊ីស្រាអែលក៏បានកើតឡើងចំនួនពីរលើកផងដែរ គឺលើកទី១ ពីឆ្នាំ១៩៨៧ ដល់ឆ្នាំ១៩៩៣ និងលើកទី២ នៅឆ្នាំ២០០០ ដោយអ៊ីនទីហ្វាដាមួយលើកៗបានបណ្តាលឲ្យមនុស្សរាប់ពាន់នាក់ត្រូវបាត់បង់ជីវិត ភាគច្រើន គឺជនស៊ីវិលប៉ាឡេស្ទីន។
ជនរងគ្រោះប៉ាឡេស្ទីន នៅក្នុងសង្រ្គាមនៅហ្កាហ្សា កាលពីខែសីហា ឆ្នាំ២០១៤REUTERS/Mohammed Salem
ជម្លោះរវាងអ៊ីស្រាអែល និងប៉ាឡេស្ទីន មិនមែនដូចកុនល្ខោន ដែលមានម្ខាងជាតួចិត្តល្អ ហើយម្ខាងទៀតជាតួចិត្តអាក្រក់នោះទេ ក៏ប៉ុន្តែ វាជាសោកនាដកម្មមួយ ដែលភាគីម្ខាងៗសុទ្ធតែមានហេតុផលសមរម្យរៀងៗខ្លួន។ ម្ខាងៗសុទ្ធតែជាជនរងគ្រោះផង និងជាអ្នកបង្ករឿងផង។ កាលពីដំបូង អ៊ីស្រាអែលទទួលយកនូវដំណោះស្រាយរបស់អ.ស.ប ដែលបែងចែកទឹកដីប៉ាឡេស្ទីនជារដ្ឋឯករាជ្យពីរ គឺរដ្ឋអ៊ីស្រាអែល និងរដ្ឋប៉ាឡេស្ទីន ក៏ប៉ុន្តែ គឺភាគីប៉ាឡេស្ទីន និងប្រទេសអារ៉ាប់ដែលមិនព្រម ដោយចង់បានទឹកដីប៉ាឡេស្ទីនទាំងមូលសម្រាប់តែខ្លួនឯង ហើយនាំគ្នាលើកទ័ពមកវាយប្រហារលើអ៊ីស្រាអែល។ បច្ចុប្បន្ននេះ ប៉ាឡេស្ទីនចង់បានត្រឹមតែសុខសន្តិភាព និងអាចបង្កើតរដ្ឋឯករាជ្យមួយផ្ទាល់ខ្លួននឹងគេ ក៏ប៉ុន្តែ គឺអ៊ីស្រាអែលវិញម្តងដែលចេះតែយកជើងរាទឹកមិនឲ្យរដ្ឋប៉ាឡេស្ទីននេះបង្កើតឡើងបាន។ អ៊ីស្រាអែលចេះតែបន្ត និងពង្រីកអាណានិគមទៅលើទឹកដីរបស់ប៉ាឡេស្ទីន ដោយរំលោភទៅលើច្បាប់អន្តរជាតិ និងផ្គើននឹងការទាមទាររបស់សហគមន៍អន្តរជាតិ ធ្វើឲ្យជម្លោះដ៏រ៉ាំរ៉ៃមួយនេះមិនអាចរកដំណោះស្រាយចេញរួច។ នៅទីចុងបំផុត អ្នកដែលរងទុក្ខវេទនាខ្លាំងជាងគេ គឺប្រជាជនស៊ីវិលប៉ាឡេស្ទីន ដែលរងគ្រោះដោយអំពើជិះជាន់របស់អ៊ីស្រាអែល រងគ្រោះដោយកត្តាភូមិសាស្រ្តនយោបាយនិងការប្រជែងគ្នា រវាងមហាអំណាចអ៊ីស្លាមស៊ុននីត និងស្ហ៊ីអ៊ីតនៅក្នុងតំបន់ រងគ្រោះដោយសារនយោបាយរបស់មេដឹកនាំប៉ាឡេស្ទីនខ្លួនឯងផ្ទាល់៕ ==ការបង្កើតរដ្ឋអ៊ីស្រាអែលនៅឆ្នាំ១៩៤៨ ការស្វែងយល់អំពីដំណើររឿងនៃការបង្កើតរដ្ឋអ៊ីស្រាអែល គឺជាគន្លឹះមួយ ដើម្បីយល់អំពីជម្លោះដ៏រ៉ាំរ៉ៃនៅតំបន់ដើមបូព៌ានាពេលបច្ចុប្បន្ន។
នៅមុនឆ្នាំ១៩៤៨ នៅក្នុងតំបន់ដើមបូព៌ា មិនមានទេរដ្ឋអ៊ីស្រាអែល គឺមានតែទឹកដីប៉ាឡេស្ទីន។ ហេតុដូច្នេះហើយបានជាមនុស្សជាច្រើន ជាពិសេស អ្នកកាន់សាសនាអ៊ីស្លាមយល់ថា វត្តមានរបស់អ៊ីស្រាអែល នៅក្នុងតំបន់ដើមបូព៌ានេះ គឺជារឿងខុសច្បាប់ ដោយសារតែរដ្ឋអ៊ីស្រាអែលនេះត្រូវបានបង្កើតឡើងនៅលើទឹកដីរបស់ប៉ាឡេស្ទីន។ ក៏ប៉ុន្តែ ដំណើររឿងវាមានលក្ខណៈស្មុគស្មាញជាងនេះ។
តាមពិត នៅក្នុងតំបន់ដើមបូព៌ាមុនឆ្នាំ១៩៤៨ ក៏គ្មានរដ្ឋប៉ាឡេស្ទីនដែរ គឺមានតែទឹកដីមួយ ដែលគេឲ្យឈ្មោះថា "ប៉ាឡេស្ទីន" ហើយដែលត្រូវបានប្រទេសមហាអំណាចដូរដៃគ្នាកាន់កាប់ពីមួយទៅមួយ អស់រយៈពេលរាប់ពាន់ឆ្នាំ។ ទឹកដី ដែលគេឲ្យឈ្មោះថា “ប៉ាឡេស្ទីន” នេះ ក៏មានបន្ទាត់ព្រំដែនមិនស្ថិតស្ថេរច្បាស់លាស់ដែរ ដោយពេលខ្លះត្រូវគេរាប់បញ្ចូលទាំងប្រទេសមួយចំនួន ដែលនៅជុំវិញនោះ ដូចជា លីបង់ ស៊ីរី និងហ្សកដានី ជាដើម អាស្រ័យទៅតាមសម័យកាល និងអាស្រ័យទៅតាមការចាត់ចែងរបស់ប្រទេសមហាអំណាច ដែលកាន់កាប់តំបន់នេះ។
កាលពីជាង៣ពាន់ឆ្នាំមុន តំបន់ដែលគេឲ្យឈ្មោះថា “ប៉ាឡេស្ទីន” នេះ មានប្រជាជនជាច្រើនអម្បូររស់នៅ ក្នុងនោះក៏មានដែរជនជាតិជ្វីហ្វ ដែលបានបង្កើតជារដ្ឋ និងបានសាងសង់បុរីជាទីសក្ការៈមួយ គឺទីក្រុងយេរូសាឡឹម។ ក៏ប៉ុន្តែ នៅក្នុងសម័យកាលចក្រភពរ៉ូម ទីក្រុងយេរូសាឡឹមត្រូវបានទាហានរ៉ូមវាយកម្ទេចចោល ហើយជនជាតិជ្វីហ្វ ដែលហ៊ានងើបឡើងបះបោរប្រឆាំងនឹងអាជ្ញាធររ៉ូម ត្រូវបានគេបណ្តេញចេញពីទឹកដីកំណើតឲ្យបែកខ្ចាត់ខ្ចាយ ទៅរស់នៅជាសហគមន៍ជនជាតិជ្វីហ្វនៅបរទេស។ ចាប់ពីពេលនោះមក ទឹកដីអ៊ីស្រាអែលក៏លែងស្គាល់ឯករាជ្យ ដោយត្រូវប្រទេសមហាអំណាចប្តូរដៃគ្នាគ្រប់គ្រងពីមួយទៅមួយ ដោយភាគច្រើន ស្ថិតក្រោមការកាន់កាប់របស់មហាអំណាចកាន់សាសនាអ៊ីស្លាម រួមមានដូចជា ចក្រភពអារ៉ាប់ អេហ្ស៊ីប និងតួកគីក្នុងសម័យកាលចក្រភពអូតូម៉ង់។ នៅក្រោយសង្រ្គាមលោកលើកទី១ ចក្រភពអូតូម៉ង់ដែលចាញ់សង្រ្គាមត្រូវដួលរលំ។ តំបន់ដែលស្ថិតនៅចន្លោះសមុទ្រមេឌីទែរ៉ាណេ និងទន្លេយ័រដាន់ (Jordan) ពោលគឺ ទឹកដីប៉ាឡេស្ទីន និងរដ្ឋអ៊ីស្រាអែលបច្ចុប្បន្ន ក៏ត្រូវធ្លាក់ក្រោមការកាន់កាប់របស់ចក្រភពអង់គ្លេស។
នៅក្នុងអំឡុងសតវត្សរ៍ទី១៩ និងដើមសតវត្សរ៍ទី២០ ចលនាមួយបានរីកដុះដាលឡើង នៅក្នុងចំណោមសហគមន៍ជ្វីហ្វនៅអឺរ៉ុប ដែលមានគំនិតចង់ឲ្យជនជាតិជ្វីហ្វវិលត្រឡប់ទៅបង្កើតរដ្ឋនៅទឹកដីកំណត់របស់ខ្លួនវិញ។ ចលនានេះត្រូវបានគេឲ្យឈ្មោះថា “ស៊ីយ៉ូនិស្ត” (Sioniste)។ “ស៊ីយ៉ូន” គឺជាឈ្មោះ ដែលគេឃើញមានប្រើនៅក្នុងគម្ពីរប៊ីប ដោយសម្តៅទៅលើទីក្រុងយេរូសាឡឹម។
ចលនាអន្តោប្រវេសន៍របស់ជនជាតិជ្វីហ្វ ដែលចូលទៅតាំងទីលំនៅ នៅក្នុងទឹកដីប៉ាឡេស្ទីនក៏ចាប់ផ្តើមកើតមានឡើង ហើយនៅពេលដែលចំនួនជនជាតិជ្វីហ្វមានការកើនឡើង ភាពតានតឹងជាមួយជនជាតិអារ៉ាប់ប៉ាឡេស្ទីនក៏ចាប់ផ្តើមកើតមានឡើងដែរ ដែលបង្កជាបញ្ហាស្មុគស្មាញដល់ចក្រភពអង់គ្លេស ដែលជាអាណាព្យាបាល។ អង់គ្លេសធ្លាប់បានសន្យាជាមួយនឹងពួកអារ៉ាប់ប៉ាឡេស្ទីនថានឹងឲ្យពួកគេបង្កើតរដ្ឋឯករាជ្យ ក៏ប៉ុន្តែ ក្នុងពេលជាមួយគ្នា អង់គ្លេសក៏បានសន្យាដល់ចលនាស៊ីយ៉ូនិស្តផងដែរថានឹងឲ្យពួកគេមានទឹកដីជាមាតុភូមិមួយនៅប៉ាឡេស្ទីន។
នៅក្រោយសង្រ្គាមលោកលើកទី២ ហេតុការណ៍នៃការសម្លាប់រង្គាលជនជាតិជ្វីហ្វដោយអាល្លឺម៉ង់ណាហ្ស៊ីបានធ្វើឲ្យចលនាអន្តោប្រវេសន៍ជនជាតិជ្វីហ្វចូលទៅក្នុងទឹកដីប៉ាឡេស្ទីនបានកើតមានកាន់តែខ្លាំង ការបង្កើតរដ្ឋឲ្យពួកជ្វីហ្វនៅប៉ាឡេស្ទីនក៏ចាប់ផ្តើមទាក់ទាញនូវការគាំទ្រកាន់តែច្រើនពីសំណាក់បណ្តាប្រទេសនៅទូទាំងពិភពលោក ជាពិសេស បណ្តាប្រទេសនៅអឺរ៉ុបដែលគិតថាខ្លួនមានចំណែកទទួលខុសត្រូវ នៅក្នុងសោកនាដកម្មរបស់ពួកជ្វីហ្វ។
នៅឆ្នាំ១៩៤៧ ដោយមើលឃើញអំពីស្ថានភាពស្មុគស្មាញនៅប៉ាឡេស្ទីន អង់គ្លេសក៏បានប្រកាសបញ្ចប់អាណត្តិជាអ្នកគ្រប់គ្រងទឹកដីប៉ាឡេស្ទីន ប៉ុន្តែ មិនព្រមកំណត់ឲ្យបានច្បាស់លាស់ថា តើទឹកដីប៉ាឡេស្ទីននឹងត្រូវចាត់ចែងបង្កើតជារដ្ឋយ៉ាងដូចម្តេចនោះទេ ដោយបានរុញសំណុំរឿងនេះទៅឲ្យអង្គការសហប្រជាជាតិជាអ្នកដោះស្រាយ។
អ.ស.បក៏បានសម្រេចបង្កើតគណៈកម្មាធិការពិសេសមួយ ដែលមានសមាជិកមកពីប្រទេសចំនួន ១១ ឲ្យធ្វើការសិក្សាអំពីដំណោះស្រាយនៅប៉ាឡេស្ទីន។ នៅក្នុងគណៈកម្មាធិការនេះ មានប្រទេសខ្លះ រួមមាន អ៊ីរ៉ង់ ឥណ្ឌា និងយូហ្គោស្លាវី បានស្នើនូវគំនិតបង្កើតជារដ្ឋសហព័ន្ធប៉ាឡេស្ទីនមួយ ដោយមានរដ្ឋពីរជាសមាជិក គឺរដ្ឋមួយសម្រាប់ពួកអារ៉ាប់ និងរដ្ឋមួយទៀត សម្រាប់ពួកជ្វីហ្វ។ ក៏ប៉ុន្តែ ប្រទេសចំនួន ៧ផ្សេងទៀត (កាណាដា ឆេកូស្លូវ៉ាគី ហូឡង់ ស៊ុយអែត ក្វាតេម៉ាឡា ប៉េរូ អ៊ុយរូហ្កាយ) ស្នើឲ្យអារ៉ាប់ និងជ្វីហ្វ បង្កើតរដ្ឋពីរឯករាជ្យដាច់ពីគ្នាទាំងស្រុង។
នៅទីបំផុត គឺដំណោះស្រាយបង្កើតរដ្ឋឯករាជ្យពីរដាច់ពីគ្នា ដែលត្រូវបានមហាសន្និបាតអ.ស.បអនុម័ត នៅថ្ងៃទី២៩ ខែវិច្ឆិកា ឆ្នាំ១៩៤៧ (សេចក្តីសម្រេចលេខ ១៨១)។ នៅក្នុងសេចក្តីសម្រេចនេះ មហាសន្និបាតអ.ស.បក៏បានកំណត់ផងដែរថា ទីក្រុងយេរូសាឡឹម ដែលជាចំណុចប្រទាញប្រទង់ខ្លាំងរវាងអារ៉ាប់ និងជ្វីហ្វ នឹងមិនត្រូវបញ្ចូលទៅក្នុងរដ្ឋណាមួយនោះទេ តែត្រូវដាក់ជាតំបន់ស្ថិតក្រោមការគ្រប់គ្រងអន្តរជាតិ។ សេចក្តីសម្រេចលេខ ១៨១ ត្រូវបានប្រទេសជាសមាជិកអ.ស.ប អនុម័តដោយសំឡេងគាំទ្រលើសពី ២ភាគ៣ ក៏ប៉ុន្តែ គ្រប់បណ្តាប្រទេសអារ៉ាប់ និងប្រទេសកាន់សាសនាអ៊ីស្លាមទាំងអស់បាននាំគ្នាបោះឆ្នោតប្រឆាំង។
បណ្តាប្រទេសអារ៉ាប់បានប្រឆាំងដាច់ខាតនឹងការបង្កើតរដ្ឋអ៊ីស្រាអែល ដោយទាមទារឲ្យយកទឹកដីប៉ាឡេស្ទីនទាំងអស់បង្កើតជារដ្ឋតែមួយ សម្រាប់ពួកអារ៉ាប់។ អ៊ីស្រាអែលវិញបានទទួលស្វាគមន៍ចំពោះដំណោះស្រាយរបស់អ.ស.ប. ហើយមេដឹកនាំពួកជ្វីហ្វនៅប៉ាឡេស្ទីន គឺលោក David Ben-Gourion ក៏បានប្រកាសបង្កើតរដ្ឋអ៊ីស្រាអែលជាផ្លូវការ នៅថ្ងៃទី១៤ ខែឧសភា ឆ្នាំ១៩៤៨។ មួយថ្ងៃក្រោយការប្រកាសបង្កើតរដ្ឋអ៊ីស្រាអែល បណ្តាប្រទេសអារ៉ាប់ ដែលនៅជុំវិញនោះ គឺរួមមាន អេហ្ស៊ីប ស៊ីរី ហ្សកដានី លីបង់ និងអ៊ីរ៉ាក់ ក៏បាននាំគ្នាលើកទ័ពបើកការវាយប្រហារលើអ៊ីស្រាអែល។
សង្រ្គាមនេះត្រូវបានគេឲ្យឈ្មោះថា សង្រ្គាមអារ៉ាប់-អ៊ីស្រាអែលលើកទី១ ហើយមានរយៈពេលជាង ៩ខែ។ ជាលទ្ធផល គឺអ៊ីស្រាអែលជាអ្នកទទួលជោគជ័យ។ រដ្ឋអ៊ីស្រាអែលត្រូវបានបណ្តាប្រទេសជាច្រើនទទួលស្គាល់ជាផ្លូវការ។ ចំណែកឯរដ្ឋប៉ាឡេស្ទីនវិញនៅតែមិនអាចបង្កើតបាន រហូតមកទល់នឹងពេលបច្ចុប្បន្ននេះ៕ ==គិតត្រឹមឆ្នាំ១៩៤៥ មហាអំណាចអាណានិគមនៅអឺរ៉ុប ជាពិសេស បារាំង និងអង់គ្លេស កាន់កាប់ដែនដីប្រមាណជាពាក់កណ្តាលពិភពលោកទាំងមូល។ ប្រទេសភាគច្រើន នៅក្នុងតំបន់អាហ្វ្រិក និងអាស៊ីត្រូវស្ថិតក្រោមការកាន់កាប់របស់មហាអំណាចអាណានិគមអឺរ៉ុប។ ក៏ប៉ុន្តែ នៅក្រោយសង្រ្គាមលោកលើកទី២ ប្រទេសដែលស្ថិតក្រោមអាណានិគមបានទទួលឯករាជ្យម្តងមួយៗ ហើយដែនដីអាណានិគមនៅទូទាំងពិភពលោកក៏ត្រូវរួញតូចបន្តិចម្តងៗ។
ការរំសាយដែនដីអាណានិគម នៅក្រោយសង្រ្គាមលោកលើកទី២បានកើតមានឡើង ដោយមកពីមូលហេតុច្រើនយ៉ាង។
មូលហេតុសំខាន់ទីមួយ គឺធ្លាក់ចុះទន់ខ្សោយនៃប្រទេសមហាអំណាចអាណានិគម គឺបារាំង និងអង់គ្លេស ដែលត្រូវទទួលរងនូវការខូចខាតយ៉ាងធ្ងន់ធ្ងរដោយសារសង្រ្គាម។ ក្នុងពេលជាមួយគ្នា មហាអំណាចធំៗពីរដែលងើបមុខថ្មី គឺសហរដ្ឋអាមេរិក និងសហភាពសូវៀត ដែលជាអ្នកឈ្នះសង្រ្គាមលោកដែរនោះ សុទ្ធសឹងជាប្រទេសដែលមាននិន្នាការប្រឆាំងនឹងអាណានិគម។ គេមិនត្រូវភ្លេចទេថា សហរដ្ឋអាមេរិកខ្លួនឯងផ្ទាល់ក៏មានដើមកំណើតដំបូងចេញពីការតស៊ូទាមទារឯករាជ្យពីចក្រភពអង់គ្លេសដែរ កាលពីឆ្នាំ១៧៧៤។
លើសពីនេះទៅទៀត នៅក្នុងអំឡុងសង្រ្គាមលោកលើកទី២ បារាំង និងអង់គ្លេស សុទ្ធតែត្រូវការជំនួយពីកងកម្លាំងតាមបណ្តាប្រទេសស្ថិតក្រោមអាណានិគម ដើម្បីជួយចម្បាំងទល់នឹងកងទ័ពអាល្លឺម៉ង់ និងជប៉ុន ហើយជាថ្នូរនឹងជំនួយនេះបារាំង និងអង់គ្លេសបាននាំគ្នាសន្យាថានឹងផ្តល់សិទ្ធិសេរីភាព ស្វ័យភាព ឬឯករាជ្យដល់បណ្តាប្រទេសដែលស្ថិតក្រោមអាណានិគមរបស់ពួកគេ។ នៅក្នុងអំឡុងសង្រ្គាមលោកលើកទី២នេះ ចលនាជាតិនិយមក៏បានរីកដុះដាលយ៉ាងខ្លាំងដែរ នៅតាមបណ្តាប្រទេសស្ថិតក្រោមអាណានិគម។
នៅឆ្នាំ១៩៤៥ ភ្លាមៗក្រោយពីសង្រ្គាមលោកលើកទី២ត្រូវបញ្ចប់ អង្គការសហប្រជាជាតិត្រូវបានបង្កើតឡើង ហើយនៅក្នុងធម្មនុញ្ញ ដែលជាច្បាប់កំពូលរបស់អ.ស.ប មានចែងនូវគោលការណ៍ដ៏សំខាន់មួយ គឺការផ្តល់សិទ្ធិដល់គ្រប់ប្រជាជនទាំងអស់នៅលើពិភពលោក ក្នុងការកំណត់ជោគវាសនាដោយខ្លួនឯង។ ចំណុចនេះហើយ ដែលជាគោលការណ៍ជាមូលដ្ឋាន ក្នុងដំណើរការរំសាយអាណានិគម។
ផលវិបាកដែលបន្សល់ទុកដោយសង្រ្គាមលោកលើកទី២ ការដាក់អាណាព្យាបាលបារាំងនៅកម្ពុជានៅឆ្នាំ១៨៦៣ ការប្រកួតប្រជែងដណ្តើមដែនដីអាណានិគមរវាងមហាអំណាចអឺរ៉ុប ចក្រភពជប៉ុន៖ មហាអំណាចអាណានិគមអាស៊ីតែមួយគត់នៅដើមសតវត្សរ៍ទី២០ អាមេរិក៖ ដំណើរឆ្ពោះទៅការទាមទារឯករាជ្យពីអង់គ្លេស
1 2 3 4 5
ក៏ប៉ុន្តែ ដំណើរការនៃការរំសាយអាណានិគមនេះមិនមែនកើតឡើងដូចគ្នានៅគ្រប់ទីកន្លែងនោះទេ។ ប្រទេសខ្លះបានទទួលឯករាជ្យដោយសន្តិវិធី តាមរយៈការចរចា ចំណែកឯប្រទេសខ្លះទៀតបានទទួលឯករាជ្យតាមរយៈការធ្វើសង្រ្គាមបង្ហូរឈាម។ ស្ថានភាពនៅក្រោយពេលទទួលឯករាជ្យក៏មិនដូចគ្នានៅគ្រប់ទីកន្លែងនោះដែរ ដោយប្រទេសខ្លះបង្កើតបាននូវរដ្ឋាភិបាល ដែលមានស្ថិរភាពភ្លាមៗក្រោយពីទទួលបានឯករាជ្យ ចំណែកប្រទេសខ្លះទៀត ត្រូវប្រឈមមុខនឹងសង្រ្គាមស៊ីវិលរាប់ទសវត្សរ៍។ ប្រទេសខ្លះបង្កើតបានជារបបដឹកនាំតាមបែបប្រជាធិបតេយ្យ ចំណែកប្រទេសខ្លះទៀត ស្ថិតក្រោមការដឹកនាំដោយរបបសឹក ឬរបបផ្តាច់ការស៊ីវិល អស់រយៈពេលរាប់សិបឆ្នាំ។
នៅក្រោយសង្រ្គាមលោកលើកទី២ត្រូវបញ្ចប់ លោក Clement Attlee ដែលបានឡើងមកកាន់តំណែងជានាយករដ្ឋមន្រ្តីអង់គ្លេសជំនួសលោក Winston Churchill កាលពីខែកក្កដា ឆ្នាំ១៩៤៥ ប្រកាន់យកនូវនយោបាយមួយថា អង់គ្លេសគួរតែផ្តោតអាទិភាពលើការស្តារប្រទេសចេញពីផេះផង់នៃសង្រ្គាម ជាជាងចំណាយកម្លាំងលើការប្រឹងប្រែងរក្សាដែនដីអាណានិគម។ អង់គ្លេសដែលដឹងខ្លួនថាការប្រគល់ឯករាជ្យទៅឲ្យឥណ្ឌា គឺជារឿងដែលចៀសមិនរួច ក៏បានបើកកិច្ចចរចាជាមួយរដ្ឋាភិបាលឥណ្ឌា រហូតឈានទៅចេញច្បាប់មួយ នៅខែកក្កដា ឆ្នាំ១៩៤៧ ដែលចែងពីការផ្តល់ឯករាជ្យដល់ឥណ្ឌា។
ក្រោយពីស្ថិតក្រោមការកាន់កាប់របស់អង់គ្លេសអស់រយៈពេលជាង២០០ឆ្នាំ (១៦១២-១៩៤៧) ឥណ្ឌាក៏ទទួលបានឯករាជ្យយ៉ាងពេញលេញ។ ក៏ប៉ុន្តែ ការបាក់បែកគ្នា រវាងអ្នកកាន់សាសនាហិណ្ឌូ និងអ្នកកាន់សាសនាអ៊ីស្លាម ក៏បានធ្វើឲ្យឥណ្ឌាត្រូវពុះចែកជាប្រទេសពីរដាច់ពីគ្នា គឺប្រទេសឥណ្ឌាបច្ចុប្បន្ន ដែលប្រជាជនភាគច្រើនជាអ្នកកាន់សាសនាហិណ្ឌូ និងប៉ាគីស្ថាន ដែលប្រជាជនភាគច្រើន ជាអ្នកកាន់សាសនាអ៊ីស្លាម។ ក្រោយមកទៀត ប្រទេសប៉ាគីស្ថានក៏ត្រូវបាក់បែកគ្នាជាពីរដែរ ដោយប៉ាគីស្ថានខាងកើតបានផ្តាច់ខ្លួននៅឆ្នាំ១៩៧១ បង្កើតជាប្រទេសឯករាជ្យថ្មីមួយ គឺបង់ក្លាដែស។
ជារួម គេសង្កេតឃើញថា ឯករាជ្យរបស់ឥណ្ឌាពីក្រោមនឹមអាណានិគមអង់គ្លេសបានមកដោយគ្មានសង្រ្គាមបង្ហូរឈាម ក៏ប៉ុន្តែ គឺនៅក្រោយពេលបានទទួលឯករាជ្យ ដែលសង្រ្គាមត្រូវផ្ទុះឡើង គឺសង្រ្គាម នៅពេលបង់ក្លាដែសទាមទារផ្តាច់ខ្លួនពីប៉ាគីស្ថាន និងសង្រ្គាមរហូតដល់ទៅ ៤លើក រវាងឥណ្ឌា និងប៉ាគីស្ថាន ដែលកើតចេញពីជម្លោះដណ្តើមទឹកដីគ្នា នៅតំបន់កាស្មៀរ។ ជម្លោះ ដែលនៅបន្តកើតមានរហូតមកទល់នឹងពេលបច្ចុប្បន្ន។
បើនិយាយអំពីស្ថានភាពនយោបាយវិញ គេសង្កេតឃើញថា នៅក្រោយពីទទួលបានឯករាជ្យពីអង់គ្លេស ឥណ្ឌាបានបង្កើតជារដ្ឋធម្មនុញ្ញ និងប្រព័ន្ធដឹកនាំតាមបែបប្រជាធិបតេយ្យ ព្រមទាំងមានស្ថិរភាពនយោបាយជាប់ជាប្រចាំ។ ផ្ទុយទៅវិញ ប៉ាគីស្ថានតែងតែឆ្លងកាត់នូវការដឹកនាំតាមបែបរបបសឹកផ្តាច់ការ ការធ្វើរដ្ឋប្រហារដណ្តើមអំណាចគ្នា និងអស្ថិរភាពនយោបាយរហូតមកទល់នឹងពេលបច្ចុប្បន្ន។
ការដកខ្លួនថយរបស់អង់គ្លេសពីឥណ្ឌា គឺជាចំណុចចាប់ផ្តើមមួយ ដែលបើកផ្លូវនាំទៅរកការរំលាយបន្តិចម្តងៗនៃដែនដីចក្រភពអង់គ្លេស នៅលើពិភពលោក។ ប៉ុន្មានឆ្នាំក្រោយពីអង់គ្លេសបានប្រគល់ឯករាជ្យឲ្យឥណ្ឌា និងប៉ាគីស្ថាន ប្រទេសផ្សេងទៀត ដែលនៅក្បែរនោះ ក៏បាននាំគ្នាប្រកាសឯករាជ្យពីអង់គ្លេសជាបន្តបន្ទាប់ដែរ គឺភូមា ក្រោមការដឹកនាំរបស់លោកអ៊ុងសាន (ឪពុករបស់លោកស្រីអ៊ុងសាន ស៊ូជី) បានចរចាទាមទារឯករាជ្យពីអង់គ្លេស នៅឆ្នាំ១៩៤៨ ស្រីលង្កា ទទួលឯករាជ្យនៅឆ្នាំ១៩៤៨ និងម៉ាឡេស៊ី ទទួលឯករាជ្យ នៅឆ្នាំ១៩៥៧។
ក៏ប៉ុន្តែ ខុសពីប្រទេសផ្សេងៗទៀត ដែលដំណើរការទាមទារឯករាជ្យត្រូវប្រព្រឹត្តទៅដោយសន្តិវិធី ម៉ាឡេស៊ីបានឆ្លងកាត់សង្រ្គាមបង្ហូរឈាមជាច្រើនឆ្នាំទម្រាំតែបានឯករាជ្យពីអង់គ្លេស នេះក៏ដោយសារតែនៅក្នុងចលនាទាមទារឯករាជ្យម៉ាឡេស៊ីមានឡូកឡំជាមួយចលនាឧទ្ទាមកុម្មុយនិស្តស្និទ្ធនឹងចិន ហើយអង់គ្លេសមិនចង់ឲ្យម៉ាឡេស៊ីឯករាជ្យត្រូវធ្លាក់ក្រោមការគ្រប់គ្រងរបស់ពួកកុម្មុយនិស្ត។ ទាល់តែបានវាយបំបាក់កម្លាំងឧទ្ទាមកុម្មុយនិស្តបានហើយ ទើបអង់គ្លេសសម្រេចប្រគល់ឯករាជ្យទៅឲ្យម៉ាឡេស៊ី។ ក៏ប៉ុន្តែ ៨ឆ្នាំក្រោយពីបានទទួលឯករាជ្យពីអង់គ្លេស សិង្ហបុរី ដែលពីមុនស្ថិតក្នុងរដ្ឋសហព័ន្ធម៉ាឡេស៊ី បានផ្តាច់ខ្លួនទៅបង្កើតជាប្រទេសឯករាជ្យដាច់តែឯង នៅឆ្នាំ១៩៦៥ ក្រោមការដឹកនាំរបស់លោក លី ក្វានយូ៕
សង្រ្គាមលោកលើកទី២៖ សកម្មភាពយោធាជប៉ុននៅក្នុងតំបន់អាស៊ីអាគ្នេយ៍
កែប្រែគិតមកត្រឹមសម័យសង្រ្គាមលោកលើកទី២ តំបន់អាស៊ីអាគ្នេយ៍ស្ទើរតែទាំងមូលកំពុងស្ថិតនៅក្រោមអាណានិគមរបស់មហាអំណាចលោកខាងលិច គឺតំបន់ឥណ្ឌូចិន (កម្ពុជា វៀតណាម និងឡាវ) ស្ថិតក្រោមអាណានិគមបារាំង ភូមា និងម៉ាឡេស៊ីស្ថិតក្រោមអាណានិគមអង់គ្លេស ឥណ្ឌូណេស៊ីស្ថិតក្រោមអាណានិគមហូឡង់ និងហ្វីលីពីនស្ថិតនៅក្រោមអាណាព្យាបាលរបស់សហរដ្ឋអាមេរិក។ លើកលែងតែប្រទេសថៃមួយចេញ ដែលបារាំង និងអង់គ្លេសបានព្រមព្រៀងគ្នាមិនយកមកដាក់ជាដែនអាណានិគម ដើម្បីទុកធ្វើជាតំបន់ទ្រនាប់។
ចាប់ពីចុងឆ្នាំ១៩៤០ នៅក្រោយពេលដែលបារាំងចាញ់សង្រ្គាមទល់នឹងអាល្លឺម៉ង់ ហើយរដ្ឋាភិបាលបារាំងដឹកនាំដោយសេនាប្រមុខ Philippe Pétain ត្រូវក្លាយជារដ្ឋាភិបាលរណបហ៊ីត្លែរ ជប៉ុន ដែលជាសម្ព័ន្ធមិត្តរបស់អាល្លឺម៉ង់ ក៏បានបញ្ជូនកងទ័ពរបស់ខ្លួនឲ្យចូលមក ក្នុងតំបន់ឥណ្ឌូចិន។ នៅពេលនោះ ថ្វីដ្បិតតែឥណ្ឌូចិននៅមានឈ្មោះជាដែនអាណានិគមបារាំង ក៏ប៉ុន្តែ រដ្ឋាភិបាលបារាំងដែលធ្លាក់ចុះខ្សោយត្រូវបង្ខំចិត្តអនុញ្ញាតឲ្យកងទ័ពជប៉ុនបោះមូលដ្ឋានទ័ពនៅក្នុងដែនអាណានិគមរបស់ខ្លួន។
ជប៉ុនចូលឈ្លានពានកាន់កាប់តំបន់ឥណ្ឌូចិន គឺក្នុងគោលដៅសំខាន់ពីរ៖ ទីមួយ ដើម្បីកាត់ផ្តាច់ផ្លូវនាំចូលគ្រឿងសព្វាវុធទៅចិនផង និងទីពីរ ដើម្បីទុកធ្វើជាមូលដ្ឋានឈានទៅឈ្លានពានដែនអាណានិគមរបស់លោកខាងលិចផ្សេងទៀត នៅក្នុងតំបន់អាស៊ីអាគ្នេយ៍។
ក៏ប៉ុន្តែ សកម្មភាពឈ្លានពានរបស់ជប៉ុននៅឥណ្ឌូចិនត្រូវប្រឈមមុខនឹងឧបសគ្គដ៏ធំមួយ គឺការការតវ៉ាជំទាស់ពីសំណាក់សហរដ្ឋអាមេរិក។ ក្រោយពីបានចរចាជាមួយអាមេរិកស្វែងរកដំណោះស្រាយមិនបាន ជប៉ុនក៏បានសម្រេចបើកការវាយប្រហារទៅលើមូលដ្ឋានទ័ពជើងទឹកអាមេរិក ប្រចាំតំបន់អាស៊ីប៉ាស៊ីហ្វិក គឺមូលដ្ឋានទ័ព Pearl Harbor នៅកោះហាវ៉ៃ។ គោលដៅរបស់ជប៉ុន គឺចង់ត្រួតត្រាមហាសមុទ្រប៉ាស៊ីហ្វិក ដើម្បីរារាំងអាមេរិកកុំឲ្យចូលមករំខានសកម្មភាពឈ្លានពានរបស់ជប៉ុន នៅក្នុងតំបន់អាស៊ី ជាពិសេស តំបន់អាស៊ីអាគ្នេយ៍។
តាមគម្រោងការណ៍របស់ជប៉ុន ក្រោយពីវាយប្រហារលើ Pearl Harbor បានសម្រេចហើយ កងទ័ពជប៉ុននឹងបើកការវាយប្រហារភ្លាមៗ នៅក្នុងតំបន់អាស៊ីអាគ្នេយ៍ ដោយឲ្យកងទ័ពជប៉ុនប្រចាំនៅតំបន់ឥណ្ឌូចិន បើកការវាយប្រហារទៅលើប្រទេសថៃ ដើម្បីយកទឹកដីថៃធ្វើជាមូលដ្ឋានទ័ពក្នុងការឈ្លានពានបន្តទៅទិសខាងលិច សំដៅទៅភូមា និងបន្ទាប់មកទៅឥណ្ឌា និងទៅទិសខាងត្បូង សំដៅទៅម៉ាឡេស៊ី និងឥណ្ឌូណេស៊ី។
សង្រ្គាមលោកលើកទី២៖ ជប៉ុនលបវាយប្រហារទៅលើមូលដ្ឋានទ័ពជើងទឹកអាមេរិកនៅ Pearl Harbor សង្រ្គាមលោកលើកទី២នៅក្នុងតំបន់អាស៊ីប៉ាស៊ីហ្វិក សង្រ្គាមលោកលើកទី២៖ ហ៊ីត្លែរចូលឈ្លានពានកាន់កាប់ប្រទេសបារាំង សាធារណរដ្ឋចិន រវាងចលនាឧទ្ទាមកុម្មុយនិស្ត និងការឈ្លានពានរបស់ជប៉ុន ចក្រភពជប៉ុន៖ មហាអំណាចអាណានិគមអាស៊ីតែមួយគត់នៅដើមសតវត្សរ៍ទី២០
នៅថ្ងៃទី៧ ខែធ្នូ ឆ្នាំ១៩៤១ កងទ័ពជប៉ុនបានបើកការវាយប្រហារទៅលើមូលដ្ឋានទ័ពជើងទឹកអាមេរិក នៅ Pearl Harbor នៅកោះហាវ៉ៃ ហើយមួយថ្ងៃក្រោយមក ជប៉ុនក៏បានបញ្ជូនទ័ពចូលឈ្លានពានប៉ែកខាងត្បូងប្រទេសថៃ ទៅតាមការគ្រោងទុក។ រដ្ឋាភិបាលថៃ ដោយដឹងថាខ្លួនមិនមានកម្លាំងអាចទប់ទល់នឹងកងទ័ពជប៉ុន ក៏បានសុំចរចាឈប់បាញ់ភ្លាមៗ ដោយសុខចិត្តដាក់ខ្លួនជាប្រទេសសម្ព័ន្ធមិត្តរបស់ជប៉ុន ហើយបើកឲ្យកងទ័ពជប៉ុនប្រើប្រាស់ទឹកដីថៃ ដើម្បីធ្វើការវាយប្រហារទៅលើដែនអាណានិគមលោកខាងលិច។
នៅថ្ងៃទី១០ ខែធ្នូ ឆ្នាំ១៩៤១ ជប៉ុនបានប្រើមូលដ្ឋានទ័ពនៅប៉ែកខាងត្បូងប្រទេសថៃ បើកការវាយប្រហារទៅលើម៉ាឡេស៊ី ហើយក្នុងពេលជាមួយគ្នា បញ្ជូនទ័ពជើងទឹកមួយក្រុមផ្សេងទៀតឲ្យចូលឈ្លានពានហ្វីលីពីន។
ចក្រភពអង់គ្លេស ដែលជាប់ដៃក្នុងការច្បាំងទប់ទល់នឹងហ៊ីត្លែរនៅអឺរ៉ុបផង ហើយខ្ជីខ្ជា និងមើលស្រាលកម្លាំងទ័ពជប៉ុនផង បានបញ្ជូនទ័ពតិចតួចប៉ុណ្ណោះ ឲ្យមកពង្រឹងកម្លាំង នៅតាមដែនអាណានិគមនៅអាស៊ីអាគ្នេយ៍។ ជាលទ្ធផល នៅក្នុងសមរភូមិនៅម៉ាឡេស៊ី កងទ័ពអង់គ្លេសមានចំនួនតិចជាងកងទ័ពជប៉ុនដល់ទៅពីរដង ហើយគ្រឿងសព្វាវុធក៏ចាញ់ប្រៀបជប៉ុនយ៉ាងឆ្ងាយផងដែរ។ ហេតុដូច្នេះហើយបានជាក្នុងរយៈពេលមិនដល់មួយសប្តាហ៍ផង កងទ័ពជប៉ុនបានវាយបំបាក់កងទ័ពអង់គ្លេសនិងសម្ព័ន្ធមិត្ត ដោយដណ្តើមកាន់កាប់បានទាំងស្រុងនូវតំបន់ប៉ែកខាងជើងប្រទេសម៉ាឡេស៊ី ហើយព្រមទាំងបានចាប់ផ្តើមបើកការឈ្លានពានក្នុងមុខព្រួញថ្មីផ្សេងទៀត គឺវាយប្រហារលើឥណ្ឌូណេស៊ី និងភូមា។
គិតត្រឹមពាក់កណ្តាលខែកុម្ភៈ ឆ្នាំ១៩៤២ ប្រទេសម៉ាឡេស៊ីទាំងមូលត្រូវធ្លាក់ក្រោមការកាន់កាប់របស់ជប៉ុន ហើយចក្រភពអង់គ្លេសត្រូវបាត់បង់មូលដ្ឋានទ័ពជើងទឹកដ៏សំខាន់មួយ នៅក្នុងតំបន់អាស៊ីអាគ្នេយ៍ គឺមូលដ្ឋានទ័ពជើងទឹកនៅសិង្ហបុរី។ ប៉ុន្មានខែក្រោយមក ភូមា ដែលជាដែនអាណានិគមមួយទៀតរបស់អង់គ្លេស ក៏ត្រូវធ្លាក់ក្នុងដៃជប៉ុន ហើយសូម្បីតែឥណ្ឌា ដែលជាដែនអាណានិគមដ៏ធំបំផុតរបស់អង់គ្លេសនៅអាស៊ី ហើយដែលមានព្រំដែនជាប់នឹងភូមា ក៏ត្រូវប្រឈមមុខនឹងការឈ្លានពានរបស់ជប៉ុនផងដែរ។
នៅឥណ្ឌូណេស៊ីវិញ កងទ័ពហូឡង់ត្រូវទទួលបរាជ័យ ហើយសុខចិត្តប្រគល់ដែនអាណានិគមឥណ្ឌូណេស៊ីទៅឲ្យជប៉ុនកាន់កាប់ នៅខែមីនា ឆ្នាំ១៩៤២។ ចំណែកកងទ័ពអាមេរិកវិញត្រូវបានកងទ័ពជប៉ុនវាយឲ្យដកថយចេញពីហ្វីលីពីន នៅខែឧសភា។
គិតមកត្រឹមពាក់កណ្តាលឆ្នាំ១៩៤២ តំបន់អាស៊ីអាគ្នេយ៍ស្ទើរតែទាំងមូល គឺកម្ពុជា វៀតណាម ឡាវ ម៉ាឡេស៊ី ឥណ្ឌូណេស៊ី ហ្វីលីពីន និងភូមា ត្រូវធ្លាក់ក្រោមការកាន់កាប់របស់កងទ័ពជប៉ុន។ ចំណែកប្រទេសថៃវិញ ថ្វីដ្បិតតែមានឈ្មោះជាប្រទេសឯករាជ ក៏ប៉ុន្តែ ក៏ត្រូវដាក់ខ្លួនជាប្រទេសរណបជប៉ុនផងដែរ។ បូកបន្ថែមជាមួយនឹងប្រទេសកូរ៉េ និងមួយផ្នែកនៃប្រទេសចិន គឺជាងពាក់កណ្តាលតំបន់អាស៊ី ដែលត្រូវស្ថិតក្រោមការគ្រប់គ្រងរបស់ចក្រភពជប៉ុន។
ក៏ប៉ុន្តែ អំណាចរបស់ជប៉ុននៅអាស៊ីនេះនឹងមិនស្ថិតស្ថេរបានយូរប៉ុន្មាននោះទេ។ មិនយូរប៉ុន្មានក្រោយមក កងទ័ពជើងទឹកអាមេរិក ដែលជប៉ុនកម្ទេចមិនអស់ នៅក្នុងប្រតិបត្តិការវាយប្រហារទៅលើ Pearl Harbor ក៏ត្រូវបានពង្រឹងឡើងវិញ ហើយយក្សដែលជប៉ុនដាស់ឲ្យភ្ញាក់ពីដំណេកក៏នឹងងើបមកជាន់ជប៉ុនវិញ៕
សង្រ្គាមលោកលើកទី២៖ ហ៊ីត្លែរចូលឈ្លានពានសហភាពសូវៀត
កែប្រែនៅពាក់កណ្តាលឆ្នាំ១៩៤១ ក្រោយពីទទួលបរាជ័យមិនអាចឈ្លានពានកាន់កាប់ប្រទេសអង់គ្លេស ហើយក៏មិនអាចបង្ខំឲ្យអង់គ្លេសចូលមកចរចាចែកអំណាចគ្នាគ្រប់គ្រងអឺរ៉ុបបាន ហ៊ីត្លែរក៏បានផ្អាកសកម្មភាពយោធានៅអឺរ៉ុបខាងលិច ហើយងាកទៅរកអឺរ៉ុបខាងកើតវិញម្តង។ គោលដៅរបស់ហ៊ីត្លែរ គឺចូលឈ្លានពានសហភាពសូវៀត។
តាមការពិត នៅមុនពេលសង្រ្គាមលោកលើកទី២ចាប់ផ្តើមផ្ទុះឡើង ហ៊ីត្លែរ និងស្តាលីន បានព្រមព្រៀងសហការគ្នា និងបែងចែកដែនឥទ្ធិពលគ្នា តាមរយៈការចុះសន្ធិសញ្ញាមិនឈ្លានពានគ្នា កាលពីខែសីហា ឆ្នាំ១៩៣៩ ពោលគឺនៅតែប៉ុន្មានសប្តាហ៍ប៉ុណ្ណោះ មុនពេលអាល្លឺម៉ង់ចូលឈ្លានពានប៉ូឡូញ។ នៅខែកញ្ញា នៅពេលហ៊ីត្លែរបញ្ជូនទ័ពចូលឈ្លានពានប៉ូឡូញពីទិសខាងលិច កងទ័ពរបស់ស្តាលីនក៏វាយលុកមកលើប៉ូឡូញចូលតាមទិសខាងកើតដែរ ហើយប្រទេសប៉ូឡូញក៏ត្រូវបានហ៊ីត្លែរ និងស្តាលីនពុះជាពីរចែកគ្នាកាន់កាប់។
បន្ទាប់ពីបានកាន់កាប់ប៉ូឡូញម្នាក់មួយចំណែកហើយ ហ៊ីត្លែរបានបន្តធ្វើការឈ្លានពានអឺរ៉ុបដោយវាតទីទៅទិសខាងលិច គឺឈ្លានពានប្រទេសន័រវែស ដាណឺម៉ាក ហូឡង់ លុចសំបួ ប៊ែលហ្ស៊ិក បារាំង និងអង់គ្លេស (តែមិនបានសម្រេច)។ ចំណែកស្តាលីនវិញ វាតទីនៅទិសខាងកើត ដោយឈ្លានពានហ្វាំងឡង់ ប្រទេសបីនៅជុំវិញសមុទ្របាល់ទិក គឺលីទុយអានី ឡេតូនី និងអេស្តូនី ព្រមទាំងចូលកាន់កាប់ទឹកដីមួយផ្នែករបស់ប្រទេសរូម៉ានី។
បើពិនិត្យមើលជារួម នៅឆ្នាំដំបូងនៃសង្រ្គាមលោកលើកទី២ អាល្លឺម៉ង់ និងសហភាពសូវៀតមានទំនាក់ទំនងល្អនឹងគ្នា ទាំងខាងផ្នែកការទូត និងសេដ្ឋកិច្ច។ ក៏ប៉ុន្តែ ក្នុងពេលជាមួយគ្នា ហ៊ីត្លែរ និងស្តាលីន សំឡឹងមើលគ្នាទៅវិញទៅមកប្រកបដោយការមិនទុកចិត្តគ្នា ហើយម្ខាងៗសុទ្ធតែនាំគ្នាត្រៀមជើងព្រួលរៀងៗខ្លួន ដើម្បីត្រៀមធ្វើសង្រ្គាមនឹងគ្នា។
តាមការពិត នៅពេលដែលអាល្លឺម៉ង់ និងសហភាពសូវៀតចុះសន្ធិសញ្ញាមិនឈ្លានពានគ្នា អ្នកណាៗក៏មានការភ្ញាក់ផ្អើលយ៉ាងខ្លាំងដែរ ដោយសារតែគេមើលឃើញពីភាពជាសត្រូវនឹងគ្នា រវាងគណបក្សណាហ្ស៊ីអាល្លឺម៉ង់ និងគណបក្សកុម្មុយនិស្តសូវៀត។ សម្រាប់ហ៊ីត្លែរ ក្រុមបុលឆេវិកសូវៀត សុទ្ធតែជាក្រុមបម្រើផលប្រយោជន៍ឲ្យពួកជ្វីហ្វ។
ម្យ៉ាងទៀត នៅក្នុងសៀវភៅ Mein Kampf ដែលហ៊ីត្លែរសរសេរកាលពីមុនពេលឡើងកាន់អំណាច ហ៊ីត្លែរក៏បានបង្ហើបឲ្យដឹងផងដែរ អំពីគម្រោងចង់ឈ្លានពានកាន់កាប់សហភាពសូវៀត ដោយហ៊ីត្លែរលើកឡើងថា អាល្លឺម៉ង់ត្រូវការពង្រីកទឹកដី ដើម្បីឲ្យប្រជាជនរស់នៅផង និងដើម្បីទាញយកធនធានធម្មជាតិផង ហើយទឹកដីនេះ អាល្លឺម៉ង់ត្រូវពង្រីកទៅទិសខាងកើត។ ក្រោយៗមកទៀត នៅពេលបានឡើងកាន់អំណាច ហ៊ីត្លែរបានបង្ហាញនូវចក្ខុវិស័យកាន់តែច្បាស់ថា ទៅថ្ងៃអនាគត អាល្លឺម៉ង់ប្រាកដជាចៀសមិនផុតនឹងចូលឈ្លានពានកាន់កាប់សហភាពសូវៀតនោះទេ ក៏ប៉ុន្តែ ក្នុងពេលជាមួយគ្នា ហ៊ីត្លែរក៏បានគិតទុកជាមុនផងដែរថា នៅក្នុងជំហានដំបូង អាល្លឺម៉ង់អាចសហការជាមួយសូវៀតជាបណ្តោះអាសន្ន ប្រសិនបើវាអាចផ្តល់ផលប្រយោជន៍ដល់អាល្លឺម៉ង់។
សង្រ្គាមលោកលើកទី២៖ បន្ទាប់ពីយកឈ្នះលើបារាំង ហ៊ីត្លែរងាកទៅវាយប្រហារលើអង់គ្លេស សង្រ្គាមលោកលើកទី២៖ ហ៊ីត្លែរចូលឈ្លានពានកាន់កាប់ប្រទេសបារាំង ការផ្ទុះឡើងនៃសង្រ្គាមលោកលើកទី២ខែកញ្ញាឆ្នាំ១៩៣៩ ហ៊ីត្លែរចូលឈ្លានពានអូទ្រីសនិងឆេកូស្លូវ៉ាគីឆ្នាំ១៩៣៨ បារាំងនិងអង់គ្លេសឈរឱបដៃមើលហ៊ីត្លែរបង្កើនកម្លាំងទ័ពរំលោភលើសន្ធិសញ្ញាសន្តិភាពក្រុង Versailles
1 2 3 4 5
នៅចុងឆ្នាំ១៩៤០ ហ៊ីត្លែរបានចេញបញ្ជាឲ្យមេទ័ពអាល្លឺម៉ង់រៀបចំគម្រោងការណ៍ឈ្លានពានសហភាពសូវៀត ក៏ប៉ុន្តែ ក្នុងពេលជាមួយគ្នា ហ៊ីត្លែរបានព្យាយាមទាក់ទាញស្តាលីនឲ្យចូលរួមក្នុងបក្សសម្ព័ន្ធត្រីភាគី រួមជាមួយនឹងអ៊ីតាលី និងជប៉ុន ដើម្បីបង្កើតជាបក្សសម្ព័ន្ធចតុភាគីអាល្លឺម៉ង់-អ៊ីតាលី-ជប៉ុន-សូវៀត។
ស្តាលីនក៏ដឹងអំពីចេតនារបស់ហ៊ីត្លែរដែលចង់លេបយកទឹកដីសហភាពសូវៀតដែរ។ ក៏ប៉ុន្តែ ស្តាលីនគិតថា ការចូលក្នុងបក្សសម្ព័ន្ធជាមួយហ៊ីត្លែរយ៉ាងហោចណាស់ក៏អាចបញ្ចៀសសង្រ្គាមជាមួយអាល្លឺម៉ង់បានមួយរយៈដែរ ដើម្បីទុកពេលឲ្យសូវៀតអាចពង្រឹងកម្លាំងទ័ពទុកទប់ទល់នឹងហ៊ីត្លែរ។ នៅខែវិច្ឆិកា ឆ្នាំ១៩៤០ ស្តាលីនក៏បានបញ្ជូនរដ្ឋមន្រ្តីក្រសួងការបរទេសឲ្យទៅចរចាជាមួយអាល្លឺម៉ង់ អំពីការចូលក្នុងបក្សសម្ព័ន្ធហ៊ីត្លែរ។
នៅពេលបើកកិច្ចចរចា រដ្ឋមន្រ្តីការបរទេសអាល្លឺម៉ង់បានប្រាប់ទៅសមភាគីសូវៀតថា បើមើលទៅលើស្ថានភាពយោធាបច្ចុប្បន្ន បក្សសម្ព័ន្ធត្រីភាគីប្រាកដជានឹងទទួលជោគជ័យក្នុងសង្រ្គាមលោកលើកទី២នេះ គ្រាន់តែមិនដឹងថាតើជោគជ័យនេះនឹងមកដល់ឆាប់ប៉ុណ្ណាតែប៉ុណ្ណោះ។ ដូច្នេះ វាល្មមដល់ពេលដែលប្រទេសមហាអំណាចទាំង ៤ (អាល្លឺម៉ង់ អ៊ីតាលី ជប៉ុន និងសហភាពសូវៀត) ត្រូវធ្វើការបែងចែកគ្នា ដើម្បីត្រួតត្រាពិភពលោក។
នៅក្នុងសេចក្តីព្រាងនៃកិច្ចព្រមព្រៀងដែលអាល្លឺម៉ង់ដាក់លើតុចរចាជាមួយសហភាពសូវៀត ប្រទេសទាំង ៤ ត្រូវបន្តកាន់កាប់ទឹកដីដែលខ្លួនកំពុងកាន់កាប់បច្ចុប្បន្ន ហើយអាចធ្វើការឈ្លានពានវាតទីពង្រីកទឹកដីទៅតាមទិសដៅរៀងៗខ្លួន គឺអាល្លឺម៉ង់ នៅអាហ្វ្រិកប៉ែកកណ្តាល អ៊ីតាលី នៅអាហ្វ្រិកខាងជើង និងខាងកើត ជប៉ុន នៅអាស៊ីអាគ្នេយ៍ ចំណែកសហភាពសូវៀត នៅតំបន់អាស៊ីកណ្តាលចាក់ចុះទៅទិសខាងត្បូងសំដៅទៅមហាសមុទ្រឥណ្ឌា។
សំណើនេះមិនត្រូវបានសហភាពសូវៀតទទួលយកទាំងស្រុងនោះទេ ដោយស្តាលីនទាមទារឲ្យហ៊ីត្លែរកំណត់ឲ្យបានច្បាស់លាស់ អំពីការបែងចែកដែនឥទ្ធិពល នៅក្នុងតំបន់អឺរ៉ុបខាងកើត ជាពិសេស ប្រទេសហ្វាំងឡង់ ប៊ុលហ្ការី និងរូម៉ានី ដែលអាល្លឺម៉ង់ និងសហភាពសូវៀតកំពុងតែប្រជែងគ្នាកាន់កាប់។ ស្តាលីនបានផ្ញើសេចក្តីព្រាងកិច្ចព្រមព្រៀងថ្មីមួយជាសំណើតបទៅហ៊ីត្លែរវិញ ក៏ប៉ុន្តែ ហ៊ីត្លែរមិនឆ្លើយតប ហើយការចរចាបង្កើតបក្សសម្ព័ន្ធចតុភាគីក៏ត្រូវជាប់គាំង។
នៅថ្ងៃទី២២ ខែមិថុនា ឆ្នាំ១៩៤១ កងទ័ពអាល្លឺម៉ង់ក៏បានបើកការវាយលុកចូលឈ្លានពានសហភាពសូវៀត ក្នុងប្រតិបត្តិការដែលអាល្លឺម៉ង់ដាក់ឈ្មោះថា “Barbarossa”។
ការឈ្លានពានរបស់អាល្លឺម៉ង់ទៅលើសហភាពសូវៀតនៅពេលនោះ ត្រូវបានគេចាត់ទុកថាជាប្រតិបត្តិការឈ្លានពានដ៏ធំបំផុត នៅក្នុងប្រវត្តិសឹកសង្រ្គាមពិភពលោក។ ទាហានអាល្លឺម៉ង់ជាង ៣លាននាក់ ចែកចេញជា ១៥០កងពលធំ អមដោយរថក្រោះជាង ៤ពាន់គ្រឿង យន្តហោះនិងឧទ្ធម្ភាគចក្រជិត ៥ពាន់គ្រឿង ព្រមទាំងកាំភ្លើងធំជាង ៧ពាន់ដើម បានបើកការវាយលុកចូលទៅក្នុងទឹកដីសហភាពសូវៀត នៅក្នុងសមរភូមិដែលបើកមុខរហូតដល់ទៅជិត៣ពាន់គីឡូម៉ែត្រ។
នៅមួយខែដំបូង កងទ័ពអាល្លឺម៉ង់បានវាយលុកចូលយ៉ាងជ្រៅទៅក្នុងទឹកដីរុស្ស៊ី រហូតចូលទៅដល់ទ្វារក្រុងម៉ូស្គូ នៅដើមខែតុលា។ ក៏ប៉ុន្តែ មិនយូរប៉ុន្មាន រដូវត្រជាក់ក៏ឈានចូលមកដល់ ហើយកងទ័ពអាល្លឺម៉ង់ដែលនៅឆ្ងាយពីមូលដ្ឋាន ហើយមិនមានសម្ភារៈគ្រប់គ្រាន់ ដើម្បីប្រឈមមុខនឹងអាកាសធាតុត្រជាក់នៃរដូវរងាររុស្ស៊ីក៏ចាប់ផ្តើមធ្លាក់ចុះខ្សោយ ហើយត្រូវបានកងទ័ពរុស្ស៊ី ដែលជាម្ចាស់ស្រុកវាយទប់ជាប់មិនឲ្យចូលកាន់កាប់ក្រុងម៉ូស្គូបាន។
បន្ទាប់ពីបរាជ័យនៃប្រតិបត្តិការ “តោសមុទ្រ” (Sealion) នៅអង់គ្លេស ប្រតិបត្តិការ “Barbarrossa” បានក្លាយជាបរាជ័យដ៏ជូរចត់មួយទៀតរបស់ហ៊ីត្លែរ នៅក្នុងសង្រ្គាមលោកលើកទី២។ ការឈ្លានពានលើសហភាពសូវៀត ដែលហ៊ីត្លែររំពឹងថានឹងអាចទទួលជោគជ័យឆាប់ៗ បានក្លាយជាសង្រ្គាម ដែលអូសបន្លាយពេលរហូតដល់ទៅ ៤ឆ្នាំ។ បរាជ័យនៃប្រតិបត្តិការ “Barbarrossa” នៅសហភាពសូវៀតបានធ្វើឲ្យអាល្លឺម៉ង់ត្រូវប្រឈមមុខនឹងសមរភូមិពីរទិសធំៗក្នុងពេលតែមួយ នៅពេលដែលកងកម្លាំងនៃចលនាតស៊ូបារាំង រួមជាមួយនឹងកងទ័ពអង់គ្លេស និងអាមេរិក ចាប់ផ្តើមវាយបកមកលើហ៊ីត្លែរវិញ នៅសមរភូមិអឺរ៉ុបខាងលិច៕
សង្រ្គាមលោកលើកទី២៖ បន្ទាប់ពីយកឈ្នះលើបារាំង ហ៊ីត្លែរងាកទៅវាយប្រហារលើអង់គ្លេស
កែប្រែនៅពាក់កណ្តាលខែមិថុនា ឆ្នាំ១៩៤០ កងទ័ពរបស់ហ៊ីត្លែរបានវាយចូលកាន់កាប់ក្រុងប៉ារីស ធ្វើឲ្យរដ្ឋាភិបាលបារាំង ដែលដឹកនាំដោយសេនាប្រមុខ Philippe Pétain ចរចាសុំចុះចាញ់ ហើយសុខចិត្តធ្វើជារដ្ឋរណបរបស់អាល្លឺម៉ង់។
បន្ទាប់ពីយកជ័យជម្នះលើបារាំងបានហើយ ហ៊ីត្លែរក៏បានងាកទៅរកអង់គ្លេសវិញម្តង ដោយចង់យកទឹកដីប៉ែកខាងជើងរបស់បារាំងធ្វើជាមូលដ្ឋាន ក្នុងការវាយប្រហារលើអង់គ្លេស។
ក៏ប៉ុន្តែ អង់គ្លេសខុសពីបារាំងនៅត្រង់ថា ប្រទេសអង់គ្លេសគឺជាកោះ ដែលមានសមុទ្រជាខែលការពារ។ ដូច្នេះ បើសិនជាហ៊ីត្លែរចង់ចូលឈ្លានពានអង់គ្លេស គឺចាំបាច់ត្រូវតែបញ្ជូនកងទ័ពឆ្លងកាត់ច្រកសមុទ្រ English Channel (នៅចន្លោះអង់គ្លេស និងឆ្នេរប៉ែកខាងជើងប្រទេសបារាំង) ដែលជាមិនមែនជារឿងងាយស្រួលនោះទេ ដោយសារតែចក្រភពអង់គ្លេសនៅពេលនោះ គឺជាមហាអំណាចខាងទ័ពជើងទឹកដ៏ធំមួយ នៅលើពិភពលោក ចំណែកឯទ័ពជើងទឹករបស់អាល្លឺម៉ង់វិញកំពុងតែមានសភាពទន់ខ្សោយយ៉ាងខ្លាំង ក្រោយពីទទួលរងការខូចខាតយ៉ាងដំណំ នៅក្នុងប្រតិបត្តិការឈ្លានពានប្រទេសន័រវែស កាលពីខែមេសា ១៩៤០។
តាមការពិត ហ៊ីត្លែរក៏មិនចង់ធ្វើសង្រ្គាមទល់នឹងចក្រភពអង់គ្លេសដែរ។ បើសិនជាអង់គ្លេសយល់ព្រម ហ៊ីត្លែរសប្បាយចិត្តនឹងចុះកិច្ចព្រមព្រៀងជាមួយអង់គ្លេស ដើម្បីចែកអំណាចគ្នា គឺអង់គ្លេសធ្វើជាមហាអំណាចជើងទឹក ចំណែកអាល្លឺម៉ង់ជាមហាអំណាចខាងជើងគោក។
សង្រ្គាមលោកលើកទី២៖ ហ៊ីត្លែរចូលឈ្លានពានកាន់កាប់ប្រទេសបារាំង ការផ្ទុះឡើងនៃសង្រ្គាមលោកលើកទី២ខែកញ្ញាឆ្នាំ១៩៣៩ ហ៊ីត្លែរចូលឈ្លានពានអូទ្រីសនិងឆេកូស្លូវ៉ាគីឆ្នាំ១៩៣៨ បារាំងនិងអង់គ្លេសឈរឱបដៃមើលហ៊ីត្លែរបង្កើនកម្លាំងទ័ពរំលោភលើសន្ធិសញ្ញាសន្តិភាពក្រុង Versailles
1 2 3 4
នៅពាក់កណ្តាលខែកក្កដា ឆ្នាំ១៩៤០ ហ៊ីត្លែរបានប្រកាសជាសាធារណៈស្នើឲ្យមានការចរចាបញ្ចប់សង្រ្គាមជាមួយអង់គ្លេស។ នៅពេលនោះ មានអ្នកនយោបាយ ព្រមទាំងសមាជិករាជវង្សមួយចំនួនរបស់អង់គ្លេសចង់ឲ្យអង់គ្លេសចរចាជាមួយហ៊ីត្លែរ ដើម្បីបញ្ចៀសសង្រ្គាម។ ក៏ប៉ុន្តែ លោក Winston Churchill ដែលទើបនឹងឡើងមកកាន់តំណែងជានាយករដ្ឋមន្រ្តីអង់គ្លេស ជំនួសលោក Neville Chamberlain បានជាងពីរខែ បានប្រកាន់ជំហរយ៉ាងតឹងរ៉ឹងថា ក្នុងឋានៈជាមហាអំណាចដែលមានកិត្តិយស និងសម្តីថ្លៃថ្នូរ អង់គ្លេសមិនអាចយកតែរួចខ្លួន ហើយសុខចិត្តឲ្យហ៊ីត្លែរកាន់កាប់ប្រទេសនៅអឺរ៉ុបដែនគោក ដែលជាសម្ព័ន្ធមិត្តរបស់អង់គ្លេស ហើយដែលអង់គ្លេសធ្លាប់បានចុះកិច្ចព្រមព្រៀងសន្យាថានឹងជួយការពារនោះទេ។
ដោយមិនអាចបញ្ចុះបញ្ចូលអង់គ្លេសឲ្យចូលមកចរចាបញ្ចប់សង្រ្គាមនឹងគ្នាបាន ហ៊ីត្លែរក៏បានដាក់បញ្ជាឲ្យទ័ពអាល្លឺម៉ង់ចាប់ផ្តើមអនុវត្តផែនការដែលបានរៀបចំទុកតាំងពីមុន គឺការបញ្ជូនទ័ពឆ្លងសមុទ្រ ដើម្បីចូលឈ្លានពានលើអង់គ្លេស។ ប្រតិបត្តិការ ដែលហ៊ីត្លែរដាក់ឈ្មោះថា “ប្រតិបត្តិការតោសមុទ្រ” (Operation Sea Lion)។
ក៏ប៉ុន្តែ ដើម្បីឲ្យ “តោសមុទ្រ” របស់ហ៊ីត្លែរអាចឆ្លងទៅឈ្លានពានអង់គ្លេសបាន អាល្លឺម៉ង់ចាំបាច់ត្រូវតែធ្វើយ៉ាងណាគ្រប់គ្រងច្រកសមុទ្រ English Channel ឲ្យបានជាមុនសិន ហើយ ដោយសារតែនាវាចម្បាំងរបស់អាល្លឺម៉ង់ភាគច្រើនត្រូវខូចខាតក្នុងប្រតិបត្តិការឈ្លានពានលើន័រវែស កាលពីប៉ុន្មានខែមុន ហ៊ីត្លែរមានតែរំពឹងលើយន្តហោះចម្បាំង។
នៅខែកក្កដា ឆ្នាំ១៩៤០ ហ៊ីត្លែរក៏បានបញ្ជាឲ្យកងទ័ពអាកាសអាល្លឺម៉ង់បើកប្រតិបត្តិការវាយកម្ទេចទ័ពអាកាស ព្រមទាំងប្រព័ន្ធការពារឆ្នេរសមុទ្រអង់គ្លេស ដើម្បីគ្រប់គ្រងច្រកសមុទ្រ English Channel។ ក៏ប៉ុន្តែ ខុសពីការរំពឹងទុករបស់ហ៊ីត្លែរ កងទ័ពអាកាសរបស់អង់គ្លេសមិនងាយនឹងឲ្យអាល្លឺម៉ង់វាយបំបាក់បានងាយៗនោះទេ។ តាមការពិត នៅក្នុងរយៈពេល ២សប្តាហ៍ដំបូង គឺពីពាក់កណ្តាលខែ ដល់ចុងខែកក្កដា គឺអាល្លឺម៉ង់ទៅវិញទេ ដែលទទួលរងការខូចខាតច្រើនជាងអង់គ្លេស ដោយមានយន្តហោះរហូតដល់ទៅ ១៨០គ្រឿងត្រូវអង់គ្លេសបាញ់ទម្លាក់ ក្នុងពេលដែលអង់គ្លេសត្រូវបាត់បង់យន្តហោះតែ ៧០គ្រឿង។
នៅខែកញ្ញា ឆ្នាំ១៩៤០ ដោយមើលឃើញថា ដែនអាកាសក៏មិនអាចគ្រប់គ្រងបាន ហើយដែនទឹកក៏កាន់តែពិបាកនឹងយកប្រៀបលើអង់គ្លេសទៅទៀត ហ៊ីត្លែរក៏បានសម្រេចលុបចោលគម្រោងបញ្ជូនកងទ័ពឲ្យឆ្លងសមុទ្រចូលទៅឈ្លានពានអង់គ្លេស។ ក៏ប៉ុន្តែ នៅពេលនោះ ហ៊ីត្លែរមិនបានបញ្ឈប់ការវាយប្រហារតាមផ្លូវអាកាសទៅលើអង់គ្លេសនោះទេ។ ចាប់ពីថ្ងៃទី៧ ខែកញ្ញា ហ៊ីត្លែរបានបង្វែរប្រតិបត្តិការទ័ពអាកាសពីការវាយបើកច្រកផ្លូវដើម្បីចូលឈ្លានពាន ទៅជាប្រតិបត្តិការទម្លាក់គ្រាប់បែកកម្ទេចទីក្រុងធំៗរបស់អង់គ្លេសវិញ ក្នុងគោលដៅធ្វើយ៉ាងណាបង្កការខូចខាតជាអតិបរមា ដើម្បីបង្ខំឲ្យអង់គ្លេសងាកមកចរចាបញ្ចប់សង្រ្គាម។
នៅក្នុងចន្លោះពីថ្ងៃទី៧ ខែកញ្ញា ឆ្នាំ១៩៤០ ដល់ថ្ងៃទី២១ ខែឧសភា ឆ្នាំ១៩៤១ គ្រាប់បែកប្រមាណជា ១០០តោន ត្រូវបានយន្តហោះអាល្លឺម៉ង់ទម្លាក់ទៅលើទីក្រុងធំៗចំនួន ១៦ក្រុងរបស់អង់គ្លេស ជាពិសេស គឺទីក្រុងឡុងដ៍ ដោយបានបណ្តាលឲ្យជនស៊ីវិលអង់គ្លេសប្រមាណ ៤ម៉ឺននាក់ត្រូវបាត់បង់ជីវិត អគាររោងចក្រ ព្រមទាំងផ្ទះសម្បែងរាប់លានខ្នងត្រូវទទួលរងនូវការបំផ្លិចបំផ្លាញ។
ក្រុងឡុងដ៍ ដែលត្រូវខូចខាតដោយការទម្លាក់គ្រាប់បែករបស់អាល្លឺម៉ង់
ក៏ប៉ុន្តែ ជាថ្មីម្តងទៀត ប្រតិបត្តិការទម្លាក់គ្រាប់បែកនេះក៏មិនបានសម្រេចទៅតាមគោលដៅដែលហ៊ីត្លែរចង់បាននោះដែរ ពីព្រោះថា វាមិនបានធ្វើឲ្យសេដ្ឋកិច្ចអង់គ្លេសត្រូវទទួលរងនូវការខូចខាតធ្ងន់ធ្ងរ ឬក៏ធ្វើឲ្យអង់គ្លេសបាក់ទឹកចិត្ត ហើយងាកមកចរចាបញ្ចប់សង្រ្គាមជាមួយអាល្លឺម៉ង់នោះទេ។
ផ្ទុយទៅវិញ ការទម្លាក់គ្រាប់បែកលើទីក្រុងឡុងដ៍ ដែលបានកម្ទេចផ្ទះសម្បែង ព្រមទាំងសម្លាប់ប្រជាជនស៊ីវិលរាប់ម៉ឺននាក់ បានធ្វើឲ្យប្រជាជនអង់គ្លេសកាន់តែមានកំហឹងចំពោះហ៊ីត្លែរ ហើយនាំគ្នាគាំទ្ររដ្ឋាភិបាល និងកងទ័ពអង់គ្លេសកាន់តែខ្លាំង ក្នុងការប្រយុទ្ធតទល់នឹងអាល្លឺម៉ង់។ បើនិយាយពីខាងផ្នែកសេដ្ឋកិច្ចវិញ ប្រតិបត្តិការទម្លាក់គ្រាប់បែកដោយឥតលោះថ្ងៃ នៅក្នុងរយៈពេល ៨ខែនេះ ក៏មិនបានធ្វើឲ្យសកម្មភាពផលិតកម្មរបស់អង់គ្លេសត្រូវធ្លាក់ចុះនោះដែរ។ វិស័យឧស្សាហកម្មយោធារបស់អង់គ្លេស មិនត្រឹមតែមិនធ្លាក់ចុះនោះទេ តែថែមទាំងកើនឡើងទៅវិញ។
លើសពីនេះទៅទៀត នៅដើមឆ្នាំ១៩៤១ អង់គ្លេសចាប់ផ្តើមទទួលបាននូវជំនួយផ្នែកយោធាពីប្រទេសដ៏សំខាន់មួយ គឺសហរដ្ឋអាមេរិក។ នៅខែមីនា ឆ្នាំ១៩៤១ សភាអាមេរិកបានអនុម័តច្បាប់មួយ (Lend-Lease Act) ដោយអនុញ្ញាតឲ្យប្រធានាធិបតីអាមេរិក គឺលោក Franklin Roosevelt បញ្ជូនគ្រឿងសព្វាវុធទៅជួយអង់គ្លេស ហើយខុសពីកាលសម័យសង្រ្គាមលោកលើកទី១ គ្រឿងសព្វាវុធអស់ទាំងនេះត្រូវបានផ្តល់ទៅឲ្យអង់គ្លេសក្នុងទ្រង់ទ្រាយជាជំនួយឥតសំណង។ ជំនួយយោធារបស់អាមេរិក បានធ្វើឲ្យអង់គ្លេសមានកម្លាំងកាន់តែខ្លាំង ក្នុងការប្រយុទ្ធតទល់នឹងអាល្លឺម៉ង់។
នៅទីចុងបញ្ចប់ ហ៊ីត្លែរត្រូវប្រឈមមុខនឹងតថភាពមួយ គឺទឹកដីរបស់អង់គ្លេសជាដែនកោះដែលមិនអាចចូលឈ្លានពានបាន។ ហ៊ីត្លែរក៏បានសម្រេចផ្អាកប្រតិបត្តិការយោធានៅអង់គ្លេស ហើយងាកទៅអឺរ៉ុបខាងកើតវិញម្តង ដោយចាប់ផ្តើមអនុវត្តគម្រោងការណ៍ចូលឈ្លានពានសហភាពសូវៀត ដែលហ៊ីត្លែរធ្លាប់បានចុះកិច្ចព្រមព្រៀងមិនឈ្លានពានគ្នារួចទៅហើយ នៅមុនពេលចូលឈ្លានពានប៉ូឡូញ កាលពីឆ្នាំ១៩៣៩៕
វិបត្តិព្រែកជីកស៊ុយអេនៅអេហ្ស៊ីប នៅឆ្នាំ១៩៥៦
កែប្រែសង្រ្គាមត្រជាក់ ដែលបានចាប់ផ្តើមផ្ទុះឡើងជាដំបូងនៅក្នុងតំបន់អឺរ៉ុប បានចាប់ផ្តើមរាលដាលចេញទៅដល់តំបន់អាស៊ី ជាមួយនឹងការឡើងមកកាន់អំណាចរបស់បក្សកុម្មុយនិស្តចិន នៅឆ្នាំ១៩៤៩ និងសង្រ្គាមកូរ៉េ នៅឆ្នាំ១៩៥០ ដល់ឆ្នាំ១៩៥៣។
នៅក្រោយសង្រ្គាមកូរ៉េ មហាអំណាចធំៗទាំងពីរ គឺសហរដ្ឋអាមេរិក និងសហភាពសូវៀត សុទ្ធតែបានឆ្លងកាត់នូវការផ្លាស់ប្តូរដ៏សំខាន់ គឺការផ្លាស់ប្តូរមេដឹកនាំ។ នៅសហរដ្ឋអាមេរិក លោក Dwight Eisenhower អតីតមេទ័ពឆ្នើមនៅក្នុងអំឡុងសង្រ្គាមលោកលើកទី២ បានជាប់ឆ្នោតឡើងមកកាន់តំណែងជាប្រធានាធិបតី នៅខែមករាឆ្នាំ១៩៥៣ ជំនួសលោក Harry Truman ដែលផុតអាណត្តិ។ នៅសហភាពសូវៀត លោក Nikita Khrushchev បានឡើងមកធ្វើជាលេខាបក្សកុម្មុយនិស្តជំនួសស្តាលីនដែលត្រូវទទួលមរណភាព កាលពីខែមីនា ឆ្នាំ១៩៥៣។
ក្រោយពីបានឡើងមកកាន់អំណាច លោក Khrushchev បានព្យាយាមពង្រឹងប្លុកកុម្មុយនិស្តនៅអឺរ៉ុបខាងកើត តាមរយៈការបង្កើតបក្សសម្ព័ន្ធវ៉ាសូវី នៅឆ្នាំ១៩៥៥ ដើម្បីជាកម្លាំងទប់ទល់នឹងបក្សសម្ព័ន្ធអូតង់របស់លោកខាងលិច។ ក៏ប៉ុន្តែ ក្នុងពេលជាមួយគ្នានោះ លោក Khrushchev ក៏ហាក់ដូចជាបានបង្ហាញនូវជំហរផ្សះផ្សាជាមួយប្លុកលោកសេរីផងដែរ ដោយបានដកទ័ពចេញពីប្រទេសអូទ្រីស និងបានភ្ជាប់ទំនាក់ទំនងការទូតជាមួយអាល្លឺម៉ង់ខាងលិច។ លើសពីនេះទៅទៀត នៅក្នុងកិច្ចប្រជុំជាមួយអាមេរិក អង់គ្លេស និងបារាំង ដែលបើកធ្វើនៅហ្សឺណែវ នៅឆ្នាំ១៩៥៥ លោក Khrushchev បានលើកឡើងអំពីការចង់ឃើញប្លុកកុម្មុយនិស្ត និងប្លុកសេរី អាចរស់នៅក្នុងសុខសន្តិភាពជាមួយគ្នា។ គោលការណ៍នេះត្រូវបានលោក Khrushchev បញ្ជាក់សាជាថ្មីម្តងទៀត នៅក្នុងអំឡុងមហាសន្និបាតបក្សកុម្មុយនិស្តសូវៀត នៅឆ្នាំ១៩៥៦។ នៅក្នុងមហាសន្និបាតនោះ លោក Khrushchev ក៏បានថ្លែងរិះគន់ផងដែរ ចំពោះការដឹកនាំតាមបែបផ្តាច់ការនិងឃោរឃៅរបស់ស្តាលីន។
កាយវិកាទាំងនេះរបស់លោក Khrushchev បានធ្វើឲ្យគេនឹកគិតថា សហភាពសូវៀតប្រហែលជាកំពុងរៀបចំធ្វើកំណែទម្រង់ទ្រង់ទ្រាយធំ ដើរចេញពីគន្លងនយោបាយនិងមនោគមន៍វិជ្ជារបស់ស្តាលីន ហើយការប្រឈមមុខដាក់គ្នា រវាងសហភាពសូវៀត និងលោកខាងលិចប្រហែលជាអាចនឹងត្រូវធូរស្រាលមកវិញ។ ក៏ប៉ុន្តែ ក្តីរំពឹងនេះត្រូវរលាយបាត់ទៅវិញ នៅពេលដែលវិបត្តិព្រែកជីកស៊ុយអេបានផ្ទុះឡើង នៅក្នុងប្រទេសអេហ្ស៊ីប។
ព្រែកជីកស៊ុយអេគឺច្រកផ្លូវដ៏សំខាន់មួយ ក្នុងការដឹកជញ្ជូនតាមផ្លូវទឹក ឆ្លងកាត់ដោយត្រង់ពីសមុទ្រមេឌីទែរ៉ាណេ ទៅកាន់សមុទ្រក្រហម។ ព្រែកជីកនេះត្រូវបានសាងសង់ឡើង កាលពីឆ្នាំ១៨៦៩ ដោយក្រុមហ៊ុនឯកជនបារាំង ក្នុងកិច្ចសន្យាសម្បទានផ្តល់ដោយរដ្ឋាភិបាលអេហ្ស៊ីប។
សង្រ្គាមកូរ៉េ៖ បទឈប់បាញ់និងផលវិបាកក្រោយសង្រ្គាម សង្រ្គាមកូរ៉េ៖ អន្តរាគមន៍របស់កងទ័ពចិនដើម្បីជួយកូរ៉េខាងជើង សង្រ្គាមកូរ៉េ៖ ការឈ្លានពានរបស់កូរ៉េខាងជើងនិងអន្តរាគមន៍របស់អាមេរិក សង្រ្គាមកូរ៉េ (១៩៥០-១៩៥៣)៖ ដំណើរដើមហេតុ សង្រ្គាមរវាងអ៊ីស្រាអែលនិងប្រទេសអារ៉ាប់
នៅឆ្នាំ១៩៥៥ សហរដ្ឋអាមេរិក និងអង់គ្លេស ដែលសំឡឹងឃើញអេហ្ស៊ីបថាជាចំណុចយុទ្ធសាស្រ្តក្នុងការប្រឆាំងនឹងឥទ្ធិពលកុម្មុយនិស្តក្នុងតំបន់មជ្ឈិមបូព៌ា ក៏បានព្យាយាមចែចង់មេដឹកនាំអេហ្ស៊ីប ដោយបានសន្យាផ្តល់ជំនួយយ៉ាងច្រើន នៅក្នុងគម្រោងសាងសង់ហេដ្ឋារចនាសម្ព័ន្ធសំខាន់ៗ។ មេដឹកនាំអេហ្ស៊ីបវិញចង់រក្សាខ្លួនជាប្រទេសអព្យាក្រឹតក៏បានព្យាយាមពង្រឹងទំនាក់ទំនងទាំងជាមួយអាមេរិក និងទាំងជាមួយសហភាពសូវៀត។ អេហ្ស៊ីបបានព្រមព្រៀងទិញគ្រឿងសព្វាវុធពីសហភាពសូវៀត ហើយថែមទាំងបានជជែកអំពីលទ្ធភាពក្នុងការទទួលជំនួយរាប់ពាន់លានដុល្លារពីម៉ូស្គូថែមទៀតផង។ មើលឃើញបែបនេះ អាមេរិក និងអង់គ្លេស ដែលសង្ស័យថា អេហ្ស៊ីបកំពុងលេងល្បិចស៊ីទាំងសងខាង ក៏បានសម្រេចបញ្ឈប់ការផ្តល់ជំនួយដែលធ្លាប់បានសន្យាពីមុន។ ឆ្លើយតបមកវិញ មេដឹកនាំអេហ្ស៊ីបបានសម្រេចបញ្ឈប់ការធ្វើសម្បទានព្រែកជីកស៊ុយអេ ដោយដកហូតការគ្រប់គ្រងពីក្រុមហ៊ុនឯកជន យកមកដាក់ជាសម្បត្តិរដ្ឋ។ នៅខែតុលា ឆ្នាំ១៩៥៦ បារាំង និងអង់គ្លេស ដោយសហការជាមួយអ៊ីស្រាអែល ក៏បានបើកការវាយប្រហារទៅលើអេហ្ស៊ីប ដើម្បីដណ្តើមកាន់កាប់ព្រែកជីកស៊ុយអេ ដែលជាផ្លូវដឹកជញ្ជូនប្រេងពីតំបន់មជ្ឈិមបូព៌ា ទៅកាន់តំបន់អឺរ៉ុប។
នៅថ្ងៃទី៥ ខែវិច្ឆិកា ១៩៥៦ នៅពេលដែលកងទ័ពបារាំង អង់គ្លេស និងអ៊ីស្រាអែលវាយដណ្តើមកាន់កាប់តំបន់ជុំវិញព្រែកជីកស៊ុយអេ លោក Khrushchev បានគំរាមមេដឹកនាំប្រទេសទាំង៣នេះត្រង់ៗថា ប្រសិនបើពួកគេមិនដកទ័ពថយចេញពីអេហ្ស៊ីបទេ សូវៀតនឹងប្រើអាវុធនុយក្លេអ៊ែរ ដើម្បីបញ្ឈប់ទង្វើឈ្លានពានរបស់ពួកគេ។ ប្រឈមមុខនឹងការគំរាមប្រើអាវុធនុយក្លេអ៊ែរនេះ មេដឹកនាំសហរដ្ឋអាមេរិកមិនត្រឹមតែមិនចេញមុខការពារប្រទេសជាសម្ព័ន្ធមិត្តរបស់ខ្លួននោះទេ ក៏ប៉ុន្តែ ថែមទាំងបានដាក់សម្ពាធទៅលើបារាំង អង់គ្លេស និងអ៊ីស្រាអែលឲ្យដកថយចេញពីអេហ្ស៊ីប ដោយព្រមានថា បើពួកគេមិនដកថយទេ ពួកគេនឹងត្រូវទទួលរងនូវទណ្ឌកម្មសេដ្ឋកិច្ច។ សហរដ្ឋអាមេរិកមិនចេញមុខជួយបារាំង អង់គ្លេស និងអ៊ីស្រាអែល ដោយសារតែខឹងនឹងប្រទេសសម្ព័ន្ធមិត្តទាំងបីនេះ ដែលបើកធ្វើសកម្មភាពយោធានៅអេហ្ស៊ីប ដោយមិនប្រាប់អាមេរិកឲ្យដឹងជាមុន។
ប្រឈមមុខនឹងការគំរាមប្រើអាវុធនុយក្លេអ៊ែរពីសំណាក់មេដឹកនាំសូវៀតផង និងការគំរាមដាក់ទណ្ឌកម្មសេដ្ឋកិច្ចពីសហរដ្ឋអាមេរិក ដែលជាសម្ព័ន្ធមិត្តផង បារាំង អង់គ្លេស និងអ៊ីស្រាអែលក៏បានដកទ័ពចេញពីអេហ្ស៊ីប ហើយវិបត្តិព្រែកជីកស៊ុយអេក៏ត្រូវបិទបញ្ចប់។
វិបត្តិព្រែកជីកស៊ុយអេ គឺជាចំណុចចាប់ផ្តើមនៃការរាលដាលសង្រ្គាមត្រជាក់នៅក្នុងតំបន់មជ្ឈិមបូព៌ា ដោយចាប់ពីឆ្នាំ១៩៥៧ លោក Eisenhower បានដាក់ចេញនូវនយោបាយថ្មីមួយគឺអាមេរិកត្រូវតែផ្តល់ជំនួយទាំងខាងហិរញ្ញវត្ថុ និងខាងយោធា ដល់បណ្តាប្រទេសអារ៉ាប់ទាំងឡាយណា ដែលប្រឈមមុខនឹងឥទ្ធិពលកុម្មុយនិស្ត។
វិបត្តិព្រែកជីកស៊ុយអេក៏ជាចំណុចរបត់ដ៏សំខាន់មួយដែរ នៅក្នុងនយោបាយការបរទេសបារាំងចំពោះសហរដ្ឋអាមេរិក។ ភាពជូរចត់នៅអេហ្ស៊ីបបានធ្វើឲ្យមេដឹកនាំបារាំងកំណត់ក្នុងចិត្តថា ពួកគេមិនអាចរំពឹងតែទៅលើអាមេរិក ដើម្បីជួយការពារសន្តិសុខរបស់បារាំងបាននោះទេ។ បារាំង ក្រោមការដឹកនាំរបស់ឧត្តមសេនីយ៍ Charles de Gaulle ក៏បានរៀបចំកម្មវិធីផលិតអាវុធនុយក្លេអ៊ែរផ្ទាល់ខ្លួន ហើយព្រមទាំងបានសហការជាមួយអាល្លឺម៉ង់ខាងលិច ក្នុងការជំរុញឲ្យពង្រឹងការធ្វើសមាហរ័ណកម្មអឺរ៉ុប ឈានទៅបង្កើតសហគមន៍អឺរ៉ុប ដែលជាសម្ព័ន្ធភាពរវាងប្រទេសអឺរ៉ុបគ្នាឯង ដើម្បីកុំឲ្យពឹងផ្អែកទាំងស្រុងតែទៅលើអង្គការអូតង់ដែលស្ថិតក្រោមការដឹកនាំរបស់សហរដ្ឋអាមេរិក។
សន្ធិសញ្ញាបង្កើតសហគមន៍សេដ្ឋកិច្ចអឺរ៉ុបត្រូវបានចុះហត្ថលេខា នៅទីក្រុងរ៉ូម នៅថ្ងៃទី២៥ ខែមីនា ឆ្នាំ១៩៥៧ (ដោយមានប្រទេសជាសមាជិកស្ថាបនិកចំនួន ៦ គឺបារាំង អាល្លឺម៉ង់ខាងលិច អ៊ីតាលី ប៊ែលហ្ស៊ិក លុចសំបួ និងហូឡង់) ហើយនៅឆ្នាំ១៩៦០ បារាំងបានធ្វើការសាកល្បងអាវុធនុយក្លេអ៊ែររបស់ខ្លួនប្រកបដោយជោគជ័យ ក្លាយជាមហាអំណាចនុយក្លេអ៊ែរទី៤ បន្ទាប់ពីសហរដ្ឋអាមេរិក សហភាពសូវៀត និងអង់គ្លេស៕
កិច្ចព្រមព្រៀង រវាងបារាំង និងអង់គ្លេស ដើម្បីពុះចែកតំបន់មជ្ឈិមបូព៌ា កាលពីឆ្នាំ១៩១៦
កែប្រែអស់រយៈពេលជាច្រើនឆ្នាំមកហើយ ដែលគេសង្កេតឃើញថា តំបន់មជ្ឈិមបូព៌ាតែងតែត្រូវបានផ្សារភ្ជាប់ទៅនឹងបញ្ហាចាក់ស្រែះមិនចេះចប់មិនចេះហើយ។ ជម្លោះរវាងអ៊ីស្រាអែល និងប៉ាឡេស្ទីន, ជម្លោះ និងការប្រជែងអំណាច រវាងស៊ុននីត និងស្ហ៊ីអ៊ីត, សង្រ្គាមស៊ីវិលរាប់មិនអស់ ដូចជាសង្រ្គាមស៊ីវិលនៅស៊ីរី អ៊ីរ៉ាក់ និងយេម៉ែនសព្វថ្ងៃ, ជម្លោះទាមទារផ្តាច់ទឹកដីរបស់ពួកគួឌីស្ថាន និងចុងក្រោយ គឺបញ្ហាជីហាតរដ្ឋអ៊ីស្លាមនៅស៊ីរី និងអ៊ីរ៉ាក់។
នៅពេលដែលបានប្រកាសតាំងខ្លួនជារដ្ឋអធិបតេយ្យ កាលពីឆ្នាំ២០១៤ ក្រុមជីហាតបានកំណត់យកតំបន់មួយផ្នែករបស់ស៊ីរី និងមួយផ្នែកទៀតរបស់អ៊ីរ៉ាក់ មកធ្វើជាដែនដីរបស់រដ្ឋអ៊ីស្លាម ដោយប្រកាសលុបចោលទាំងស្រុងនូវខ្សែបន្ទាត់ព្រំដែនដែលមានពីមុន។ ខ្សែបន្ទាត់ព្រំដែន ដែលតាមពិតទៅ មិនមែនកើតចេញពីឆន្ទៈរបស់ប្រទេសសាម៉ីនោះទេ តែកើតចេញពីការគូសវាសតាមចិត្តឯង ដោយមហាអំណាចអាណានិគមបារាំង និងអង់គ្លេស។
អ្វីៗកើតឡើង កាលពី១០០ឆ្នាំមុន គឺនៅឆ្នាំ១៩១៦។ នៅពេលនោះ គ្មានទេប្រទេសស៊ីរី លីបង់ អ៊ីរ៉ាក់ ហើយក៏គ្មានដែរអ៊ីស្រាអែល និងប៉ាឡេស្ទីន។ តំបន់មជ្ឈិមបូព៌ាទាំងមូលស្ថិតនៅក្នុងដែនដីនៃចក្រភពដ៏ធំមួយ គឺចក្រភពអូតូម៉ង់ ដែលកកើតឡើងតាំងពីសតវត្សរ៍ទី១៣ ហើយដែលកាន់កាប់ដែនដីលាតសន្ធឹងតាំងពីឈូងសមុទ្រពែក្សនៅខាងកើត រហូតទៅដល់ប្រទេសហុងគ្រីនៅខាងលិច និងពីអេហ្ស៊ីបនៅខាងត្បូង រហូតទៅដល់តំបន់អាស៊ីកណ្តាលនៅខាងជើង ហើយមានរាជធានីនៅក្នុងទីក្រុងកុងស្តង់ទីណូប គឺទីក្រុងអ៊ីស្តង់ប៊ុល (តួកគី) បច្ចុប្បន្ន។
ចាប់ពីសតវត្សរ៍ទី១៩ ចក្រភពអូតូម៉ង់បានចាប់ផ្តើមធ្លាក់ចុះទន់ខ្សោយបន្តិចម្តងៗ ដោយដែនដីខ្លះនៅអឺរ៉ុបខាងកើតត្រូវត្រូវបានចក្រភពអូទ្រីសហុងគ្រីដណ្តើមយកទៅកាន់កាប់ ដែនដីខ្លះទៀតនៅតំបន់មជ្ឈិមបូព៌ាត្រូវធ្លាក់ទៅក្នុងដៃអង់គ្លេស។ ចំណែកឯនៅតំបន់បាល់កង់វិញ អតីតដែនដីចក្រភពអូតូម៉ង់បានចាប់ផ្តើមនាំគ្នាប្រកាសផ្តាច់ខ្លួនជាបន្តបន្ទាប់ ដើម្បីទៅបង្កើតជាប្រទេសឯករាជរៀងៗខ្លួន។
ប្រវត្តិនៃការកកើតក្រុមជីហាតរដ្ឋអ៊ីស្លាម
ការផុងខ្លួនរបស់អាមេរិកនៅអ៊ីរ៉ាក់
សង្រ្គាមអ៊ីរ៉ាក់ឆ្នាំ២០០៣
ផលវិបាកដែលបន្សល់ទុកដោយសង្រ្គាមលោកលើកទី១
សង្រ្គាមលោកលើកទី១៖ អាមេរិកឈានជើងចូលក្នុងសង្រ្គាម រុស្ស៊ីដកខ្លួនថយ
ការចាប់ផ្ទុះឡើងនៃសង្រ្គាមលោកលើកទី១ ឆ្នាំ១៩១៤
ហេតុការណ៍សំខាន់ៗដែលនាំទៅរកសង្រ្គាមលោកលើកទី១
ស្ថានភាពពិភពលោកមុនសង្រ្គាមលោកលើកទី១
នៅឆ្នាំ១៩១៤ សង្រ្គាមលោកលើកទី១បានចាប់ផ្តើមផ្ទុះឡើង។ ចក្រភពអូតូម៉ង់ ដែលកំពុងតែធ្លាក់ចុះដុនដាបខ្លាំងស្រាប់ទៅហើយនោះ បានចូលដៃជាមួយនឹងបក្សសម្ព័ន្ធអាល្លឺម៉ង់-អូទ្រីសហុងគ្រី-អ៊ីតាលី ដើម្បីប្រយុទ្ធតទល់នឹងបក្សសម្ព័ន្ធបារាំង-អង់គ្លេស-រុស្ស៊ី។
នៅក្នុងអំឡុងឆ្នាំ១៩១៥ និងឆ្នាំ១៩១៦ នៅក្នុងពេលដែលសង្រ្គាមលោកលើកទី១នៅមិនទាន់បញ្ចប់នៅឡើយ រុស្ស៊ី បារាំង និងអង់គ្លេស បានលួចចរចាគ្នាដោយសម្ងាត់ ដើម្បីយកដែនដីនៃចក្រភពអូតូម៉ង់ទៅពុះចែកគ្នាកាន់កាប់ នៅពេលណាដែលឈ្នះសង្រ្គាម។ តាមការព្រមព្រៀង រុស្ស៊ីត្រូវកាន់កាប់ទីក្រុងកុងស្តង់ទីណូប ព្រមទាំងដែនដីមួយផ្នែកនៅជាប់នឹងសមុទ្រខ្មៅ។ ចំណែកឯបារាំង និងអង់គ្លេសវិញ ត្រូវកាន់កាប់តំបន់មជ្ឈិមបូព៌ាមួយចំណែកម្នាក់។
ការចរចាពុះចែកតំបន់មជ្ឈិមបូព៌ាត្រូវបានធ្វើឡើង ដោយមន្រ្តីទូតអង់គ្លេសឈ្មោះ ម៉ាក សៃក្ស៍ (Mark Sykes) និងមន្រ្តីការទូតបារាំងឈ្មោះ ហ្វ្រង់ស័រ ហ្សកពីកូ (François Georges-Picot) ហើយបានឈានទៅដល់ការចុះកិច្ចព្រមព្រៀងដោយសម្ងាត់នៅខែឧសភា ឆ្នាំ១៩១៦។
យោងតាមកិច្ចព្រមព្រៀងនេះ ដែលគេឲ្យឈ្មោះថា “កិច្ចព្រមព្រៀងសៃក្ស៍-ពីកូ” ដែនដីនៃចក្រភពអូតូម៉ង់ នៅក្នុងតំបន់មជ្ឈិមបូព៌ា ត្រូវពុះចែកជាពីរ គឺបារាំងត្រូវកាន់កាប់ដែនដីនៅត្រង់ប្រទេសលីបង់ និងស៊ីរីបច្ចុប្បន្ន ចំណែកឯអង់គ្លេសវិញត្រូវកាន់កាប់ដែនដីនៅត្រង់ប្រទេសអ៊ីរ៉ាក់ និងហ្សកដានីបច្ចុប្បន្ន។ ដែនដីនៅត្រង់អ៊ីស្រាអែលនិងប៉ាឡេស្ទីនបច្ចុប្បន្ន ពីដំបូងត្រូវបានព្រមព្រៀងដាក់ឲ្យស្ថិតក្រោមការកាន់កាប់ជាអន្តរជាតិ ក៏ប៉ុន្តែ ក្រោយមកត្រូវដាក់បញ្ចូលជាដែនអាណានិគមរបស់អង់គ្លេស។
នៅត្រង់ចំណុចប្រសព្វនៃដែនឥទ្ធិពលបារាំង និងអង់គ្លេស ខ្សែបន្ទាត់មួយត្រូវបានគេគូសស្ទើរតែត្រង់ដូចបន្ទាត់ ចាប់តាំងពីប្រទេសអ៊ីរ៉ង់ រហូតទៅដល់សមុទ្រមេឌីទែរ៉ាណេ។ ខ្សែបន្ទាត់នេះហើយដែលបានក្លាយជាព្រំដែន រវាងស៊ីរី និងអ៊ីរ៉ាក់ នៅពេលបច្ចុប្បន្ននេះ។
ខ្សែបន្ទាត់ព្រំដែន រវាងស៊ីរី និងអ៊ីរ៉ាក់ ដែលត្រូវបានគេហៅជាទូទៅថា ខ្សែបន្ទាត់សៃក្ស៍-ពីកូ ត្រូវបានបារាំង និងអង់គ្លេសគូសតាមតែចិត្តឯង តម្រូវតែទៅតាមផលប្រយោជន៍ផ្ទាល់ខ្លួនឯងតែប៉ុណ្ណោះ ដោយមិនបានគិតគូរពីលក្ខខណ្ឌប្រជាសាស្រ្ត ភាសា និកាយ សាសនា ឬជាតិសាសន៍នៅលើដីជាក់ស្តែងនោះទេ។
ជាលទ្ធផល គេសង្កេតឃើញថា បណ្តាជនដែលមានភាសាដូចគ្នា និកាយសាសនាដូចគ្នា ឬជាជាតិសាសន៍ដូចគ្នា ត្រូវបានពុះជាចំណែកៗ ហើយត្រូវស្ថិតនៅក្នុងប្រទេសផ្សេងគ្នា ជាពិសេស គឺពួកគួឌីស្ថាន ដែលត្រូវពុះចែកដោយខ្សែបន្ទាត់ព្រំដែនសៃក្ស៍-ពីកូ ដោយមួយផ្នែកទៅនៅក្នុងប្រទេសអ៊ីរ៉ាក់ ហើយមួយផ្នែកទៀតស្ថិតក្នុងទឹកដីស៊ីរី។ ដូចគ្នាដែរចំពោះអ្នកកាន់សាសនាអ៊ីស្លាមនិកាយស៊ុននីត ដែលត្រូវពុះចែកជាស៊ុននីតស៊ីរី និងស៊ុននីតអ៊ីរ៉ាក់។ ស៊ុននីត នៅក្នុងប្រទេសអ៊ីរ៉ាក់ ដែលជាប្រទេសមានប្រជាជនភាគច្រើនកាន់និកាយស្ហ៊ីអ៊ីត។
នៅទីចុងបំផុតទៅ ប្រទេស ដូចជា ស៊ីរី និងអ៊ីរ៉ាក់នេះ មានឈ្មោះជាប្រទេសតែនៅលើក្រដាសតែប៉ុណ្ណោះ។ រីឯនៅលើដីជាក់ស្តែងវិញ គ្មានទេភាពរួបរួមគ្នាជាលក្ខណៈប្រជាជាតិ។ ប្រជាជនម្នាក់ៗ ភ្ជាប់អត្តសញ្ញាណខ្លួនឯងទៅនឹងសហគមន៍ ជាតិសាសន៍ ឬនិកាយសាសនារបស់ខ្លួន ជាជាងទៅនឹងប្រទេសជាតិ។ ម្នាក់ៗគិតទៅដល់ផលប្រយោជន៍ និងអត្តសញ្ញាណជាស៊ុននីត ជាស្ហ៊ីអ៊ីត ឬជាគួឌីស្ថាន មុននឹងគិតទៅដល់ភាពជាពលរដ្ឋអ៊ីរ៉ាក់ ឬស៊ីរី។
ប្រទេសទាំងពីរនេះអាចរក្សាអត្ថិភាពជារដ្ឋនៅជាប់លាប់បាន នៅក្នុងរយៈពេលជាច្រើនទសវត្សរ៍កន្លងទៅនេះ គឺដោយសារតែមានរបបផ្តាច់ការ និងមេដឹកនាំជាបុរសខ្លាំង ប្រើកណ្តាប់ដៃដែកគាបសង្កត់ ចាប់បង្ខំឲ្យប្រជាជននៅរួបរួមគ្នាជាប្រជាជាតិតែមួយ។ នៅពេលដែលរបបផ្តាច់ការត្រូវដួលរលំ ឬរង្គោះរង្គើ ដូចជា ករណីសាដាមហ៊ូសេន នៅអ៊ីរ៉ាក់ និងរបបដឹកនាំរបស់លោកបាស្ហា អាល់អាសាដ នៅស៊ីរី ក្នុងពេលបច្ចុប្បន្ននេះ ភាពរួបរួមជាប្រជាជាតិដែលមានតែសម្បកខាងក្រៅ ហើយដែលកើតមានដោយសារតែការចាប់បង្ខំនោះ ក៏ត្រូវរលំរលាយទៅតាមនោះដែរ គឺពួកស៊ុននីតទៅដោយស៊ុននីត ស្ហ៊ីអ៊ីតទៅដោយស្ហ៊ីអ៊ីត ហើយគួឌីស្ថានទៅដោយគួឌីស្ថាន។ និមិត្តរូបធំជាងគេ ដែលបង្ហាញពីការរលំរលាយនៃខ្សែបន្ទាត់ព្រំដែនសៃក្ស៍-ពីកូ គឺការកកើតរដ្ឋអ៊ីស្លាម ដែលជាក្រុមអ្នកកាន់សាសនាអ៊ីស្លាមនិកាយស៊ុននីតនៅអ៊ីរ៉ាក់និងនៅស៊ីរី ហើយដែលបានប្រកាសលុបចោលទាំងស្រុងនូវខ្សែបន្ទាត់ព្រំដែន ដែលគូដោយបារាំង និងអង់គ្លេស កាលពី១០០ឆ្នាំមុន៕
ប្រវត្តិនៃការកកើតក្រុមជីហាតរដ្ឋអ៊ីស្លាម
កែប្រែនៅឆ្នាំ២០០១ ក្រោយការវាយប្រហារភេរវកម្មនៅញូវយ៉ក និងវ៉ាស៊ីងតោន ពិភពលោកទាំងមូលបានឮពីឈ្មោះអូសាម៉ា ប៊ិនឡាដិន និងក្រុមភេរវជនអាល់កៃដា។ ក្រុមភេរវជនដែលបានក្លាយជាការគំរាមកំហែងផ្នែកសន្តិសុខអន្តរជាតិដ៏ធំបំផុតមួយ ហើយដែលបាននាំមកនូវការផ្លាស់ប្តូរដ៏ធំមិនធ្លាប់មាន នៅក្នុងភូមិសាស្រ្តនយោបាយពិភពលោក ចាប់តាំងពីក្រោយសង្រ្គាមត្រជាក់។
ប្រមាណជា១០ឆ្នាំក្រោយមក ក្រោយពីបានធ្វើសង្រ្គាមចំនួនពីរ គឺ នៅអាហ្វហ្កានីស្ថាន (២០០១) និងនៅអ៊ីរ៉ាក់ (២០០៣) អាមេរិកបានរកឃើញ និងសម្លាប់ប៊ិនឡាដិន នៅថ្ងៃទី២ ខែឧសភា ឆ្នាំ២០១១ នៅក្នុងប្រតិបត្តិការកុម្ម៉ង់ដូ នៅទីក្រុងអាបូតាបាដ ប្រទេសប៉ាគីស្ថាន។ ក្រុមអាល់កៃដាបានជ្រើសរើសអ្នកថ្មី គឺ អៃម៉ាន់ អាល់ហ្សាវ៉ាហ៊ីរី ឲ្យឡើងមកធ្វើជាអ្នកដឹកនាំថ្មី តែទោះជាយ៉ាងណា ដូចការរំពឹងទុករបស់លោកបារ៉ាក់ អូបាម៉ា ការស្លាប់របស់ប៊ិនឡាដិន បានធ្វើឲ្យអាល់កៃដាត្រូវធ្លាក់ចុះទន់ខ្សោយយ៉ាងខ្លាំង។
ក៏ប៉ុន្តែ មកទល់នឹងពេលនោះ មិនមែនមានតែក្រុមអាល់កៃដាមួយទេ ដែលពិភពលោកត្រូវប្រឈមមុខ។ សន្តិសុខអន្តរជាតិត្រូវប្រឈមមុខនឹងក្រុមថ្មីមួយទៀត ដែលមានកម្លាំងខ្លាំងជាង ហើយជាពិសេស មានមនោគមន៍វិជ្ជាជ្រុលនិយមជាង និងមានចរិតកាចសាហាវជាងអាល់កៃដាទៅទៀត។ នោះគឺក្រុមជីហាតរដ្ឋអ៊ីស្លាម ហើយក្រុមជីហាតរដ្ឋអ៊ីស្លាមនេះមានប្រវត្តិកំណើតចេញពីសង្រ្គាមអ៊ីរ៉ាក់។
នៅឆ្នាំ២០០៣ នៅពេលដែលអាមេរិកលើកទ័ពចូលឈ្លានពានអ៊ីរ៉ាក់ លោកចច ដាបិលយូ ប៊ូស បានប្រកាសថា អ្វីដែលអាមេរិកធ្វើនៅពេលនោះ គឺដើម្បីរំដោះប្រជាជនអ៊ីរ៉ាក់ឲ្យចេញផុតពីអំណាចផ្តាច់ការរបស់សាដាមហ៊ូសេន។ ក៏ប៉ុន្តែ ពិតប្រាកដទៅ អ្វីដែលបានកើតឡើង គឺភាពអនាធិបតេយ្យនៅទូទាំងប្រទេស ហើយស្ថិតក្នុងភាពអនាធិបតេយ្យនេះ ចលនាបះបោរប្រដាប់អាវុធនៃក្រុមអ្នកកាន់និកាយស៊ុននីត ក៏បានចាប់រីកដុះដាលឡើងយ៉ាងពេញបន្ទុក ដើម្បីប្រយុទ្ធប្រឆាំងនឹងវត្តមានកងទ័ពអាមេរិក និង រដ្ឋាភិបាលថ្មីនៅបាកដាដ ដែលគ្រប់គ្រងដោយក្រុមស្ហ៊ីអ៊ីត។ នៅក្នុងចំណោមមេដឹកនាំក្រុមបះបោរប្រដាប់អាវុធនៅអ៊ីរ៉ាក់នេះ មានមនុស្ស ២រូប គឺ អាប៊ូមូហ្សាប់ អាល់ហ្សាកាវី (Abu Musab al-Zarqawi) និង អាប៊ូបាគ័រ អាល់បាក់ដាឌី (Abu Bakr al-Baghdadi) ដែលមានតួនាទីយ៉ាងសំខាន់ នៅក្នុងការចាប់កំណើតនៃក្រុមជីហាតរដ្ឋអ៊ីស្លាម។
អាប៊ូមូហ្សាប់ អាល់ហ្សាកាវី ដែលមានដើមកំណើតពីប្រទេសហ្សកដានី បានបង្កើតក្រុមប្រដាប់អាវុធអ៊ីស្លាមជ្រុលនិយម តាំងពីឆ្នាំ២០០០ ដើម្បីប្រឆាំងនឹងប្រទេសលោកខាងលិច ក៏ប៉ុន្តែ ក្រុមនេះមិនមានឈ្មោះបោះសំឡេងអ្វីនោះទេ។ រហូតទាល់តែក្រោយពីមានការឈ្លានពានរបស់អាមេរិកនៅឆ្នាំ២០០៣ ទើបក្រុមនេះចាប់ផ្តើមរីកដុះដាល ដោយទទួលបាននូវការគាំទ្រពីសំណាក់ក្រុមអ្នកកាន់និកាយស៊ុននីតអ៊ីរ៉ាក់។ នៅពេលនោះ ក្រុមរបស់អាល់ហ្សាកាវី បានច្របាច់បញ្ចូលគ្នាជាមួយនឹងក្រុមប្រដាប់អាវុធមួយទៀត ដែលបង្កើតឡើងដោយ អាប៊ូបាគ័រ អាល់បាកដាឌី បង្កើតទៅជាសាខាក្រុមអាល់កៃដា ប្រចាំប្រទេសអ៊ីរ៉ាក់។
ប្រតិបត្តិការកុម្ម៉ង់ដូអាមេរិកសម្លាប់ប៊ិនឡាដិននៅឆ្នាំ២០១១
១០ឆ្នាំនៃប្រតិបត្តិការតាមប្រមាញ់ប៊ិនឡាដិន
ការផុងខ្លួនរបស់អាមេរិកនៅអ៊ីរ៉ាក់
សង្រ្គាមអ៊ីរ៉ាក់ឆ្នាំ២០០៣
សង្រ្គាមអាហ្វហ្កានីស្ថានឆ្នាំ២០០១
ដំណើររឿងនៃភាពជាសត្រូវរវាងអាមេរិកនិងប៊ិនឡាដិន
ប្រវត្តិនៃការកកើតក្រុមភេរវជនអន្តរជាតិអាល់កៃដា
ពីដំបូង សាខាអាល់កៃដានៅអ៊ីរ៉ាក់ត្រូវស្ថិតក្រោមការដឹកនាំរបស់អាល់ហ្សាកាវី ចំណែកឯអាល់បាក់ដាឌីវិញ គ្រាន់តែជាមេដឹកនាំថ្នាក់កណ្តាលម្នាក់ប៉ុណ្ណោះ។ ក៏ប៉ុន្តែ អ្វីៗត្រូវប្រែប្រួល នៅក្រោយពេលដែលអាល់ហ្សាកាវីត្រូវស្លាប់ក្នុងការវាយប្រហារដោយមីស៊ីលអាមេរិក នៅឆ្នាំ២០០៦។ នៅក្រោយការស្លាប់របស់អាល់ហ្សាកាវី ឥទ្ធិពលរបស់អាល់បាក់ដាឌីក៏ចាប់ផ្តើមកើនឡើងបន្តិចម្តងៗ រហូតបានក្លាយជាមេដឹកនាំក្រុមអាល់កៃដាប្រចាំប្រទេសអ៊ីរ៉ាក់ នៅឆ្នាំ២០១០ ដោយនៅពេលនោះ សាខាអាល់កៃដាប្រចាំប្រទេសអ៊ីរ៉ាក់នេះ ត្រូវបានគេដាក់ឈ្មោះថាជា “រដ្ឋអ៊ីស្លាមនៅអ៊ីរ៉ាក់”។
នៅឆ្នាំ២០១១ អាមេរិកបានដកកងទ័ពចេញពីអ៊ីរ៉ាក់។ ការដកថយរបស់អាមេរិក បូករួមជាមួយនឹងអសមត្ថភាពរបស់រដ្ឋាភិបាលអ៊ីរ៉ាក់ បានធ្វើឲ្យក្រុមរដ្ឋអ៊ីស្លាមចាប់ផ្តើមមានកម្លាំងកាន់តែខ្លាំង ហើយបានវាតទីកាន់កាប់ទឹកដីកាន់តែធំឡើង ជាពិសេស នៅតំបន់ប៉ែកខាងជើងអ៊ីរ៉ាក់។
ឆ្លងព្រំដែនអ៊ីរ៉ាក់ទៅទិសខាងជើង គឺ ស៊ីរី។ ចលនាបាតុកម្មក្នុងទ្រង់ទ្រាយធំបានផ្ទុះឡើង នៅខែមីនាឆ្នាំ២០១១ ដើម្បីតវ៉ាប្រឆាំងនឹងរបបដឹកនាំរបស់លោកបាស្ហា អាល់អាសាដ។ ក្រោយពីទទួលរងការបាញ់បង្រ្កាបពីសំណាក់កងកម្លាំងរបស់លោកអាសាដ ចលនាប្រឆាំងដោយបាតុកម្ម ក៏បានប្រែក្លាយទៅជាចលនាបដិវត្តន៍ប្រដាប់អាវុធ ហើយប្រទេសស៊ីរីក៏ត្រូវធ្លាក់ចូលទៅក្នុងសង្រ្គាមស៊ីវិល។ នៅក្នុងបរិបទនោះហើយ ដែលក្រុមអាល់កៃដាប្រចាំប្រទេសអ៊ីរ៉ាក់ចាប់ផ្តើមពង្រីកកម្លាំងរបស់ខ្លួនឆ្លងព្រំដែនចូលទៅបង្កើតសាខានៅក្នុងប្រទេសស៊ីរី ដោយដាក់ឈ្មោះថា "រណសិរ្សអាល់នូស្រា” (al-Nusra)។
ក៏ប៉ុន្តែ នៅឆ្នាំ២០១៣ អាល់បាក់ដាឌីបានបែកបាក់គ្នាជាមួយនឹងមេដឹកនាំជាន់ខ្ពស់អាល់កៃដា ហើយក៏បានផ្តាច់ខ្លួនលែងធ្វើជាសាខាអាល់កៃដា ដោយទៅបង្កើតក្រុមដាច់ដោយឡែកមួយ ដែលគ្របដណ្តប់ទាំងអ៊ីរ៉ាក់ និងស៊ីរី ហើយដាក់ឈ្មោះថា “រដ្ឋអ៊ីស្លាមនៅអ៊ីរ៉ាក់និងស៊ីរី” (Isalmic State of Iraq and Syria-ISIS)។
មួយឆ្នាំក្រោយមកទៀត នៅថ្ងៃទី២៩ ខែមិថុនា ឆ្នាំ២០១៤ អាប៊ូបាគ័រ អាល់បាក់ដាឌី បានប្រកាសតាំងខ្លួនជារដ្ឋអ៊ីស្លាម ដែលមានមូលដ្ឋានធំនៅអ៊ីរ៉ាក់និងស៊ីរី តែមានវិសាលភាពគ្របដណ្តប់លើគ្រប់អ្នកកាន់សាសនាអ៊ីស្លាមទាំងអស់នៅទូទាំងពិភពលោកទាំងមូល។
ជាង១០ឆ្នាំក្រោយអាល់កៃដា ពិភពលោកត្រូវប្រឈមមុខនឹងក្រុមភេរវជនដ៏គ្រោះថ្នាក់មួយថ្មីទៀត ក៏ប៉ុន្តែ លើសពីអាល់កៃដា ដែលគ្រាន់តែជាក្រុមភេរវជន ក្រុមជីហាតរដ្ឋអ៊ីស្លាមបានរៀបចំរចនាសម្ព័ន្ធ និងប្រកាសតាំងខ្លួនជារដ្ឋ ដែលមានដែនដី មានរដ្ឋាភិបាល មានថវិកា និងជាពិសេស មានកងកម្លាំងប្រដាប់អាវុធ ដែលរៀបចំរចនាសម្ព័ន្ធតាមបែបកងទ័ពជាតិនៃរដ្ឋឯករាជ។
ក្រុមជីហាតរដ្ឋអ៊ីស្លាមបានប្រកាសយកទីក្រុងរ៉ាខា (ប្រទេសស៊ីរី) មកធ្វើជារដ្ឋធានីរបស់ខ្លួន មានប្រភពចំណូលផ្ទាល់ខ្លួនដែលបានមកពីការលក់ប្រេង ការប្រមូលពន្ធ ព្រមទាំងការចាប់ចំណាប់ខ្មាំងទារយកប្រាក់ ហើយកងកម្លាំងប្រដាប់អាវុធរបស់ក្រុមជីហាតរដ្ឋអ៊ីស្លាមត្រូវបានគេប៉ាន់ស្មានថាមានចំនួនក្នុងចន្លោះ ពី១០ម៉ឺន ទៅ២០ម៉ឺននាក់។
កម្លាំងប្រដាប់អាវុធ ប្រភពធនធាន បូករួមជាមួយនឹងមនោគមន៍វិជ្ជាអ៊ីស្លាមជ្រុលនិយមហួសហេតុ បានធ្វើឲ្យក្រុមជីហាតរដ្ឋអ៊ីស្លាមត្រូវក្លាយទៅជាក្រុមភេរវជនដ៏គ្រោះថ្នាក់បំផុតរបស់ពិភពលោក នៅក្នុងពេលបច្ចុប្បន្ន ហើយមនុស្សជាច្រើនយល់ថា កត្តាដ៏ចម្បងបំផុត ដែលរួមចំណែកធ្វើឲ្យក្រុមជីហាតរដ្ឋកកើត និងរីកដុះដាលដូចជាពេលបច្ចុប្បន្ននេះ គឺការឈ្លានពានរបស់អាមេរិកទៅលើអ៊ីរ៉ាក់នៅឆ្នាំ២០០៣។
គេនៅចាំបានថា នៅពេលដែលអាមេរិកលើកទ័ពចូលឈ្លានពានអ៊ីរ៉ាក់នៅឆ្នាំ២០០៣ លោកចច ដាបិលយូ ប៊ូស បានប្រកាសថា អ្វីដែលអាមេរិកធ្វើនៅពេលនោះ គឺដើម្បីរំដោះប្រជាជនអ៊ីរ៉ាក់ឲ្យចេញផុតពីអំណាចផ្តាច់ការរបស់សាដាមហ៊ូសេន។ ក៏ប៉ុន្តែ មកទល់នឹងពេលបច្ចុប្បន្ននេះ ១៣ឆ្នាំក្រោយការឈ្លានពានរបស់អាមេរិក ១៣ឆ្នាំក្រោយការដួលរលំនៃរបបផ្តាច់ការសាដាមហ៊ូសេន ប្រជាជនអ៊ីរ៉ាក់រាប់សិបម៉ឺននាក់នាំគ្នារត់ភៀសខ្លួន ទាំងប្រថុយនឹងការស្លាប់ ដើម្បីគេចចេញពីបញ្ហាអសន្តិសុខ និងភាពអនាធិបតេយ្យក្នុងប្រទេស និងជាពិសេស គេចចេញពីក្រុមជីហាតរដ្ឋអ៊ីស្លាម៕
ប្រវត្តិនៃការកកើតក្រុមភេរវជនអន្តរជាតិអាល់កៃដា
កែប្រែនៅថ្ងៃទី១១ ខែកញ្ញា ឆ្នាំ២០០១ សហរដ្ឋអាមេរិកដែលជាមហាអំណាចផុតលេខត្រួតត្រាពិភពលោកអស់រយៈពេលជាច្រើនទសវត្សរ៍មកហើយនោះ ត្រូវទទួលរងការវាយប្រហារដល់ក្នុងទឹកដីរបស់ខ្លួន គឺការវាយប្រហារភេរវកម្មនៅទីក្រុងញូវយ៉ក និងវ៉ាស៊ីងតោន។ ភេរវកម្ម១១កញ្ញានេះត្រូវបានប្រវត្តិសាស្រ្តចារទុកថាជាចំណុចរបត់ដ៏សំខាន់មួយនៃភូមិសាស្រ្តនយោបាយពិភពលោកក្នុងសម័យកាលក្រោយសង្រ្គាមត្រជាក់ ហើយតួអង្គថ្មីមួយបានចាប់លេចមុខ និងល្បីឈ្មោះ នៅក្នុងយុគសម័យថ្មីនេះ គឺក្រុមភេរវជនអាល់កៃដា និងមេដឹកនាំ អូសាម៉ា ប៊ិនឡាដិន។
អាល់កៃដាបានចាប់កំណើតឡើង នៅឆ្នាំ១៩៨៨ នៅក្នុងខេត្តប៉េស្ហាវ៉ា ប្រទេសប៉ាគីស្ថាន ក៏ប៉ុន្តែ ឫសគល់នៃចលនាអ៊ីស្លាមស៊ុននីតជ្រុលនិយមនេះបានចាប់ពន្លកដំបូងចេញពីចលនា “ភាតរអ៊ីស្លាម” (Frères musulmans/Muslim Brotherhood) នៅក្នុងប្រទេសអេហ្ស៊ីប ដោយមានមេមនោគន៍វិជ្ជាឈ្មោះថា អាប់ដាឡា អាហ្សាំ (Abdallah Azzam)។
អាប់ដាឡា អាហ្សាំ មានដើមកំណើតនៅប៉ាឡេស្ទីន បានចូលជាសមាជិកអង្គការភាតរអ៊ីស្លាម នៅក្នុងអំឡុងទសវត្សរ៍ឆ្នាំ៥០ ហើយជាអ្នកប្រាជ្ញអ៊ីស្លាមដំបូងគេនៅក្នុងសម័យទំនើប ដែលមានគំនិតចង់បង្កើតឲ្យមានចលនាជីហាតអន្តរជាតិមួយ ដើម្បីប្រយុទ្ធប្រឆាំងនឹងមហាអំណាចអាណានិគមលោកខាងលិច និងរដ្ឋាភិបាលប្រទេសអ៊ីស្លាមដែលរណបលោកខាងលិច។ តាមគោលគំនិតរបស់អាប់ដាឡា អាហ្សាំ គោលដៅចុងក្រោយនៃចលនាជីហាតនេះ គឺឈានទៅបង្កើតរដ្ឋអ៊ីស្លាមមួយ ដែលមានវិសាលភាពជាសកល ហើយ និងគោលដៅនេះអាចសម្រេចបានតាមរយៈអំពើហិង្សា ដែលគេហៅថា “សង្រ្គាមជីហាត”។
សេចក្តីបង្រៀនរបស់ អាប់ដាឡា អាហ្សាំ បានជះឥទ្ធិពលដល់យុវជនអ៊ីស្លាមពីររូប ដែលក្រោយមកត្រូវក្លាយជាមេដឹកនាំអាល់កៃដា គឺអៃម៉ាន់ អាល់ហ្សាវ៉ាហ៊ីរី និងអូសាម៉ា ប៊ិនឡាដិន។
ផលវិបាកដែលបន្សល់ទុកដោយសង្រ្គាមឈូងសមុទ្រពែក្សឆ្នាំ១៩៩១
ការចាប់ផ្ទុះឡើងនៃសង្រ្គាមឈូងសមុទ្រពែក្សឆ្នាំ១៩៩១
សង្រ្គាមឈូងសមុទ្រពែក្ស១៩៩១៖ ដំណើរដើមហេតុ
ពិភពលោកក្រោយសង្រ្គាមត្រជាក់
សង្រ្គាមអាហ្វហ្កានីស្ថានឆ្នាំ១៩៧៩-១៩៨៩ 1 2 3 4 5 អៃម៉ាន់ អាល់ហ្សាវ៉ាហ៊ីរី កើតនៅឆ្នាំ១៩៥១ នៅក្នុងត្រកូលអ្នកមានទ្រព្យស្តុកស្តម្ភមួយ នៅក្នុងទីក្រុងគែរ ប្រទេសអេហ្ស៊ីប។ អាល់ហ្សាវ៉ាហ៊ីរីត្រូវបានគេស្គាល់ថាជាក្មេងដែលរៀនពូកែនៅសាលា, បានបញ្ចប់ការសិក្សាថ្នាក់វេជ្ជបណ្ឌិតពីសកលវិទ្យាល័យទីក្រុងគែរ ហើយបានចូលបម្រើការងារជាពេទ្យទាហានអេហ្ស៊ីបមួយរយៈពេលខ្លី មុននឹងទៅបើកគ្លីនិកឯកជនផ្ទាល់ខ្លួនមួយ នៅក្នុងទីក្រុងគែរ។
ស្របជាមួយនឹងការប្រកបអាជីពជាគ្រូពេទ្យនេះ អាល់ហ្សាវ៉ាហ៊ីរីក៏បានចូលរួមយ៉ាងសកម្មផងដែរ ក្នុងចលនាអ៊ីស្លាមជ្រុលនិយម គឺចលនា “ភាតរអ៊ីស្លាម” រួមជាមួយនឹងអាប់ដាឡា អាហ្សាំ។ នៅក្នុងចលនានេះ អាល់ហ្សាវ៉ាហ៊ីរីបានធ្វើសកម្មភាពជាច្រើនប្រឆាំងនឹងរដ្ឋាភិបាលអេហ្ស៊ីប ហើយត្រូវបានអាជ្ញាធរចាប់ដាក់ពន្ធនាគារ ក្នុងការពាក់ព័ន្ធនឹងការធ្វើឃាតប្រធានាធិបតីអេហ្ស៊ីប អានវ៉ា សាដាត នៅឆ្នាំ១៩៨១។
ចេញពីពន្ធនាគារ អាល់ហ្សាវ៉ាហ៊ីរី នៅតែបន្តធ្វើសកម្មភាពប្រឆាំងនឹងរដ្ឋាភិបាល, រស់នៅដោយលួចលាក់ ធ្វើដំណើរពីកន្លែងមួយទៅកន្លែងមួយ ទាំងនៅក្នុងប្រទេសអេហ្ស៊ីប និងទៅក្រៅប្រទេស ដើម្បីគេចពីការតាមប្រមាញ់របស់អាជ្ញាធរ។ នៅក្នុងអំឡុងពេលនោះហើយដែលអាល់ហ្សាវ៉ាហ៊ីរីបានជួបជាមួយនឹងអូសាម៉ា ប៊ិនឡាដិន នៅឯខេត្តប៉េស្ហាវ៉ា ប្រទេសប៉ាគីស្ថាន។ នៅពេលនោះ អៃម៉ាន់ អាល់ហ្សាវ៉ាហ៊ីរី គឺជាមេដឹកនាំក្រុមអ៊ីស្លាមជ្រុលនិយមមួយ ដែលមានឈ្មោះថា “ក្រុមជីហាតអ៊ីស្លាមអេហ្ស៊ីប” (Egyptian Islamic Jihad/Jihad islamique égyptien)។
អូសាម៉ា ប៊ិនឡាដិន កើតនៅឆ្នាំ១៩៥៧ (ឯកសារខ្លះដាក់ថាកើតនៅឆ្នាំ១៩៥៨) នៅក្នុងទីក្រុងរីយ៉ាដ ប្រទេសអារ៉ាប៊ីសាអ៊ូឌីត។ ប៊ិនឡាដិន គឺជាកូនទី១៧ ក្នុងចំណោមកូនទាំង ៥២នាក់ របស់មហាសេដ្ឋីដែលត្រួតត្រាមុខជំនួញខាងវិស័យសំណង់ នៅអារ៉ាប៊ីសាអ៊ូឌីត។ ប៊ិនឡាដិនបានរៀនសូត្ររហូតដល់ថ្នាក់ឧត្តមសិក្សាខាងផ្នែកសេដ្ឋកិច្ច និងខាងវិស្វករសំណង់ ក៏ប៉ុន្តែ ប៊ិនឡាដិនមិនមានចិត្តចង់ប្រកបអាជីពអ្វីមួយនោះទេ ដោយជាប់ចិត្តតែនឹងរឿងសាសនា ជាពិសេស គឺមនោគមន៍វិជ្ជាអ៊ីស្លាមជ្រុលនិយមរបស់អាប់ដាឡា អាហ្សាំ។
នៅឆ្នាំ១៩៧៩ ប៊ិនឡាដិនបានបញ្ចប់ការសិក្សានៅសកលវិទ្យាល័យ ត្រូវចំពេលដែល សូវៀតចូលឈ្លានពានប្រទេសអាហ្វហ្កានីស្ថាន។ ប៊ិនឡាដិនក៏បានចាកចេញពីអារ៉ាប៊ីសាអ៊ូឌីត ទៅចូលរួមជាមួយអាប់ដាឡា អាហ្សាំ បោះទីតាំងនៅក្នុងខេត្តប៉េស្ហាវ៉ា ប្រទេសប៉ាគីស្ថាន ហើយបង្កើតបណ្តាញមួយ ដើម្បីជ្រើសរើសយុវជនអ្នកកាន់សាសនាអ៊ីស្លាមពីគ្រប់ទីកន្លែងឲ្យទៅចូលរួមក្នុងចលនាឧទ្ទាមមូចាហ៊ីឌីន ដើម្បីប្រយុទ្ធប្រឆាំងនឹងកងទ័ពសូវៀតនៅអាហ្វហ្កានីស្ថាន។
នៅពេលនោះ អាប់ដាឡា អាហ្សាំ ដើរតួនាទីជាអ្នកឃោសនាខាងមនោគមន៍វិជ្ជា ចំណែកឯអូសាម៉ា ប៊ិនឡាដិន ដែលទទួលមរតកជាលុយរាប់សិបលានដុល្លារពីឪពុកដែលស្លាប់កាលពីឆ្នាំ១៩៦៧ ដើរតួនាទីជាអ្នកផ្តល់លុយកាក់។ ម្តងម្កាល ប៊ិនឡាដិន ដែលមានវ័យត្រឹមតែជាង២០ឆ្នាំ ក៏ចូលរួមប្រឡូកក្នុងសមរភូមិផងដែរ ជាពិសេស គឺនៅសមរភូមិជីចា (Jija) ក្នុងអំឡុងខែមេសា ឆ្នាំ១៩៨៧ ដែលក្រុមឧទ្ទាមមូចាហ៊ីឌីនបានវាយបំបាក់ទាហានសូវៀត។ គឺចាប់ពីពេលនោះហើយ ដែលប៊ិនឡាដិនចាប់ផ្តើមមានឈ្មោះបោះសំឡេង នៅក្នុងចំណោមក្រុមឧទ្ទាមមូចាហ៊ីឌីន ក៏ដូចជា ក្នុងចំណោមអ្នកកាន់សាសនាអ៊ីស្លាមផ្សេងៗទៀត។
នៅឆ្នាំ១៩៨៨ នៅពេលដែលសង្រ្គាមនៅអាហ្វហ្កានីស្ថានឈានជិតចូលដល់ទីបញ្ចប់ ប៊ិនឡាដិនបានផ្តាច់ខ្លួនចេញពីក្រុមឧទ្ទាមមូចាហ៊ីឌីន ហើយទៅបង្កើតជាចលនាថ្មីមួយទៀតរួមជាមួយនឹងអៃម៉ាន់ អាល់ហ្សាវ៉ាហ៊ីរី ដោយដាក់ឈ្មោះក្រុមថ្មីនេះ “អាល់កៃដា” ដែលជាភាសាអារ៉ាប់មានន័យថា “មូលដ្ឋាន”។ តាមរយៈការបង្កើតក្រុមថ្មីនេះ អូសាម៉ា ប៊ិនឡាដិន មានគោលដៅពង្រីកសង្រ្គាមជីហាតចេញពីអាហ្វហ្កានីស្ថាន ទៅកាន់កន្លែងផ្សេងៗទៀត នៅទូទាំងពិភពលោក។
នៅពេលដែលអាល់កៃដាទើបនឹងបង្កើតឡើងភ្លាម អូសាម៉ា ប៊ិនឡាដិន នៅមិនទាន់បានក្លាយជាមេដឹកនាំដែលមានឥទ្ធិពលខ្លាំងក្លានៅឡើយទេ ដោយសារតែពេលនោះ ប៊ិនឡាដិន មិនអាចប្រជែងឈ្នះឥទ្ធិពលរបស់អាប់ដាឡា អាហ្សាំ ដែលជាអ្នកប្រាជ្ញជើងចាស់ និងដ៏មានឥទ្ធិពលខាងជីហាតអ៊ីស្លាម។
អ្វីៗត្រូវប្រែប្រួលនៅក្រោយពេលដែលអាប់ដាឡា អាហ្សាំ ត្រូវគេលបធ្វើឃាត នៅថ្ងៃទី២៤ ខែវិច្ឆិកា ឆ្នាំ១៩៨៩ នៅពេលកំពុងធ្វើដំណើរតាមឡាន នៅក្នុងខេត្តប៉េស្ហាវ៉ា។ រហូតមកទល់នឹងពេលនេះ គេនៅតែមិនអាចដឹងពិតប្រាកដនៅឡើយទេថា តើអ្នកណាជាអ្នកធ្វើឃាត អាប់ដាឡា អាហ្សាំ? ក៏ប៉ុន្តែ គេសង្ស័យថា ប៊ិនឡាដិន គឺជាអ្នករៀបចំគម្រោងធ្វើឃាតនេះ ដើម្បីអាចក្តោបក្តាប់អំណាចទាំងស្រុងក្នុងក្រុមអាល់កៃដា។
បើទោះបីជាការសង្ស័យនេះជាការពិត ឬមិនពិត គេអាចសង្កេតឃើញថា គឺចាប់តាំងពីអាប់ដាឡា អាហ្សាំ ត្រូវគេធ្វើឃាត ដែលប៊ិនឡាដិនចាប់ផ្តើមមានឥទ្ធិពលខ្លាំងនៅក្នុងចំណោមពួកជីហាត ហើយបន្តិចម្តងៗ ក្រុមអាល់កៃដាក៏បានចាប់ផ្តើមធ្វើសកម្មភាពជាក្រុមភេរវជនខ្នាតអន្តរជាតិ៕
ដំណើររឿងនៃភាពជាសត្រូវរវាងអាមេរិកនិងប៊ិនឡាដិន
កែប្រែនៅក្នុងអំឡុងសង្រ្គាមអាហ្វហ្កានីស្ថាន (១៩៧៩-១៩៨៩) ក្រុមរបស់អូសាម៉ា ប៊ិនឡាដិន ដែលនៅពេលនោះស្ថិតនៅជាផ្នែកមួយ នៃកងឧទ្ទាមមូចាហ៊ីឌីន បានទទួលនូវការជួយជ្រោមជ្រែងយ៉ាងពេញទំហឹង ពីសំណាក់សហរដ្ឋអាមេរិក តាមរយៈទីភ្នាក់ងារចារកិច្ចសេអ៊ីអា។ អាវុធទំនើបៗជាច្រើន ជាពិសេស មីស៊ីលលីលើស្មាបាញ់យន្តហោះ (ដែលមានឈ្មោះថា Stinger) ត្រូវបានអាមេរិកផ្តល់ទៅឲ្យក្រុមមូចាហ៊ីឌីន ដើម្បីយកទៅប្រយុទ្ធតទល់នឹងកងទ័ពសូវៀត។
ដោយសារតែមានជំនួយពីសហរដ្ឋអាមេរិកបែបនេះហើយ ទើបក្រុមឧទ្ទាមមូចាហ៊ីឌីនអាចតទល់ជាមួយនឹងកងទ័ពដ៏ខ្លាំងរបស់សូវៀតបាន។ អូសាម៉ា ប៊ិនឡាដិន ដែលមានឈ្មោះបោះសំឡេងក្នុងការយកឈ្នះកងទ័ពសូវៀត ក៏ដោយសារតែបានទទួលជំនួយជាគ្រឿងសព្វាវុធពីសេអ៊ីអានេះដែរ។
នៅក្រោយពេលដែលសូវៀតដកកងទ័ពចេញពីអាហ្វហ្កានីស្ថាន នៅឆ្នាំ១៩៨៩ ប៊ិនឡាដិនបានវិលត្រឡប់ទៅអារ៉ាប៊ីសាអ៊ូឌីតដែលជាប្រទេសកំណើតវិញ ដើម្បីប្រមែរប្រមូលលុយកាក់ និងអ្នកគាំទ្រ សម្រាប់បំពេញបេសកកម្មថ្មីស្របទៅតាមមនោគមន៍វិជ្ជាអ៊ីស្លាមជ្រុលនិយមរបស់ខ្លួន គឺធ្វើសង្រ្គាមជីហាតប្រឆាំងនឹងឥទ្ធិពលរបស់អ្នកមិនកាន់សាសនាអ៊ីស្លាម។
នៅឆ្នាំ១៩៩០ សាដាមហ៊ូសេនបានលើកទ័ពចូលឈ្លានពានប្រទេសកូវ៉ែត ហើយគំរាមកំហែងលើអារ៉ាប៊ីសាអ៊ូឌីត ដែលនៅក្បែរខាង។ នៅពេលនោះ ប៊ិនឡាដិនបានជួបមេដឹកនាំអារ៉ាប៊ីសាអ៊ូឌីត ដើម្បីស្នើសុំយកកម្លាំងស្ម័គ្រចិត្តអារ៉ាប់ឲ្យចូលមកអារ៉ាប៊ីសាអ៊ូឌីត ដើម្បីត្រៀមទុកការពារទល់នឹងការឈ្លានពានរបស់សាដាមហ៊ូសេន។ ក៏ប៉ុន្តែ នៅពេលនោះ រដ្ឋាភិបាលអារ៉ាប៊ីសាអ៊ូឌីតបានបដិសេធសំណើរបស់ប៊ិនឡាដិន ហើយសុខចិត្តទទួលកិច្ចការពារពីសំណាក់កងទ័ពអាមេរិកទៅវិញ។ រដ្ឋាភិបាលក្រុងរីយ៉ាដបានបើកទ្វារទទួលឲ្យកងទ័ពអាមេរិកចូលមកបោះទីតាំងនៅក្នុងទឹកដីរបស់អារ៉ាប៊ីសាអ៊ូឌីត ដែលជាហេតុធ្វើឲ្យប៊ិនឡាដិនផ្ទុះកំហឹង ហើយបានចេញមុខរិះគន់ជាសាធារណៈទៅលើព្រះមហាក្សត្រ និងក្រុមគ្រួសាររាជវង្សអារ៉ាប៊ីសាអ៊ូឌីតថា បានបើកដៃឲ្យពួកអ្នកមិនជឿអ៊ីស្លាមចូលមកកាន់កាប់ទឹកដី ដែលមានទីតាំងដ៏ជាទីសក្ការៈបំផុតរបស់អ៊ីស្លាមរហូតដល់ទៅពីរកន្លែង គឺម៉ិកកា និងមេឌីណា។
ប្រវត្តិនៃការកកើតក្រុមភេរវជនអន្តរជាតិអាល់កៃដា
ផលវិបាកដែលបន្សល់ទុកដោយសង្រ្គាមឈូងសមុទ្រពែក្សឆ្នាំ១៩៩១
ការចាប់ផ្ទុះឡើងនៃសង្រ្គាមឈូងសមុទ្រពែក្សឆ្នាំ១៩៩១
សង្រ្គាមឈូងសមុទ្រពែក្ស១៩៩១៖ ដំណើរដើមហេតុ
ពិភពលោកក្រោយសង្រ្គាមត្រជាក់
សង្រ្គាមអាហ្វហ្កានីស្ថានឆ្នាំ១៩៧៩-១៩៨៩
ការធ្វើសកម្មភាពបរិហាររិះគន់រដ្ឋាភិបាលបែបនេះ បានធ្វើឲ្យអូសាម៉ា ប៊ិនឡាដិន ត្រូវក្លាយជាសត្រូវរបស់មេដឹកនាំអារ៉ាប៊ីសាអ៊ូឌីត ហើយនៅឆ្នាំ១៩៩២ ដោយប្រឈមមុខនឹងការធ្វើទុក្ខបុកម្នេញពីសំណាក់រដ្ឋាភិបាល អូសាម៉ា ប៊ិនឡាដិន ក៏និរទេសខ្លួនទៅរស់នៅក្នុង ប្រទេសស៊ូដង់ ដោយនាំទៅជាមួយនូវកំហឹង និងគំនុំ ទាំងចំពោះមេដឹកនាំអារ៉ាប៊ីសាអ៊ូឌីត និងចំពោះសហរដ្ឋអាមេរិក។
នៅស៊ូដង់ អូសាម៉ា ប៊ិនឡាដិន បានផ្តល់លុយដល់មេដឹកនាំផ្តាច់ការ អូម៉ា អាល់បាស្ហៀរ ដើម្បីសាងសង់ហេដ្ឋារចនាសម្ព័ន្ធ ធ្វើប្រជាភិថុតទាក់ទាញការគាំទ្រពីប្រជាជន។ ជាថ្នូរមកវិញ រដ្ឋាភិបាលស៊ូដង់ផ្តល់ទីជម្រក ការការពារ ព្រមទាំងអនុញ្ញាតឲ្យប៊ិនឡាដិនបង្កើតមូលដ្ឋានអាល់កៃដានៅក្នុងទីក្រុងខាទុំ និងបង្កើតជំរំហ្វឹកហ្វឺនក្រុមជីហាត នៅក្នុងតំបន់វាលខ្សាច់របស់ស៊ូដង់។
ចេញពីប្រទេសស៊ូដង់នេះហើយ ដែលប៊ិនឡាដិនបានរៀបចំផែនការវាយប្រហារភេរវកម្មជាច្រើនប្រឆាំងនឹងផលប្រយោជន៍របស់អាមេរិក និងលោកខាងលិច។ ការវាយប្រហារភេរវកម្មលើកដំបូងបង្អស់របស់អាល់កៃដាបានកើតមានឡើង នៅចុងឆ្នាំ១៩៩២ ដោយសំដៅទៅលើទាហានអាមេរិក នៅឯសណ្ឋាគារពីកន្លែង ក្នុងទីក្រុងអាដែន ប្រទេសយេម៉ែន។
ការវាយប្រហារភេរវកម្មជាបន្តបន្ទាប់មកទៀត គឺរួមមាន ការវាយប្រហារដោយបំផ្ទុះគ្រាប់បែកនៅចំណតរថយន្តក្រោមដី នៅឯមជ្ឈមណ្ឌលពាណិជ្ជកម្មពិភពលោក (World Trade Center) នៅទីក្រុងញូវយ៉ក (ឆ្នាំ១៩៩៣), ការវាយប្រហារទៅលើជំរំហ្វឹកហ្វឺនរបស់កងទ័ពអាមេរិកនៅក្នុងប្រទេសអារ៉ាប៊ីសាអ៊ូឌីត (ឆ្នាំ១៩៩៥), ការប៉ុនប៉ងធ្វើឃាតលោកហ៊ូស្នី មូបារ៉ាក់ ប្រធានាធិបតីអេហ្ស៊ីបដែលជាសម្ព័ន្ធមិត្តរបស់អាមេរិក (ឆ្នាំ១៩៩៥) និងការប៉ុនប៉ងធ្វើឃាតលោកប្រធានាធិបតីប៊ីលគ្លីនតុន នៅពេលដែលលោកកំពុងបំពេញទស្សនកិច្ច នៅក្នុងប្រទេសហ្វីលីពីន (ឆ្នាំ១៩៩៦)។
នៅឆ្នាំ១៩៩៦ ដោយទទួលរងសម្ពាធកាន់តែខ្លាំងពីសំណាក់សហរដ្ឋអាមេរិក អារ៉ាប៊ីសាអ៊ូឌីត និងអេហ្ស៊ីប, លោកអូម៉ា អាល់បាស្ហៀរ ក៏បានសម្រេចឈប់ផ្តល់ជម្រកឲ្យអូសាម៉ា ប៊ិនឡាដិន។ ប៊ិនឡាដិនបានចាកចេញពីស៊ូដង់ នៅខែឧសភាឆ្នាំ១៩៩៦ វិលត្រឡប់ទៅកាន់ប្រទេសអាហ្វហ្កានីស្ថាន ទីដែលធ្លាប់ធ្វើសង្រ្គាមប្រឆាំងនឹងកងទ័ពសូវៀត។
នៅអាហ្វហ្កានីស្ថាន អូសាម៉ា ប៊ិនឡាដិន បានបង្កើតមូលដ្ឋាន នៅក្នុងទីក្រុងចាឡាឡាបាត ហើយបានចាប់ដៃធ្វើការជាមួយនឹងក្រុមឧទ្ទាមតាលីបង់ ដែលបានវាយលុកចូលកាន់កាប់ក្រុងកាប៊ុល ហើយឡើងមកកាន់អំណាចនៅអាហ្វហ្កានីស្ថាន នៅក្នុងអំឡុងខែកញ្ញា ឆ្នាំ១៩៩៦។
នៅខែកុម្ភៈ ឆ្នាំ១៩៩៨ ប៊ិនឡាដិន និងអាល់ហ្សាវ៉ាហ៊ីរី បានចុះហត្ថលេខារួមគ្នា លើសេចក្តីប្រកាសធ្វើសង្រ្គាមជីហាតប្រឆាំងនឹងសហរដ្ឋអាមេរិក និងសម្ព័ន្ធមិត្ត ដោយបញ្ជាក់ក្នុងសេចក្តីប្រកាសនេះថា អ្នកកាន់សាសនាអ៊ីស្លាមគ្រប់រូបមានករណីយកិច្ចផ្ទាល់ខ្លួន ក្នុងការសម្លាប់ពលរដ្ឋអាមេរិកនិងសម្ព័ន្ធមិត្ត ដើម្បីរំដោះទីសក្ការៈរបស់អ៊ីស្លាមចេញពីក្រញ៉ាំដៃរបស់ពួកអ្នកមិនជឿ។
៨ខែក្រោយមក នៅថ្ងៃទី៧ ខែសីហា ឆ្នាំ១៩៩៨ អាល់កៃដាក៏បានវាយប្រហារទៅលើស្ថានទូតអាមេរិកចំនួនពីរនៅអាហ្វ្រិក គឺនៅតង់សានី និងនៅកេនយ៉ា។ ការវាយប្រហារទាំងពីរកន្លែងនេះបានបណ្តាលឲ្យមនុស្សចំនួន ២២៤នាក់ ក្នុងនោះរួមមានពលរដ្ឋអាមេរិកចំនួន ១២នាក់ត្រូវបាត់បង់ជីវិត។ ចាប់ពីពេលនោះហើយ ដែលសាធារណជននៅសហរដ្ឋអាមេរិក ចាប់ផ្តើមស្គាល់ អូសាម៉ា ប៊ិនឡាដិន និងអៃម៉ាន់ អាល់ហ្សាវ៉ាហ៊ីរី ព្រមទាំងក្រុមអាល់កៃដា។ អូសាម៉ា ប៊ិនឡាដិន ត្រូវបានទីភ្នាក់ងារ FBI ចាត់បញ្ចូលក្នុងបញ្ជីខ្មៅនៃជនដែលគេត្រូវតាមរកចាប់ខ្លួនជាអាទិភាពបំផុត។
បន្ថែមពីលើនេះទៅទៀត នៅថ្ងៃទី២០សីហា ក្រោមបញ្ជារបស់លោកប្រធានាធិបតីប៊ីលគ្លីនតុន កងទ័ពអាមេរិកបានធ្វើការវាយប្រហារដោយប្រើមីស៊ីល ទៅលើទីតាំងជាច្រើនកន្លែង ដែលគេសង្ស័យថាជាជំរំហ្វឹកហ្វឺនរបស់អាល់កៃដា នៅក្នុងប្រទេសស៊ូដង់ និងអាហ្វហ្កានីស្ថាន។ ក៏ប៉ុន្តែ ការវាយប្រហារអស់ទាំងនេះមិនបានធ្វើឲ្យក្រុមអាល់កៃដាធ្លាក់ចុះទន់ខ្សោយនោះទេ។
នៅថ្ងៃទី១២ ខែតុលា ឆ្នាំ២០០០ អាល់កៃដាបានធ្វើការវាយប្រហារអត្តឃាតទៅលើនាវាចម្បាំងអាមេរិក ឈ្មោះ USS Cole ដែលកំពុងឈរជើងនៅក្នុងប្រទេសយេម៉ែន ដែលកាលណោះ បានបណ្តាលឲ្យទាហានអាមេរិកចំនួន ១៧នាក់ត្រូវបាត់បង់ជីវិត។ មួយឆ្នាំក្រោយមកទៀត គឺនៅចំកណ្តាលទឹកដីរបស់អាមេរិកដោយផ្ទាល់ ដែលត្រូវទទួលរងការវាយប្រហារដោយក្រុមអាល់កៃដា គឺការវាយប្រហារភេរវកម្ម នៅទីក្រុងញូវយ៉ក និងរដ្ឋធានីវ៉ាស៊ីងតោន នៅថ្ងៃទី១១ ខែកញ្ញា ឆ្នាំ២០០១៕
ភេរវកម្ម១១កញ្ញា២០០១៖ គម្រោងការណ៍
កែប្រែនៅថ្ងៃទី១១ ខែកញ្ញា ឆ្នាំ២០០១ សហរដ្ឋអាមេរិក ដែលជាមហាអំណាចផុតលេខលើពិភពលោកត្រូវទទួលរងនូវការវាយប្រហារដល់ក្នុងទឹកដីរបស់ខ្លួន គឺការវាយប្រហារភេរវកម្មទៅលើទីក្រុងញូវយ៉ក និងរដ្ឋធានីវ៉ាស៊ីងតោន ដែលសុទ្ធសឹងជានិមិត្តរូបសំខាន់ៗរបស់អាមេរិក ទាំងខាងសេដ្ឋកិច្ច យោធា និងនយោបាយ។ ក៏ប៉ុន្តែ ការប៉ុនប៉ងវាយប្រហារក្នុងទឹកដីអាមេរិកនេះត្រូវបានក្រុមអាល់កៃដារៀបចំធ្វើឡើងតាំងពីជិត១០ឆ្នាំមុនមកម៉្លេះ ហើយមេគំនិតធំបំផុត ដែលជាអ្នករៀបចំផែនការ និងសម្របសម្រួលប្រតិបត្តិការភេរវកម្មនេះ មានឈ្មោះថា ខាលីត មហាម៉េដ។
ខាលីត មហាម៉េដ កើតនៅក្នុងប្រទេសប៉ាគីស្ថាន តែធំដឹងក្តី និងរស់នៅក្នុងប្រទេសកូវ៉ែត ហើយបានទៅរៀនសូត្រនៅសហរដ្ឋអាមេរិក រហូតបានសញ្ញាប័ត្រផ្នែកវិស្វករខាងម៉េកានិច នៅឆ្នាំ១៩៨៦។ បន្ទាប់ពីបានបញ្ចប់ការសិក្សា ខាលីត មហាម៉េដ បានចាកចេញពីអាមេរិក ធ្វើដំណើរទៅកាន់ខេត្តប៉េស្ហាវ៉ា ប្រទេសប៉ាគីស្ថាន ដើម្បីចូលរួមជាមួយនឹងក្រុមមូចាហ៊ីឌីន ធ្វើសង្រ្គាមទល់នឹងកងទ័ពសូវៀតនៅអាហ្វហ្កានីស្ថាន។ នៅទីនោះហើយ ដែលខាលីត មហាម៉េត បានធ្វើការជាមួយ អាប់ដាឡា អាហ្សាំ និងអូសាម៉ា ប៊ិនឡាដិន។
ខាលីត មហាម៉េដ បានរៀបចំផែនការវាយប្រហារលើអគារ World Trade Center ក្នុងទីក្រុងញូវយ៉កជាលើកដំបូង តាំងពីឆ្នាំ១៩៩៣។ នៅពេលនោះ ក្មួយប្រុសរបស់ ខាលីត មហាម៉េដ មានឈ្មោះថា រ៉ាមស៊ី យូស៊ែហ្វ គឺជាជនដៃដល់ ដែលបានបើកឡានផ្ទុកពេញទៅដោយគ្រឿងផ្ទុះ យកទៅចតចោលនៅក្នុងចំណតរថយន្តក្រោមដី នៃអគារ World Trade Center រួចហើយបញ្ជាឲ្យផ្ទុះពីចម្ងាយ។
ការវាយប្រហារភេរវកម្មនេះបានបណ្តាលឲ្យមនុស្ស ៦នាក់ត្រូវបាត់បង់ជីវិត និងជាង១ពាន់នាក់ផ្សេងទៀតត្រូវរងរបួស ក៏ប៉ុន្តែ ត្រូវបរាជ័យដោយមិនអាចរំលំអគារ World Trade Center បាន។ ក្រោយការវាយប្រហារនេះ ក្រុមអាល់កៃដាបានចេញមុខប្រកាសទទួលខុសត្រូវ ដោយបានលើកឡើងថា ថ្ងៃនេះពួកគេមិនបានទទួលជោគជ័យ ក៏ប៉ុន្តែ គង់តែមានថ្ងៃណាមួយ ការប៉ុនប៉ងរបស់ពួកគេប្រាកដជានឹងបានសម្រេច។
ដំណើររឿងនៃភាពជាសត្រូវរវាងអាមេរិកនិងប៊ិនឡាដិន
ប្រវត្តិនៃការកកើតក្រុមភេរវជនអន្តរជាតិអាល់កៃដា
ផលវិបាកដែលបន្សល់ទុកដោយសង្រ្គាមឈូងសមុទ្រពែក្សឆ្នាំ១៩៩១
ការចាប់ផ្ទុះឡើងនៃសង្រ្គាមឈូងសមុទ្រពែក្សឆ្នាំ១៩៩១
សង្រ្គាមឈូងសមុទ្រពែក្ស១៩៩១៖ ដំណើរដើមហេតុ
សង្រ្គាមអាហ្វហ្កានីស្ថានឆ្នាំ១៩៧៩-១៩៨៩
ខាលីត មហាម៉េដ បានរៀបចំគម្រោងការណ៍ ដើម្បីវាយប្រហារលើអាមេរិកសាជាថ្មីម្តងទៀត ដោយលើកនេះ ប្តូរពីការបំផ្ទុះរថយន្ត ទៅជាការចាប់ពង្រត់យន្តហោះដឹកអ្នកដំណើរ ដើម្បីហោះទៅបុកចំណុចស៊ីបវិញម្តង។ ខាលីត មហាម៉េដ បានយកគម្រោងការណ៍នេះទៅបង្ហាញប៊ិនឡាដិន នៅឆ្នាំ១៩៩៦ ក៏ប៉ុន្តែ នៅពេលនោះ ប៊ិនឡាដិនមិនអើពើ ដោយសារតែក្រុមអាល់កៃដាកំពុងតែឆ្លងកាត់ដំណាក់កាលអន្តរកាលមួយ ដោយត្រូវគេបណ្តេញចេញពីស៊ូដង់ ហើយត្រូវមកបង្កើតទីតាំងថ្មី នៅក្នុងប្រទេសអាហ្វហ្កានីស្ថាន។
ពីរឆ្នាំក្រោយមក នៅឆ្នាំ១៩៩៨ អូសាម៉ា ប៊ិនឡាដិន បានចេញមុខជាសាធារណៈប្រកាសសង្រ្គាមលើសហរដ្ឋអាមេរិក ព្រមទាំងចាប់ផ្តើមបើកការវាយប្រហារលើស្ថានទូតអាមេរិកចំនួនពីរកន្លែង នៅក្នុងប្រទេសកេនយ៉ា និងតង់សានី។ នៅពេលនោះហើយ ដែលអូសាម៉ា ប៊ិនឡាដិន បានផ្តល់ភ្លើងខៀវ ឲ្យខាលីត មហាម៉េដ ចាប់ផ្តើមអនុវត្តផែនការវាយប្រហារភេរវកម្មក្នុងទឹកដីអាមេរិក។
ទទួលបានការឯកភាពពីប៊ិនឡាដិន ខាលីត មហាម៉េដ ក៏បានចាប់ផ្តើមជ្រើសរើសក្រុមអ្នកស្ម័គ្រចិត្តធ្វើជាភេរវជនអត្តឃាត ដើម្បីអនុវត្តផែនការរបស់ខ្លួន។ ក្រុមដែលត្រូវបានជ្រើសរើស គឺបណ្តាញភេរវជន ដែលជានិស្សិតកំពុងសិក្សានៅក្នុងប្រទេសអាល្លឺម៉ង់ ហើយដែលមានមេខ្លោងឈ្មោះថា មហាម៉េដ អាតា។
មហាម៉េដ អាតា ក្រោយពីបានបញ្ចប់ការសិក្សាពីសាកលវិទ្យាល័យទីក្រុងគែរ ប្រទេសអេហ្ស៊ីប បានទៅបន្តការសិក្សាខាងផ្នែកនគរូបនីយកម្ម នៅក្នុងទីក្រុងហ៊ែមបឺក ប្រទេសអាល្លឺម៉ង់ នៅឆ្នាំ១៩៩២។ នៅក្នុងទីក្រុងហ៊ែមបឺកនោះហើយ ដែលមហាម៉េដ អាតា បានប្រែក្លាយខ្លួនជាអ្នកកាន់សាសនាអ៊ីស្លាមប្រកាន់តឹង ក្រោយពីបានទទួលការបង្រៀនពីវិហារសាសនាអ៊ីស្លាម ដែលល្បីឈ្មើខាងសេចក្តីបង្រៀនតាមបែបជ្រុលនិយម។
គំនិតជ្រុលនិយមរបស់មហាម៉េដ អាតា បានចាប់ផ្តើមរីកដុះដាល់កាន់តែខ្លាំង នៅក្រោយពីមានសង្រ្គាមនៅឈូងសមុទ្រពែក្ស និងជាពិសេស ក្រោយពីមានការចុះកិច្ចព្រមព្រៀងនៅទីក្រុងអូស្លូ ប្រទេសន័រវែស ស្តីពីជម្លោះអ៊ីស្រាអែល និងប៉ាឡេស្ទីន។ គំនិតជ្រុលនិយមនេះបានទាញមហាម៉េដ អាតា ឲ្យចាកចេញពីការសិក្សា ហើយនៅក្នុងអំឡុងឆ្នាំ១៩៩៩ និងគូកន ក៏បាននាំគ្នាចាកចេញពីអាល្លឺម៉ង់ ធ្វើដំណើរទៅអាហ្វហ្កានីស្ថាន ដើម្បីទទួលការហ្វឹកហ្វឺនពីក្រុមអាល់កៃដា។ នៅទីនោះហើយ ដែលក្រុមរបស់មហាម៉េដ អាតា បានទាក់ទាញចំណាប់អារម្មណ៍របស់ប៊ិនឡាដិន និងខាលីត មហាម៉េដ នៅក្នុងគម្រោងការណ៍វាយប្រហារភេរវកម្មនៅអាមេរិក។
ប៊ិនឡាដិនបានសម្រេចជ្រើសរើសយកក្រុមរបស់មហាម៉េដ អាតា ដោយសារតែយល់ឃើញថា ពួកគេសុទ្ធតែជាអ្នកដែលទទួលបានការអប់រំ ស្គាល់វប្បធម៌ និងរបៀបរស់នៅរបស់លោកខាងលិច, ចេះនិយាយភាសាអង់គ្លេសច្បាស់លាស់ និងជាពិសេសជាងនេះទៅទៀត ពួកគេជានិស្សិត ដែលកំពុងសិក្សានៅក្នុងប្រទេសលោកខាងលិចស្រាប់ ដែលងាយស្រួលក្នុងការសុំទិដ្ឋាការទៅអាមេរិក។
នៅដើមឆ្នាំ២០០០ ក្រុមរបស់មហាម៉េដ អាតា ដែលមានគ្នា ១៩នាក់ ភាគច្រើនជាពលរដ្ឋអារ៉ាប៊ីសាអ៊ូឌីត បានចាប់ផ្តើមធ្វើដំណើរជាក្រុមតូចៗ ចូលទៅដល់សហរដ្ឋអាមេរិកជាបន្តបន្ទាប់ ហើយក្នុងចំណោមនោះ មាន ៤នាក់ បានចុះឈ្មោះចូលរៀនបើកបរយន្តហោះ នៅរដ្ឋ Florida និង California។
នៅខែធ្នូ ឆ្នាំ២០០០ ក្រុមភេរវជនទាំង ៤រូប បានបញ្ចប់វគ្គសិក្សា ហើយនៅខែសីហា ឆ្នាំ២០០១ ប្រមាណជា ៣សប្តាហ៍មុនថ្ងៃ១១កញ្ញា មហាម៉េដ អាតា ទទួលបានបទបញ្ជាស្តីពីគោលដៅនៃការវាយប្រហារ គឺ World Trade Center ដែលជានិមិត្តរូបនៃសេដ្ឋកិច្ចអាមេរិក, មន្ទីរប៉ង់តាហ្គោន ដែលជានិមិត្តរូបនៃអំណាចយោធា និងវិមានកាពីតូល ដែលជានិមិត្តរូបនៃអំណាចនយោបាយ។
ក្រុមភេរវជនទាំង ១៩នាក់ ត្រូវបានបែងចែកចេញជា ៤ក្រុម ដោយក្នុងក្រុមនីមួយៗ មានអ្នកចេះបើកយន្តហោះម្នាក់ ហើយមានចំណុចស៊ីបរៀងៗខ្លួន គឺពីរក្រុមត្រូវវាយប្រហារទៅលើអគារភ្លោះនៃ World Trade Center, មួយក្រុមវាយប្រហារលើមន្ទីរប៉ង់តាហ្គោន និងមួយក្រុមទៀតត្រូវវាយប្រហារទៅលើវិមានកាពីតូល៕
សីតុណ្ហភាពផែនដី ក្តៅកាន់តែខ្លាំង គំរាមកសិផល និងជីវិតមនុស្សសត្វ
កែប្រែចាប់ពីខែកក្កដាកន្លងមកនេះ សីតុណ្ហភាពផែនដី បានឡើងក្តៅខ្លាំង ជាងធម្មតា ដែលតាមតំបន់ខ្លះ ដូចជានៅប្រទេសអឺរ៉ុបមួយចំនួន សីតុណ្ហភាពបានឡើងក្តៅខ្លាំងមិនធ្លាប់មាន។ សីតុណ្ហភាពកំពុងបន្តឡើងក្តៅខ្លាំង ដោយនៅអេស្ប៉ាញ ប័រទុយហ្កាល់ ឬក្រិកជាដើម សីតុណ្ហភាពអាចឡើងដល់៤៧អង្សារសេ។ ផែនដីឡើងកំដៅ គ្រោះរាំងស្ងួតកាន់តែមានញឺកញាប់ ទាំងនេះគឺជាផលវិបាកកើតចេញពីការប្រែប្រួលអាកាសធាតុ ហើយវានឹងគំរាមដល់ វិស័យកសិកម្មដោយសារទិន្នផលនឹងធ្លាក់ចុះ ហើយធ្វើឲ្យតម្លៃឡើងថ្លៃខ្ពស់។ ជាងនេះទៅទៀត ជីវិតមនុស្សសត្វ គឺជាអ្នករងគ្រោះទីមួយ ដោយសារសីតុណ្ហភាពឡើងក្តៅ ខ្លាំងបែបនេះ។
៤៧អង្សារសេ នៅព័រទុយហ្កាល់
ធម្មតាខែនេះ ជារដូវក្តៅនៅអឺរ៉ុប ក៏ប៉ុន្តែឆ្នាំនេះ សីតុណ្ហភាពឡើងក្តៅខ្លាំង ដែលធ្វើឲ្យគេនឹកឃើញទៅដល់គ្រោះក្តៅខ្លាំង កាលពីឆ្នាំ២០០៣ ដែលបានបណ្តាលឲ្យមានមនុស្សស្លាប់ជាច្រើននាក់។ បច្ចុប្បន្ននេះ នៅបារាំងសីតុណ្ហភាព កំពុងតែឡើងក្តៅទៅៗ ដែលតំបន់ខ្លះ នឹងឡើងរហូតដល់ ៣៩អង្សារសេ។ ព័រទុយហ្កាល់ ដែលកន្លងមកល្បីថាមានសីតុណ្ហភាពសមល្មមនៅរដូវក្តៅនោះ តែលើកនេះ អាចនឹងឡើងដល់៤៧អង្សារឯណោះ។ ដូចគ្នាដែរ នៅក្រិក សីតុណ្ហភាព អាចឡើងដល់៤៨អង្សារសេ។
ជាងនេះទៅទៀត កម្តៅសីតុណ្ហភាពឡើងខ្លាំង និងភាពរាំងស្ងួតក្តៅហួតហែងខ្លាំងនេះ ក៏បានជំរុញ ឲ្យមានភាពងាយស្រួល កើតជាភ្លើងឆេះព្រៃដែរ ដោយគ្រាន់តែចោលកន្ទុយបារី ឬក៏មានរងើកភ្លើងតែបន្តិច។ ជាក់ស្តែងភ្លើងឆេះព្រៃ កាលពីសប្តាហ៍កន្លងទៅ នៅស៊ុយអែត នៅក្រិក និងរដ្ឋកាលីហ្វ័រញ៉ាជាដើម។ នៅក្រិក ភ្លើងព្រៃ បានផ្តាច់ជីវិតមនុស្សយ៉ាងហោចណាស់ ៩០នាក់។ ភ្លើងឆេះព្រៃនៅរដ្ឋកាលីហ្វ័រញ៉ា ចាប់ផ្តើមពីថ្ងៃទី២៣ កក្កដា មកទល់ថ្ងៃនេះ នៅមិនទាន់ពន្លត់បានទាំងស្រុងនៅឡើយទេ។ ព្រៃប្រមាណ៥១ពាន់ហិកតា ត្រូវឆេះខ្ទិកក្លាយជាផេះ។ ចំណែកនៅអេស្ប៉ាញ នៅតំបន់អង់ដាលូហ្ស៊ី ក៏មានភ្លើងឆេះព្រៃដែរ កាលពីថ្ងៃម្សិលមិញ ក៏ប៉ុន្តែ ពេលនេះអាជ្ញាធរកំពុងព័ទ្ធពន្លត់ មិនឲ្យរាលដាលបាន។
កាណាដាស្លាប់៧០នាក់ កូរ៉េខាងត្បូងស្លាប់២៩នាក់
នៅថ្ងៃនេះ នៅអេស្ប៉ាញ មានមនុស្សស្លាប់ យ៉ាងហោច២នាក់ ដោយសារតែសីតុណ្ហភាពក្តៅខ្លាំងពេក។ ក្នុងរវាងខែកក្កដា កន្លងទៅនេះ នៅកាណាដា មានស្លាប់មនុស្សប្រមាណ៧០នាក់ ដោយសារតែកំដៅឡើងក្តៅខ្លាំង បង្កឲ្យខូចប្រព័ន្ធដកដង្ហើម។ ចំណែកនៅកូរ៉េខាងត្បូងវិញ បើតាមការចុះផ្សាយរបស់ ទូរទស្សន៍ CNN គឺមានមនុស្សស្លាប់ ប្រមាណ២៩នាក់ហើយ ក្នុងរវាង១៥ថ្ងៃចុងក្រោយនេះ ដោយសារតែសីតុណ្ហភាពផែនដី ឡើងក្តៅហួស មិនអាចទ្រាំបាន។
គេជឿថា នៅតាមប្រទេសតំបន់អាស៊ីខាងត្បូង មានស្រីលង្ការ បង់ក្លាដែស និងឥណ្ឌាជាដើម ក៏មានអ្នកស្លាប់មិនតិចដែរ ដោយសារកម្តៅឡើងខ្លាំង ក្នុងរវាងមួយខែចុងក្រោយនេះ គ្រាន់តែថាគេពុំមានតួលេខផ្លូវការពីចំនួនអ្នកស្លាប់ ពីអាជ្ញាធរនៃប្រទេសទាំងនោះ។ ចំណែក អាជ្ញាធរសុខាភិបាល នៅតាមប្រទេសអឺរ៉ុប កំពុងតែផ្សព្វផ្សាយព័ត៌មាន និងចាត់វិធានការ ដើម្បីការពារ និងសង្រ្គោះអ្នកដែលងាយរងគ្រោះដោយសារសីតុណ្ហភាពក្តៅខ្លាំងនេះ។
ទិន្នផលស្រូវសាឡីនៅអឺរ៉ុប នឹងថយចុះ
មិនមែនតែមនុស្សទេ ដែលត្រូវប្រឈមគ្រោះថ្នាក់ ដោយសារសីតុណ្ហភាពឡើងក្តៅខ្លាំងបែបនេះ។ វិស័យកសិកម្ម ការប្រមូលទិន្នផល ក៏នឹងជួបផលវិបាលដែរ។ វិស័យផលិតកម្មស្រូវសាឡី នៅអឺរ៉ុប កំពុងតែនាំគ្នាព្រួយបារម្ភយ៉ាងខ្លាំង ដោយសារតែសីតុណ្ហភាពក្តៅ។ មេឃក្តៅខ្លាំង ធ្វើឲ្យទិន្នផលត្រូវធ្លាក់ចុះ។ ទិន្នផលធ្លាក់ចុះ តម្លៃនឹងឡើងថ្លៃ ហើយអ្នកដែលទទួលផលវិបាកចុងក្រោយ គឺមនុស្សយើងនេះតែម្តង ដែលជាអ្នកប្រើប្រាស់ អ្នកត្រូវការស្រូវសាឡីជាគ្រាប់ធុញ្ញជាតិ ជាវត្ថុធាតុដើម។
យោងតាមការវិភាគរបស់លោកស្រី Andrée Defois អ្នកជំនាញនៅ Stratégie Graines លើកឡើងថា ឆ្នាំ២០១៨នេះគឺជាឆ្នាំមហន្តរាយបំផុត ដល់វិស័យទិន្នផលស្រូវសាឡី។ ប្រទេសនៅអឺរ៉ុបទាំងអស់ នឹងឃើញទិន្នផលខ្លួនថយចុះ។ ជាក់ស្តែងទិន្នផលស្រូវសាឡី អាល្លឺម៉ង់ ត្រូវគេរំពឹងថា នឹងថយដល់ទៅ២០% ។ នៅស៊ុយអែតវិញ នឹងថយដល់ទៅ៤០%។ បារាំង ប្រទេសផលិត និងនាំចេញស្រូវសាឡី ធំជាងគេបង្អស់នៅអឺរ៉ុប ដែលមានទិន្នផលស្រូវសាឡី ៣៦,៦លានតោនកាលពីឆ្នាំទៅនោះ នឹងត្រូវធ្លាក់ មកត្រឹមតែ៣៤លានតោនប៉ុណ្ណោះ។ រូម៉ានី ដែលជាប្រទេសនាំចេញស្រូវសាឡី លំដាប់លេខ៣នៅអឺរ៉ុប ក៏នឹងមានទិន្នផលថយចុះ ប្រមាណ២០%ដែរ។
តួលេខទិន្នផលធ្លាក់ចុះ ដែលគេរំពឹងទុកទាំងនេះ គឺជាផលវិបាកដោយផ្ទាល់ ពីសីតុណ្ហភាពក្តៅខ្លាំង ព្រមទាំងភាពរាំងស្ងួត គ្មានភ្លៀង ហើយបើមានភ្លៀង គឺជាភ្លាំងធ្លាក់គំហុក ក្នុងរយៈពេលខ្លះ ដែលករណីនេះ ក៏គឺជាកត្តាបំផ្លាញដល់ទិន្នផលកសិកម្មដែរ។
ឆ្នាំ២០១៧ ជាឆ្នាំអាក្រក់បំផុត
កាលពីថ្ងៃពុធ ទី១សីហា វិទ្យាស្ថានស្រាវជ្រាវសមុទ្រនិងបរិយាកាស របស់សហរដ្ឋអាមេរិក (The National Oceanic and Atmospheric Administration) បានចេញរបាយការណ៍មួយ បង្ហាញតួលេខគួឲ្យព្រួយបារម្ភ ដែលថា ឆ្នាំ២០១៧កន្លងទៅនេះ គឺជាឆ្នាំអាក្រក់បំផុត សម្រាប់កត្តាអាកាសធាតុ។ឆ្នាំ២០១៧ បើនិយាយជាទូទៅ សម្រាប់ភពផែនដីយើង គឺជាឆ្នាំអាក្រក់ ដែលស្ថានភាពអាក្រក់នេះ បានបន្ត ជាប់៣ឆ្នាំជាប់គ្នា ២០១៥ ២០១៦ និង២០១៧។ គេកំពុងតែព្រួយបារម្ភថា ឆ្នាំ២០១៨ អាចនឹងអាក្រក់លើសឆ្នាំមុនផង។
ឆ្នាំ២០១៧ អាក្រក់ខ្លាំង ជាងឆ្នាំមុនៗ ដោយសារតែឆ្នាំ ២០១៥ ២០១៦ ផែនដីឡើងកំដៅខ្លាំង មានគ្រោះធម្មជាតិធ្ងន់ធ្ងរ ខ្យល់ព្យុះទឹកជំនន់ជាដើម គឺបណ្តាលមកពីបាតុភូត El Niño។ បាតុភូត El Niño កើតមានរវាង ពី ៣ទៅ៧ឆ្នាំម្តង ដែលជាបាតុភូតបណ្តុំខ្យល់ក្តៅ កើតចេញពីសីតុណ្ហភាពចំហាយសមុទ្រ។ ខ្យល់ក្តៅនេះ បង្កជាដុំពពកក្រាស បង្កជាសីតុណ្ហភាពក្តៅ ជាខ្យល់ព្យុះ ជាភ្លៀងធ្ងន់ធ្ងរ។ ដោយឡែក ឆ្នាំ២០១៧កន្លងមកនេះ គឺពុំទាន់ដក់វដ្តនៃបាតុភូតនេះទេ។ ផ្ទុយទៅវិញ សីតុណ្ហភាពផែនដៅ បានឡើងក្តៅខ្លាំង ដោយមូលហេតុផ្សេងទៀត ដូចជាឧស្ម័នពុល ដែលនៅហ៊ុំព័ទ្ធជុំវិញផែនដីយើងនេះតែម្តង។
របាយការណ៍អាមេរិកនេះ គឺជាលទ្ធផលការងាររួមគ្នា ជាមួយអ្នកជំនាញ ៥០០នាក់ នៅតាមបណ្តាប្រទេសប្រមាណ៦០ប្រទេស ដើម្បីឈានដល់ការសន្និដ្ឋានរួម បូកសរុប ស្ថានការណ៍ និងទំនោរនៃការប្រែប្រួលអាកាសធាតុរបស់ផែនដីយើង។ យោងតាមរបាយការណ៍នេះ វាច្បាស់ណាស់ ថាផែនដីយើងឡើងក្តៅកាន់តែខ្លាំងឡើងៗ។ កំរិតឧស្ម័នពុល មានដូចជា ឧស្ម័នកាបូនិក មេតាន និងប្រូតុកស៊ិក អាសូដ ជាដើម ដែលនៅក្នុងស្រទាប់បរិយាកាស មានកាន់តែក្រាស់ទៅៗ ដែលធ្វើឲ្យសីតុណ្ហភាពផែនដីឡើងខ្លាំង។
សីតុណ្ហភាពសមុទ្រក៏កាន់តែក្តៅដែរ។ ជំនាញសង្កេតឃើញថា កម្រាស់ស្រទាប់ខាងលើ របស់សមុទ្រ ក្នុងជម្រៅរហូតដល់ ៧០០ម៉ែត្រ បានប្រែប្រួលកាន់តែក្តៅ។ ផលវិបាកដោយផ្ទាល់នៃបញ្ហានេះ គឺវានឹងសម្លាប់ស្រទាប់ផ្កាថ្ម សារាយសមុទ្រ ដែលជាជំរកនៃប្រព័ន្ធជីវចម្រុះក្នុងសមុទ្រ។ សីតុណ្ហភាពសមុទ្រឡើងក្តៅ នោះក៏មានន័យថា បាតុភូត El Niño ដែលនឹងកើតឡើង ប៉ុន្មានឆ្នាំខាងមុខនេះ ប្រាដកជាកាន់តែសាហាវធ្ងន់ធ្ងរ។
របាយការណ៍ក៏លើកឡើងដែរថា កម្រិតទឹកភ្លៀងធ្លាក់យ៉ាងគំហុក ក្នុងរយៈពេលដ៏ខ្លី បានកើនឡើងខ្លាំង ក្នុងឆ្នាំ២០១៧កន្លងទៅ។ ផ្ទុយទៅវិញ នៅតាមតំបន់ខ្លះ គ្រោះរាំងស្ងួតក្តៅហួតហែង គ្មានភ្លៀង ក៏ធ្ងន់ធ្ងរ ជាក់ស្តែង នៅអាមេរិកខាងត្បូង នៅអាហ្វ្រិក នៅឥណ្ឌា រុស្ស៊ី នៅចិន និងនៅអូស្ត្រាលីជាដើម។ ពោលគឺ គ្មានតំបន់ណាមួយ នៃផែនដីយើង ដែលអាចគេចផុត ពីគ្រោះធម្មជាតិទាំងអស់នេះបានទេ។
២០៧០ តំបន់ខ្លះនៃផែនដីយើង នឹងឡើងក្តៅខ្លាំង មិនអាចឲ្យមនុស្សរស់នៅបាន
បើយោងតាមការចុះផ្សាយ របស់វិទ្យាស្ថាន បច្ចេកទេសម៉ាសាជូសេត (MIT) ដែលបានលើកឡើងថា តំបន់ខ្លះ មនុស្សពុំអាចបន្តរស់នៅបានទេ នៅរវាងឆ្នាំ២០៧០ ដោយសារតែផែនដីឡើងកំដៅខ្លាំង។ នៅតំបន់ខ្ពង់រាបភាគខាងជើងប្រទេសចិន ដែលបច្ចុប្បន្នមានមនុស្សរស់នៅប្រមាណ៤០០លាននាក់នោះ ចាប់ពីឆ្នាំ២០៧០ទៅ នឹងក្លាយជាតំបន់ដែលមានសីតុណ្ហភាព ក្តៅបំផុត។
ក្រៅពីតំបន់ខ្ពង់រាបប្រទេសចិន នៅមានតំបន់អាស៊ីខាងត្បូង ដែលមានដូចជា ប៉ាគីស្ថាន ឥណ្ឌា ស្រីលង្ការ បង់ក្លាដែសជាដើម ដែលនឹងប្រឈមមុខនឹងកំដៅខ្លាំង ព្រមទាំងបញ្ហាធម្មជាតិផ្សេងៗទៀត ចាប់ពីឆ្នាំ២០៧០ទៅ។ ជាក់ស្តែងក្រុងដាកា នៅបង់ក្លាដែស ដែលបច្ចុប្បន្ន មានមនុស្សរស់នៅប្រមាណ១១លាននាក់នោះ អាចនឹងត្រូវលិចបាត់ ដោយសារតែទឹកសមុទ្រឡើងកំពស់ខ្លាំង។ របាយការណ៍របស់ OCDE មួយ ចេញឆ្នាំ២០០៨ ក៏បានសន្និដ្ឋានស្រដៀងគ្នានេះដែរ អំពីគ្រោះមហន្តរាយ នៃការឡើងកំពស់ទឹកសមុទ្រ។ តំបន់មួយទៀត ដែលប្រឈមខ្លាំងបំផុតទៅថ្ងៃអនាគត គឺតំបន់ឈូងសមុទ្រពែក្ស ឬតំបន់ឧបទ្វីបអារ៉ាប់ តែម្តង។
របាយការណ៍នេះ លើកឡើងថា កម្តៅក្តៅខ្លាំង និងសំណើមកំរិតខ្ពស់នៅតំបន់នោះ អាចនឹងបណ្តាលឲ្យមនុស្សស្លាប់ ក្នុងរយៈពេល៦ម៉ោង បើទោះបីជាអ្នកមានសុខភាពមាំមួនធម្មតាក៏ដោយ។ សារពាង្គកាយមនុស្សយើង នឹងមិនអាចទ្រាំទ្រ និងកម្តៅ ព្រមទាំងកម្រិតសំណើមខ្ពស់បែបនេះបានទេ។ ភាពប្រែប្រួលនេះ វារហ័សពេក ដែលធ្វើឲ្យរាងកាយមនុស្ស ធ្វើការបន្សាំមិនទាន់។
យើងមិនដឹងថា កំរិតនៃការសន្និដ្ឋាននេះ វាអាចជាក់ស្តែងពិត កំរិតណាទេ តែទោះបីជាយ៉ាងណា លោក Jean Jouzel អ្នកជំនាញអាកាសធាតុជនជាតិបារាំង បានទទួលស្គាល់ថា សីតុណ្ហភាពក្តៅខ្លាំង ជាមួយនឹងសំណើមខ្ពស់ គឺជាឃាតុករដ៏គ្រោះថ្នាក់បំផុត ដល់អាយុជីវិតមនុស្សនឹងសត្វ។
លោក Jean Jouzel ដដែល លើកឡើងថា បើសិនជាកម្រិតសីតុណ្ហភាព ជុំវិញផែនដី នៅតែបន្តឡើងទៅៗ ដោយគ្មានវិធានការណាមួយ ដើម្បីទប់ ឬកាត់បន្ថយទេ នោះជីវិតមនុស្ស សត្វ រុក្ខជាតិ នៅលើផែនដី នឹងប្រែប្រួលទាំងស្រុង។ ប្រែប្រួលមានន័យថា អាចប្រឈមមុខនឹងការផុតពូជ។ បញ្ហាទាំងអស់នេះ ត្រូវបានអ្នកជំនាញអាកាសធាតុ ទូទាំងសកលលោក ទាញសញ្ញាអាសន្ន៣០ឆ្នាំមកហើយ។ លោក Jean Jouzel អំពាវនាវថា ល្មមដល់ពេលហើយ ដែលគ្រប់គ្នា ត្រូវទទួលស្គាល់ ហើយនាំគ្នាចាប់អារម្មណ៍លើបញ្ហាប្រឈមធ្ងន់ធ្ងរទាំងនេះ៕
អ្នកវិទ្យាសាស្រ្ត៖ ផែនដីនឹងអាចដាក់មនុស្សបានតែ១ពាន់លាននាក់ បើសិន សីតុណ្ហភាពកើនឡើង ៤អង្សាបន្ថែមទៀត
កែប្រែទោះជាមនុស្សប្រឹងប្រែងកាត់បន្ថយឧស្ម័នកាបូន ឧស្ម័នផ្ទះកញ្ចក់ ទៅតាមបរិមាណកំណត់ ដែលមានចែង នៅក្នុង កិច្ចព្រមព្រៀងទីក្រុងប៉ារីស ស្តីពីអាកាសធាតុ ប៉ុន្តែ ផែនដី ដែលនឹងអាចបញ្ចេញឧស្ម័នផ្ទះកញ្ចក់ ច្រើនជាងមនុស្ស នឹងអាចធ្លាក់ខ្លួន ប្រែក្លាយទៅជាផែនដីឆ្ពុងមួយដ៏គ្រោះថ្នាក់ ដែលគេមិនអាចគ្រប់គ្រងបាន។ នេះបើតាមការព្រមានរបស់អ្នកវិទ្យាសាស្រ្ត នៅក្នុងការសិក្សាមួយ ដែលចេញផ្សាយ កាលពីថ្ងៃចន្ទដើមសប្តាហ៍នេះ។
នៅក្នុងកិច្ចព្រមព្រៀងអន្តរជាតិស្តីពីអាកាសធាតុ គេបានទាមទារឲ្យកាត់បន្ថយការបញ្ចេញផ្សែងពុល ឧស្ម័នកាបូន ប្រភពឧស្ម័នផ្ទះកញ្ចក់ ដែលធ្វើឲ្យផែនដីឡើងកំដៅ។ ប៉ុន្តែ នៅក្នុងការសិក្សាថ្មីមួយដែលចេញផ្សាយដោយទស្សនាវដ្តីវិទ្យាសាស្រ្ត Proceedings of the National Academy of Sciences PNAS អ្នកវិទ្យាសាស្រ្តបែរជារកឃើញថា ទោះបីជាមនុស្សខំប្រឹងកាត់បន្ថយ ឬមិនបញ្ចេញឧស្ម័នកាបូន ទាល់តែសោះ ក៏ដោយ ក៏ប៉ុន្តែ និន្នាកាវិវឌ្ឍ សព្វថ្ងៃ ដូចជាភ្លើងឆេះព្រៃ ការកាប់បំផ្លាញព្រៃឈើ ហើយនិងការរលាយទឹកកក មិនឈប់ នៅតំបន់ប៉ូលទឹកកកអាក់ទឹក នឹងធ្វើឲ្យផែនដីឆ្លងផុតខ្សែបន្ទាត់កំណត់មួយ និងធ្លាក់ចូលទៅក្នុងបរិបទថ្មី ដែលគ្រោះថ្នាក់។
ទឹកស្ទឹងនឹងជន់លិចភូមិ ខ្យល់ព្យុះកំបុតត្បូងបោកបក់ ជន់លិច តំបន់ឆ្នេរសមុទ្រ ចំនែកផ្កាថ្មនឹងត្រូវវិនាសផុតពូជ លែងមាននៅក្នុងសមុទ្រ។ ហេតុការណ៍ទាំងនេះ នឹងអាចកើតមាន នៅលើផែនដី នៅមុនដាច់សតវត្សរ៍ ទី២១នេះ ឬមុននេះ ក៏អាចថាបាន។ នេះជាការព្រមានរបស់ក្រុមអ្នកវិទ្យាសាស្រ្ត មកសកលវិទ្យាល័យ Copenhague សកលវិទ្យាល័យអូស្ត្រាលី ហើយនិងវិទ្យាស្ថានស្រាវជ្រាវអាល្លឺម៉ង់។
តាមអ្នកវិទ្យាសាស្រ្ត ឧស្ម័នផ្ទះកញ្ចក់បានធ្វើឲ្យកំដៅផែនដី កើនឡើងបន្ថែម១អង្សា បើប្រៀបធៀបនឹងសករាជមុនឧស្សាហកម្ម។ អ្នកវិទ្យាសាស្រ្តបានវាយតម្លៃថា ការឡើងកំដៅផែនដី ១អង្សាបន្ថែមទៀត បានបណ្តាលរួចទៅហើយ ឲ្យមានភ្លើងឆេះព្រៃ ការរាំងស្ងួត ខ្យល់ព្យុះកាន់តែច្រើន ហើយនិងអាកាសធាតុក្តៅខ្លាំង នៅគ្រប់ទីកន្លែង មិនថា នៅអាស៊ី អឺរ៉ុប ឬ ទ្វីបអាមេរិក នាពេលសព្វថ្ងៃនេះ។
កំដៅនៅលើផែនដី សព្វថ្ងៃនៅបន្តកើនឡើងរហូត ប្រមាណ០,១៧អង្សា ក្នុងរយៈពេល១០ឆ្នាំ។ នៅពេលដែលកំដៅនៅលើផែនដី ចេះតែកើនឡើងមិនឈប់ យ៉ាងដូច្នេះ ទោះបីជាមនុស្សឈប់បញ្ចេញឧស្ម័នផ្ទះកញ្ចក់ ប៉ុន្តែ គឺផែនដីទៅវិញទេ ដែលនឹងបញ្ចេញឧស្ម័នផ្ទះកញ្ចក់ ក្នុងបរិមាណដ៏ច្រើន បើប្រៀបធៀបនឹងមនុស្ស។ នេះបើតាមការសន្និដ្ឋានរបស់អ្នកវិទ្យាសាស្រ្ត។ ហេតុអ្វីបានជាគេនិយាយដូច្នេះ?
ឧបមាថា មនុស្សអាចមានសមត្ថភាព ឈប់បញ្ចេញផ្សែងពុល ឧស្ម័នកាបូនិក ប៉ុន្តែ កំដៅផែនដីសព្វថ្ងៃកំពុងតែទៅរំខាន ធ្វើឲ្យប្រព័ន្ធធម្មជាតិនៅលើផែនដី ប្រែប្រួលខុសពីមុន។ អ្នកវិទ្យាសាស្រ្តបានរៀបរាប់ត្រួសពីទិដ្ឋភាពចំនួនដប់ នៃប្រព័ន្ធផែនដី ដែលនឹងអាចប៉ះពាល់ ប្រែប្រួល ខុសប្រក្រតី ដោយសារតែកំដៅផែនដី។
ទី១ ការកាប់បំផ្លាញព្រៃឈើ បានធ្វើទំហំផ្ទៃព្រៃឈើ ដែលដើរតួយ៉ាងសំខាន់ ក្នុងការបឺតស្រូបយកឧស្ម័នកាបូនពីក្នុងបរិយាកាស ធ្លាក់ចុះគួរឲ្យកត់សំគាល់ នៅប៉ុន្មានទសវត្សរ៍ចុងក្រោយនេះ។ មួយវិញទៀត គេសង្កេតឃើញដែរថា មហាសមុទ្រ ដែលដើរតួក្នុងការស្រូបយកឧស្ម័នកាបូន ដែរនោះ ហាក់ដូចជាគាំងលែងអាចមានសមត្ថភាពស្រូបយកបានច្រើនដូចមុន។
ទី២ ទឹកកក តំបន់ប៉ូល ដែលធ្លាប់តែទទួល និងចាំងផ្លាតប្រមាណ ៨០ភាគរយ នៃពន្លឺព្រះអាទិត្យ បានចាប់រលាយ ច្រើនជាងមុន ជាហេតុធ្វើឲ្យពន្លឺព្រះអាទិត្យទាំងប៉ុន្មានត្រូវផ្ទេរទៅកំដៅ ទឹកសមុទ្រ ទៅវិញ។
ទី៣ ទៀត ផ្ទាំងទឹកកកនៅតំបន់ប៉ូល ដែលធ្លាប់តែទប់ មិនឲ្យឧស្ម័នកាបូន និងមេតានចេញពីក្រោមដី ត្រូវបានគេរកឃើញថា កំពុងចាប់រលាយ បណ្តើរៗ។ គេវាយតម្លៃថា នៅពេលដែលផ្ទាំងដីកក នៅតំបន់ប៉ូលរលាយអស់ នោះគឺផែនដី ប៉ុន្តែ មិនមែនមនុស្សទេ ដែលនឹងបញ្ចេញ ឧស្ម័នមេតាន ដ៏ក្រាសក្រែល ដែលនឹងទៅបង្កើត ឧស្ម័នផ្ទះកញ្ចក់ ដើមហេតុនៃការឡើងកំដៅលើភពផែនដី។
សម្រាប់អ្នកវិទ្យាសាស្រ្ត ផែនដី ឆ្លងផុតខ្សែបន្ទាត់កំណត់មួយមានន័យថា សីតុណ្ហភាពមធ្យមនៃភពផែនដីនឹងកើនឡើងកំដៅ ពី៤ ទៅ ៥អង្សាបន្ថែមទៀត។ ជាលទ្ធផល ទឹកកករលាយនៅតំបន់ប៉ូលនឹងធ្វើឲ្យកំពស់ទឹកសមុទ្រ កើនឡើង ១៣ម៉ែត្រ បន្ថែម បើប្រៀបធៀបនឹងកំពស់ទឹកសមុទ្រសព្វថ្ងៃ ពោលគឺនឹងអាចលេបត្របាក់តំបន់ជាប់សមុទ្រ ដែលនៅក្នុងនោះ ២ភាគបី ទៅហើយ ជាទីក្រុង ប្រជុំជនរបស់មនុស្ស នៅលើភពផែនដី។ អ្នកវិទ្យាសាស្រ្ត អាល្លឺម៉ងម្នាក់ ធ្លាប់បាននិយាយហើយថា បើសីតុណ្ហភាពមធ្យមនៅលើផែនដីកើនឡើងបន្ថែម ពី៤ ទៅ ៥អង្សា នោះផែនដី នឹងអាចផ្តល់កន្លែងរស់នៅដល់មនុស្សបានតែ១ពាន់លាននាក់ប៉ុណ្ណោះ ក្នុងពេលដែលផែនដី សព្វថ្ងៃ មានមនុស្សរស់នៅដល់ទៅជាង ៧ពាន់លាននាក់៕
គុណប្រយោជន៍ និងគ្រោះថ្នាក់នៃប្រទាលកន្ទុយក្រពើ
កែប្រែប្រទាលកន្ទុយក្រពើ ឬហៅតាមភាសាបច្ចេកទេស អាឡូវេរ៉ា គឺជារុក្ខជាតិម្យ៉ាងដែលមានគុណប្រយោជន៍ល្បីល្បាញ និងពេញនិយមខ្លាំងណាស់។ អំណាចដ៏ខ្លាំងក្លារបស់ប្រទាលកន្ទុយក្រពើ គឺសម្រួលការឈឺចាប់ កន្ទួល ពង ជួយស្បែកនិងសីររាង្គមិនឱ្យស្ងួត បំបាត់ការឡើងខ្លាញ់នៅសក់ ...។ ប៉ុន្តែសូមប្រយ័ត្ន ប្រទាលកន្ទុយក្រពើអាចជាភ្នាក់ងារបង្កជំងឺមហារីក។ ស្ថាប័នសុខាភិបាលបារាំង ទើបបានទាញសញ្ញាអាសន្នកាលពីសប្តាហ៍មុន និងបានស្នើឱ្យអ្នកស្រាវជ្រាវវាយតម្លៃហានិភ័យបង្កឡើងប្រទាលកន្ទុយក្រពើជាថ្មីឡើងវិញ។
ពិភពលោកបានស្គាល់ និងប្រើប្រទាលកន្ទុយក្រពើតាំងពី ៦០០០ឆ្នាំ មុន។ ពីមុនគេគិតថារុក្ខជាតិនេះ មានដើមកំណើតនៅប្រទេសអេហ្ស៊ីប ឬ តំបន់ដើមបូព៌ា ប៉ុន្តែប្រទាលកន្ទុយក្រពើមានដាំដុះនៅស្ទើរគ្រប់ទិសទីទាំងអស់ នៅតំបន់ត្រូពិក តំបន់មានអាកាសធាតុក្តៅ ដូចយ៉ាងអាហ្វ្រិក នៅឥណ្ឌា អាស៊ី ការ៉ាអ៊ីប អាមេរិកខាងត្បូង នៅទ្វីបអាមេរិកខាងត្បូង និងសហរដ្ឋអាមេរិកប៉ែកខាងក្រោម ព្រមទាំងក្នុងតំបន់ផ្សេងៗលើពិភពលោក ក្នុងនាមជារុក្ខជាតិលម្អក្នុងផ្ទះ។
អាឡូវេរ៉ា ឬប្រទាលកន្ទុយក្រពើជារុក្ខជាតិ ដែលដុះមានបន្សំជាតិទឹកដល់ទៅ៩៩% ព្រមទាំងសារធាតុចិញ្ចឹមជាច្រើនមុខទៀត។ សាច់សៗក្នុងធាងរបស់ប្រទាល ជាបន្តុំនៃសារធាតុ វីតាមីន រ៉ែ និងអាស៊ីតអាមីណេដ៏ចាំបាច់របស់ជីវិត។ ដោយសារតែបន្សំធម្មជាតិដ៏សម្បូរបែបនេះហើយទើបប្រទាលកន្ទុយក្រពើត្រូវបានគេចាត់ទុកជារុក្ខជាតិ ដ៏គួរឱ្យចាប់អារម្មណ៍ ខាងផ្នែកវេជ្ជសាស្ត្រ។
ប្រទាលកន្ទុយក្រពើមាននាមជារុក្ខជាតិឱសថ ដូចពាក្យខ្មែរហៅថាប្រទាល។ ជាច្រើនឆ្នាំកន្លងមកនេះ ប្រទាលកន្ទុយក្រពើ បានក្លាយជាផលិតផលឆ្នើមក្នុងពិភពឧស្សាហកម្មចំណីអាហារ និងកែសម្ផស្ស។ ប្រទាលកន្ទុយក្រពើ មានឈ្មោះបោះសំឡេងខ្លាំង ចំពោះសមត្ថភាពខ្ពស់ខាងថែរក្សាស្បែក ដោយជួយកាត់បន្ថយអាការៈកន្ទួលរមាស់ ពង រលាក ... និងគុណប្រយោជន៍ ជាច្រើនផ្សេងទៀត ដែលគេមិនសូវលើកមកបរិយាយ។
ប្រទាលមិត្តរបស់ស្បែក បំបាត់ ពងកន្ទួល មុន
ប្រទាលកន្ទុយក្រពើជាមិត្តរបស់ស្បែក ! រលាក កកិត រោលនឹងកំដៅថ្ងៃ ឬភ្លើង ឡើងពង ឡើងកន្ទួល រមាស់ ប្រទាលកន្ទុយក្រពើអាចជួយបន្ធូរបន្ថយ និងបំបាត់អាការៈសញ្ញាទាំងអស់នោះបាន ដោយគ្រាន់តែយកជែល ឬសាច់សទន់ៗរបស់ក្នុងធាងប្រទាលកន្ទុយក្រពើមកបិទពីលើ។ បើតាមការពន្យល់របស់លោកស្រីឱសថការី Valentine Cabanelឱសថបណ្ឌិតឯកទេសរុក្ខជាតិ ប្រទាលកន្ទុយក្រពើ មានសមត្ថភាពផ្តល់ភាពត្រជាក់ ផ្តល់សំណើមជាតិទឹក ឱ្យស្បែក និងជួសជុលអេពីដែម ឱ្យវិលមករកភាពធម្មតាឡើងវិញ។ សារធាតុសកម្មជាធម្មជាតិរបស់ប្រទាលកន្ទុយក្រពើ មានកំហាប់ខ្ពស់ខ្លាំង រហូតអាចមានសមត្ថភាពជួយស្បែកដំបៅ និងមានការបង្ករោគ ឱ្យឆាប់បានជាសះស្បើយបាន។
បើតាមប្រសាសន៍របស់លោកស្រីឱសថការី អាស៊ីតសាលីស៊ីលិក ដែលមានបង្កប់នៅក្នុងប្រទាល អាចជ្រាបចូលទៅក្នុងស្រទាប់ស្បែកតាមរន្ធញើសទៅលាងសម្អាតក្រពេញសេបាសេ (ក្រពេញនៅចន្លោះស្រទាប់ស្បែកលើនិងស្បែកក្នុង) ដែលមានខ្លាញ់ច្រើនជ្រុល និងដែលជាដើមហេតុបង្កឱ្យមានការកើតមុន។ ដូច្នេះដើម្បីព្យាបាលមុខកុំឱ្យចេញមុន សូមយកសាច់អាឡូវេរ៉ាទៅបិទពីលើស្បែកពកៗរកកើតមុន នៅរាល់ល្ងាច ឬពេញមួយយប់ក៏បាន។ ក៏ប៉ុន្តែត្រូវប្រយ័ត្ន ! កុំភ្លេចលាងសម្អាតនិងផ្អើមស្បែកមុខនៅពេលព្រឹកឡើង។ បើអ្នកមានស្បែកស្ងួត ឬស្ងួតខ្លាំង និងងាយមានប្រតិកម្ម គួរប្រយ័ត្ននឹងការប្រើអាស៊ីតសាលីស៊ីលីក ឬប្រទាលនេះ ព្រោះវាអាចនឹងធ្វើឱ្យស្បែករលាក និងអាឡែកហ្ស៊ីបាន។ ក្នុងករណីនេះ សូមប្រើប្រទាលកន្ទុយក្រពើតែម្តងឬពីរបានហើយក្នុងមួយសប្តាហ៍។
ឧស្សាហកម្មសម្ផស្ស ត្រូវការប្រទាលកន្ទុយក្រពើណាស់ ! ព្រោះប្រទាលនេះមានផ្ទុកសារធាតុ polysaccharides (ជាតិស្ករ) ក្នុងបរិមាណដ៏លើសលុប។ សារធាតុ polysaccharides មាននាទីទៅផ្សើម និងចិញ្ចឹម ព្រមទាំងផ្តល់អុកស៊ីសែន ឱ្យកោសិកាស្បែក ឱ្យចាត់ចែងបញ្ចេញជាតិកូឡាជែន មានន័យថាជាតិស្កររបស់ប្រទាលកន្ទុយក្រពើនេះ នឹងជួយឱ្យស្បែកមានកំរិតជាតិទឹកខ្ពស់ ធ្វើឱ្យរលោង យឺតល្អ និងកាត់បន្ថយភ្លឺផ្នត់ជ្រីវជ្រួញ។ សមត្ថភាពជួយស្បែកមិនឱ្យឆាប់ចាស់ បានរឹតតែធ្វើឱ្យប្រទាលកន្ទុកក្រពើកាន់តែល្បីល្បាញនិងពេញនិយម។
ប្រឆាំងនឹងសក់ឡើងខ្លាញ់
ជាងនេះទៅទៀត ប្រទាលកន្ទុយក្រពើសិន ជារុក្ខជាតិមានផ្ទុកសារធាតុសង្កសីច្រើន ដែលអាចជួយសម្រួលការផលិតជាតិខ្លាញ់សេប៊ុម ពោលគឺអាចប្រយុទ្ធប្រឆាំងនឹងការឡើងជាតិខ្លាញ់នៅសក់។ ដូច្នេះ បើសក់អ្នកឆាប់ឡើងខ្លាញ់ សូមកុំលាក់បាំងវាដោយការចងញុក ! សូមសាកល្បងប្រើប្រទាលកន្ទុយក្រពើចុះ។ បន្ថែមពីលើនេះទៀត អាឡូវេរ៉ា មានផ្ទុកវីតាមីន អា និងបេ ព្រមទាំងអាស៊ីតអាមីណេ ដែលសុទ្ធសឹង ជាសារធាតុមានតួនាទីចិញ្ចឹមសក់ ថែទាំសក់ដល់ឬសគល់។ ហេតុដូច្នេះហើយបានជានៅក្នុងសាប៊ូកក់សក់ជាច្រើនគេតែងបញ្ជាក់បន្ថែមថាមានជាតិអាឡូវេរ៉ា ដើម្បីអួតអាងអំពីគុណភាពល្អរបស់សាប៊ូ។ ប៉ុន្តែដើម្បីឱ្យកាន់តែមានប្រសិទ្ធភាព អ្នកត្រូវទទួលប្រទាលកន្ទុយក្រពើតែម្តង មិនមែនត្រឹមតែលាបលន បិទខាងក្រៅឡើយ។
កាត់បន្ថយអាការៈរលាកក្រពះ
ការទទួលទានប្រទាលកន្ទុយក្រពើ អាចជួយស្បែក ជួយសក់ឱ្យនៅភ្លឺរលោងទន់ល្អ និងជួយសរីរាង្គផ្នែកខាងក្នុងទៀត។ ដោយសារភាពសម្បូរបែបផ្នែកសារជាតិ ប៉ូលីស្ហារីត polysaccharides ប្រទាលកន្ទុយក្រពើ អាចជួយការពារស្រទាប់ភ្នាសក្រពះ មិនឱ្យឈឺ និងមិនឱ្យមានច្រាលឡើងមកលើ ព្រមទាំងអាចជួយព្យាបាលដំបៅក្រពះបានទៀត។ ព្រោះប៉ូលីស្ហារីត ជាស្ករធម្មជាតិមានសមត្ថភាពផ្តល់សំណើម និងជួយចាត់ចែងឱ្យភ្នាសមានសភាពសើមជានិច្ច ដែលការនេះអាចធ្វើឱ្យអត្រាជាតិស្ករ និងខ្លាញ់ក្នុងឈាម ចុះថយបាន។ ជាតិស្ករធម្មជាតិរបស់ប្រទាល អាចជាមិត្តល្អរបស់អ្នកកើតជំងឺទឹកនោមផ្អែម និងអ្នកមានជំងឺខ្លាញ់ក្នុងឈាម។ នេះបើតាមការពន្យល់របស់លោកស្រីឱសថការីដដែល។ ដើម្បីការពារស្រទាប់ស្បែកស្តើងៗឱ្យនៅសើម បានយូរ អ្នកអាចទទួលទានទឹកប្រទាលកន្ទុយក្រពើ គាបស្រស់ៗ ជាកិច្ចព្យាបាលជំងឺរយៈពេល២១ទៅ២៥ថ្ងៃ ក្នុងបរិមាណ ២៥មីល្លីលីត្រ ព្រឹកម្តងល្ងាចម្តង នៅអាទិត្យដំបូង និងបន្ទាប់មកពិសារតែម្តង នៅពេលព្រឹកមុនទទួលទានអាហារ។
ចំពោះភ្នែក សរីរាង្គដែលងាយនឹងរកការវាយប្រហារពីសំណាក់មីក្រុប និងបាក់តេរីផ្សេងៗ ឆាប់មានអាការៈរលាក ឡើងក្រហមវិញ ប្រទាលកន្ទុយក្រពើអាចជួយសម្រួលនិងកាត់បន្ថយភាពរកាំបានខ្លះ។
ធាងប្រទាលកន្ទុយក្រពើ សូមចិតសំបក និងជ័រចេញឱ្យអស់ និងទទួលទានតែសាច់សៗ
dr
ជ័ររបស់ប្រទាលកន្ទុយក្រពើ អាចបង្កជំងឺមហារីក
ប៉ុន្តែសូមចងចាំថា ថ្វីបើប្រទាលកន្ទុយក្រពើមានគុណប្រយោជន៍ច្រើនយ៉ាងមែន តែប្រទាលកន្ទុយក្រពើមិនមែនជាឱសថទិព្វទេ ! សូមទទួលទាន និងប្រើប្រាស់វាដោយប្រុងប្រយ័ត្ន និងឆ្លងកាត់ការពិគ្រោះយោបល់ជាមួយនឹងគ្រោះពេទ្យជានិច្ច។ ប្រទាលកន្ទុយក្រពើ ក៏អាចបង្កផលវិបាក ច្រើនយ៉ាង ប៉ះពាល់ ដល់សុខភាពដែរ។
បើតាមភ្នាក់ងារបារាំង ប្រទាលកន្ទុយក្រពើដែលមានប្រើប្រាស់យ៉ាងទូលំទូលាយ ក្នុងវេជ្ជសាស្ត្រ ក្នុងផលិតផលសំអាងកែសម្ផស្ស ជាគ្រឿងផ្សំធ្វើម្ហូប មិនអាចយកប្រើប្រាស់តាមតែចិត្តនឹកឃើញឡើយ ជាពិសេសចំពោះប្រទាលកន្ទុយក្រពើស្រស់ៗដែលមានជាប់ជ័រ។ ហើយគឺជ័រលឿងៗដែលមានជាប់នឹងសំបកប្រទាលនេះឯងដែលជាប្រភពផ្តល់គុណវិបត្តិ និងផលរំខានជាច្រើន ដែលមានបញ្ជាក់បង្ហាញក្នុងឯកសារជាច្រើន តែគ្មាននរណាបានរំលឹកអំពីគ្រោះថ្នាក់របស់វា នៅពេលលក់។
ជ័រលឿងៗរបស់ប្រទាល ស្អិតខ្លាំងណាស់ ដូច្នេះប្រសិនបើយើងទទួលទានប្រទាលកន្ទុយក្រពើមានជាប់ជ័រនេះច្រើន និងញយៗដង នោះគេនឹងអាចមានគ្រោះជួបជំងឺមហារីកពោះវៀន បញ្ហាតម្រងនោមធ្ងន់ធ្ងរ។ ថ្វីបើអាឡូវេរ៉ា ត្រូវបានគេប្រើប្រាស់សម្រាប់សម្រួលការទល់លាមកម្តងម្កាល ការទទួលទទួលប្រទាលនេះច្រើនអាចនឹងធ្វើឱ្យមានបញ្ហាចុកពោះ និងរាករូសទៅវិញ។
ភ្នាក់ងារគ្រប់គ្រងសុវត្ថិភាពចំណីអាហារបារាំង បានចេញបញ្ជាឱ្យស្ថាប័នពាក់ព័ន្ធ ចាប់ផ្តើមធ្វើការសិក្សានិងវាយតម្លៃហានិភ័យបង្កឡើងដោយប្រទាលកន្ទុយក្រពើឡើងវិញ។ ឯចំណែកភ្នាក់ងារសុវត្ថិភាពចំណីអាហារអឺរ៉ុបវិញ ស្ថាប័នបានបង្ហើបភាពសង្ស័យរបស់ខ្លួន ដោយចំៗ កាលពីខែមករា ដើមឆ្នាំ២០១៨ អំពីគ្រោះថ្នាក់ដែលអាចបង្កឡើយដោយសារធាតុ hydroxyanthracéniques របស់ប្រទាលកន្ទុយក្រពើ ថាជាភ្នាក់ងារបង្កជំងឺ មហារីក និងអាចធ្វើឱ្យអាដេអិនរបស់មនុស្សខូចខាត។
ក្នុងពេលរង់ចាំលទ្ធផលនៃការសិក្សាវាយតម្លៃអំពីហានិភ័យរបស់ធាងប្រទាលកន្ទុយក្រពើ ភ្នាក់ងារសុវត្ថិភាពចំណីអាហារបារាំង មិនណែនាំឱ្យអស់លោកអ្នកឈប់ប៉ះពាល់ ឬទទួលទានរុក្ខជាតិដ៏ពេញនិយមនេះទេ ប៉ុន្តែភ្នាក់ងារសូមផ្តល់អនុសាសន៍ឱ្យលោកអ្នកបង្កើនការប្រុងប្រយ័ត្ន នៅពេលប្រើប្រទាលកន្ទុយក្រពើស្រស់ ដោយត្រូវចិតសំបកចេញឱ្យអស់ លាងជ័រពណ៌លឿងៗចេញឱ្យស្អាត និងទទួលទានតែសាច់ទន់ថ្លាៗរបស់ប្រទាល តែប៉ុណ្ណោះ។ ហាមស្ត្រីមានផ្ទៃពោះ ស្ត្រីបំបៅដោះកូន ក្មេង ព្រមទាំងមនុស្សពេញវ័យ មានសុខភាពមិនរឹងមាំ សូមកុំទទួលទានប្រទាលកន្ទុយក្រពើ ជាអាហារស្រស់ឱ្យសោះ៕
សេដ្ឋកិច្ចសាកល៖ ១០ឆ្នាំក្រោយវិបត្តិហិរញ្ញវត្ថុ
កែប្រែទី១៥ ខែកញ្ញា ឆ្នាំ២០១៨ គឺជាខួបគម្រប់ឆ្នាំទី១០ នៃវិបត្តិហិរញ្ញវត្ថុសាកល កាលពីឆ្នាំ២០០៨។ តើមានអ្វីផ្លាស់ប្ដូរខ្លះសម្រាប់សេដ្ឋកិច្ចសាកលទាំងមូល ក្នុងរយៈពេល១០ឆ្នាំចុងក្រោយនេះ?
ថ្ងៃទី១៥ ខែកញ្ញា ឆ្នាំ២០១៨ គឺជាខួបគម្រប់ឆ្នាំទី១០ នៃការដួលរលំធនាគារវិនិយោគធំបំផុតទីបួនរបស់សហរដ្ឋអាមេរិក “Lehman Brothers”។ វាជាព្រឹត្តិការណ៍មួយដែលអ្នកសេដ្ឋកិច្ចជាទូទៅឱ្យឈ្មោះថា “ការចាប់ផ្តើមនៃវិបត្តិហិរញ្ញវត្ថុសាកល”។ ការក្ស័យធនរបស់ធនាគារមួយនេះ ភ្លាមៗ យ៉ាងតក់ក្រហល់ បានបង្កឱ្យមានវិបត្តិដល់ប្រព័ន្ធធនាគារ និងទីផ្សារហិរញ្ញវត្ថុសាកលទាំងមូល។ សេដ្ឋកិច្ចសាកលបានធ្លាក់ចូលក្នុងវិបត្តិ ដោយអត្រាកំណើននៃផលិតផលក្នុងស្រុកសរុប (ផ.ស.ស) បានធ្លាក់ចុះពី ៥,៦ភាគរយ នៅឆ្នាំ២០០៧ មកត្រឹម ០,១ភាគរយក្នុងឆ្នាំ២០០៩។
តើមានតុល្យការចម្បងអ្វីខ្លះសម្រាប់សេដ្ឋកិច្ចសាកលទាំងមូលក្នុងរយៈពេល១០ឆ្នាំនេះ?
ការកើនឡើងបំណុលសាធារណៈសាកល
បំណុលសាធារណៈសាកលធៀបនឹងផលិតផលក្នុងស្រុកសរុបបានកើនឡើងប្រមាណ ២៦ ភាគរយ គិតចាប់ពីឆ្នាំ២០០៧។ ក្នុងនោះ បំណុលរបស់ប្រទេសអភិវឌ្ឍបានកើនឡើងយ៉ាងគំហុកប្រហែល ៤១ភាគរយ ធៀបនឹង ១២ភាគរយ ក្នុងប្រទេសកំពុងអភិវឌ្ឍ។ ទៅថ្ងៃអនាគតខាងមុខ កម្រិតបំណុលដ៏ធំធេងនេះ ទំនងជានឹងមិនងាយធ្លាក់ចុះវិញដោយងាយស្រួលទេ ព្រោះថាឱនភានភាពថវិកានៃប្រទេសនីមួយៗក្នុងពិភពលោក ជាមធ្យម នៅតែបន្តមានវត្តមាន។
កំណើនថមថយនៃសេដ្ឋកិច្ចសាកលធៀបពីមុនមានវិបត្តិ
ចំពោះកំណើនសេដ្ឋកិច្ចសាកល យោងតាមអ្នកជំនាញ បើទោះបីជា រហូតមកដលពេលបច្ចុប្បន្ន សេដ្ឋកិច្ចសាកលបានងើបឆ្លងផុតពីវិបត្តិជាស្ថាពរហើយក៏ដោយ តែអត្រាកំណើនជារួម ធៀបនឹងមួយទសវត្សរ៍មុន នៅមានកម្រិតទាបជាង។ យោងតាមរបាយការណ៍របស់ស្ថាប័ន J.P. Morgan កំណើនសេដ្ឋកិច្ចសាកលបានធ្លាក់ចុះក្នុងអត្រាប្រមាណ ០,៣ភាគរយ ជារៀងរាល់ឆ្នាំ ធៀបពីមុនពេលមានវិបត្តិ។ ជាឧទាហរណ៍ ក្នុងករណីប្រទេសកំពុងអភិវឌ្ឍនៅតំបន់អាស៊ី កំណើនសេដ្ឋកិច្ចក្នុងឆ្នាំ២០១៧ មានប្រមាណតែ៦ភាគរយប៉ុណ្ណោះ ធៀបនឹង ៨,៣ភាគរយនៅឆ្នាំ២០០៧។
វិបត្តិតំបន់ចាយប្រាក់អ៊ឺរ៉ូ និងសហភាពអឺរ៉ុប
នៅបណ្តាប្រទេសអឺរ៉ុបឯណោះវិញ វិបត្តិហិរញ្ញវត្ថុសាកលបានរុញច្រានតំបន់មួយនេះឱ្យធ្លាក់ចូលក្នុងវិបត្តិប្រាក់អ៊ឺរ៉ូ បំណុលសាធារណៈ និងការកើនឡើងអត្រានិកម្មភាព។ ប្រទេសដែលរងគ្រោះធ្ងន់ធ្ងរជាងគេមាន ក្រិក និងអៀរឡង់ និងក្រោយមក ព័រទុយហ្គាល់ អ៊ីតាលី និងអេស្ប៉ាញ។
អត្រានិកម្មភាពបច្ចុប្បន្នរបស់យុវជនមានលើសពី៤០ភាគរយ ក្នុងបណ្តាប្រទេស អ៊ីតាលី ក្រូអាស៊ី ក្រិក និងអេស្ប៉ាញ។ រីឯ ក្នុងប្រទេសអឺរ៉ុបទាំង ២៨ វិញ យ៉ាងហោចណាស់ ក៏យុវជនគ្មានការងារធ្វើ មានប្រមាណច្រើនជាង ២០ភាគរយដែរ។ ទោះជាស្ថានភាពជារួមហាក់មានភាពល្អប្រសើរ រហូតមកដល់ពេលបច្ចុប្បន្ន ក៏ជាបញ្ហាសេដ្ឋកិច្ចចម្បងៗ និងការបែងបាក់ផ្ទៃក្នុង នៅតែបន្តតាមលងបន្លាចប្រទេសសមាជិកទាំងមូល។ បញ្ហាទាំងនេះបាននិងកំពុងធ្វើឱ្យមានការកើនឡើងសម្លេងគាំទ្រ នយោបាយជាតិនិយម “Protectionnisme” និង នយោបាយ “Populist” ឬជាទំនោរនយោបាយប្រឆាំងនឹងក្រុមពលរដ្ឋអ្នកមាន ឬស្ថាប័នក្រុមហ៊ុនធំ នៅអឺរ៉ុបទាំងមូល។
ទម្ងន់សេដ្ឋកិច្ចក្នុងតំបន់អាស៊ីកំពុងកើនឡើងឥតឈប់ឈរ
សម្រាប់ករណីប្រទេសនៅតំបន់អាស៊ី ផលអវិជ្ជមានអាចមានដោយផ្ទាល់ ឬប្រយោល ក៏ប៉ុន្តែទំហំនៃផលប៉ះពាល់នៅមានទំហំតូចណាស់ធៀបនឹងបណ្តាប្រទេសនៅអឺរ៉ុប និងអាមេរិក។ ក្នុងរយៈពេល១០ឆ្នាំនេះ ទម្ងន់សេដ្ឋកិច្ចអាស៊ីបានកើនឡើងក្នុងទំហំដ៏ធំធេង ក្នុងសេដ្ឋកិច្ចសាកល។ យោងតាមរបាយការណ៍របស់ The Foreign Policy ផលិតផលក្នុងស្រុកសរុបរបស់អាស៊ីបានកើនច្រើនជាង មួយភាគបី នៃសេដ្ឋកិច្ចសាកល គឺជាទំហំធំជាងតំបន់ផ្សេងណាៗទាំងអស់លើពិភពលោក។
ផ្អែកតាម Forum Économique Mondial អាស៊ីរួមចំណែកប្រមាណ ៣០ភាគរយ ក្នុងពាណិជ្ជកម្មអន្តរជាតិ ដោយទំហំនេះកើនឡើង ប្រមាណជាងប្រាំដងធៀបនឹងឆ្នាំ២០០២។ កំណើនចំនួនពលរដ្ឋមានចំណូលមធ្យម បានកើនឡើងក្នុងអត្រាមួយនឹកស្មានមិនដល់។ បច្ចុប្បន្ន ពលរដ្ឋអាស៊ីដែលអាចរកចំណូលបានចន្លោះពី ១០ ទៅ១០០ដុល្លារអាមេរិកក្នុងមួយថ្ងៃ មានចំនួន ៥០០លាននាក់ ហើយតួលេខអាចកើនឡើងរហូតដល់ ១,៧៥ពាន់លាននាក់នៅឆ្នាំ២០២០។ នេះវាមានន័យថា ចំនួនគឺច្រើនជាងប្រជាជនអឺរ៉ុបសរុបទាំងមូលទៅទៀត៕
ក្រុមហ៊ុន និងអ្នកប្រើប្រាស់នៅអាស៊ីកំពុងប្រឈមនឹងបញ្ហាតម្លៃរូបិយវត្ថុធ្លាក់ចុះ
កែប្រែពីវិបត្តិហិរញ្ញវត្ថុនៅក្នុងប្រទេសតួកគី ដល់ការបង្កើនអត្រាការប្រាក់របស់ធនាគារកណ្តាលនៅសហរដ្ឋអាមេរិក ចំពោះប្រទេសឥណ្ឌា ឥណ្ឌូណេស៊ី និងហ្វីលីពីនឯណោះវិញ ប្រជាពលរដ្ឋជាទូទៅ និងក្រុមហ៊ុនធំៗនានាកំពុងប្រឈមនឹងបញ្ហាអតិផរណា និងការធ្លាក់ចុះតម្លៃរូបិយវត្ថុជាតិ។
ស្របពេលតម្លៃប្រាក់ដុល្លារអាមេរិកកំពុងកើនឡើង និងវិបត្តិហិរញ្ញវត្ថុកំពុងញាំញីប្រទេសតួកគី អ្នកប្រើប្រាស់និងក្រុមហ៊ុនយ៉ាងច្រើន នៅតំបន់អាស៊ី កំពុងប្រឈមនឹងបញ្ហាតម្លៃរូបិយវត្ថុជាតិធ្លាក់ចុះ និងកម្រិតអតិផរណាកើនឡើង។ យោងតាមទិន្នន័យផ្លូវការចុងក្រោយ ចេញផ្សាយដោយការសែតសេដ្ឋកិច្ចជប៉ុន Nikkei Asian Review បើប្រៀបធៀបជាមួយលុយដុល្លារអាមេរិក លុយហ្វីលីពីនធ្លាក់តម្លៃប្រមាណ៧ភាគរយ លុយឥណ្ឌូណេស៊ីប្រហែល៩ភាគរយ លុយឥណ្ឌាប្រហែល១១ភាគរយ ខណៈលុយតួកគីធ្លាក់ដំាក្បាលចុះខ្លាំង រហូតជិតដល់៥០ភាគរយ គិតចាប់ពីដើមឆ្នាំ២០១៨។ បញ្ហាទាំងនេះកំពុងបង្កជាផលប៉ះពាល់មួយចំនួន ដល់អ្នកប្រើប្រាស់ជាទូទៅ និងការធ្លាក់ចុះប្រាក់ចំណេញរបស់ក្រុមហ៊ុននានា។
ទីមួយ នៅពេលដែលទីផ្សារមានស្ថានភាពមិនសូវល្អប្រសើរ មនុស្សបាននាំគ្នាយកប្រាក់ ឬទ្រព្យសម្បត្តិដែលខ្លួនរក្សាទុកទៅប្តូរជាមាស ដោយសារការភ័យខ្លាចថា ទ្រព្យសម្បត្តិដែលខ្លួនកាន់ក្នុងដៃនៅថ្ងៃនេះនឹងបន្តធ្លាក់ចុះតម្លៃនៅថ្ងៃខាងមុខទៀត។ ឥរិយាបថនេះនឹងរុញច្រានឱ្យតម្រូវការមាស មានការកើនឡើងកាន់តែខ្លាំង ឬវាមានន័យថា រូបិយវត្ថុជាតិក្នុងប្រទេសមួយបន្តធ្លាក់ចុះតែម្ដង។ លោកប្រធានាធិបតីឥណ្ឌូណេស៊ី បានឆ្លើយតបទៅអ្នកការសែត នៅទីក្រុងហ្សាការតាថា “ឥទ្ធិពលនៃការធ្លាក់តម្លៃរបស់លុយឥណ្ឌូណេស៊ីគឺដោយសារតែមនុស្សនាំគ្នាទិញមាស”។
ទីពីរ សម្រាប់ប្រទេសដែលមានឱនភាពជញ្ជីងពាណិជ្ជកម្មស្រាប់ ការធ្លាក់ចុះតម្លៃរូបិយវត្ថុជាតិនឹងមានន័យថា រដ្ឋមួយត្រូវចំណាយលុយច្រើនជាងមុន ដើម្បីនាំចូលទំនិញក្នុងបរិមាណដូចគ្នា។ នេះជាករណីប្រទេសហ្វីលីពីន និងឥណ្ឌូណេស៊ី ដែលកំពុងប្រឈមនឹងបញ្ហាឱនភាពជញ្ជីងពាណិជ្ជកម្ម និងអតិផរណាស្រាប់។
ទីបី ក្រុមហ៊ុនដែលប្រើប្រាស់វត្ថុធាតុដើមក្នុងបរិមាណច្រើន នាំចូលពីបរទេស នឹងត្រូវចំណាយថ្លៃដើមច្រើនជាងមុន ដូចជាការចំណាយលើ ថ្លៃប្រេងសាំង ឬឧបករណ៍ជួសជុលថែទាំ ជាដើម។ ជាឧទាហរណ៍ នៅប្រទេសឥណ្ឌា ក្នុងពេលថ្មីៗនេះ ក្រុមហ៊ុនអាកាសចរណ៍ឯកជនធំបំផុត ឈ្មោះ IndiGo បានប្រកាសពីការធ្លាក់ចុះប្រាក់ចំណេញសុទ្ធរបស់ខ្លួន គឺបានធ្លាក់ចុះច្រើនជាង ៩៧ភាគរយ។ ករណីនេះក៏ដូចគ្នាផងដែរចំពោះ ក្រុមហ៊ុនអាកាសចរណ៍ឥណ្ឌាមួយផ្សេងទៀតឈ្មោះថា SpiceJet។ នៅក្នុងប្រទេសឥណ្ឌូណេស៊ី ក្រុមហ៊ុនផលិតថ្នាំធំបំផុត ឈ្មោះថា Kalbe Farma ដែលបាននាំចូលវត្ថុធាតុដើមប្រមាណ ៩០ភាគរយនៃសង្វាក់ផលិតកម្មរបស់ខ្លួន បានបង្ខំចិត្តកាត់បន្ថយកម្រិតគោលដៅនៃប្រាក់ចំណូល។ ប្រាក់ចំណេញសុទ្ធរបស់ក្រុមហ៊ុនមួយនេះបានធ្លាក់ចុះប្រមាណជិត ៥០ភាគរយនៅពាក់កណ្តាលឆ្នាំ២០១៨នេះ។
នៅចុងបញ្ចប់ អតិផរណាដែលបានធ្វើឱ្យតម្លៃទំនិញក្នុងស្រុកជាទូទៅកើនឡើងនឹងបង្កឱ្យអំណាចទិញរបស់ប្រជាពលរដ្ឋជាទូទៅធ្លាក់ចុះ។ បញ្ហាទាំងនេះនឹងដាក់បន្ទុកខ្លាំងចំពោះពលរដ្ឋដែលមានចំណូលទាប ឬមធ្យម ព្រោះពួកគេជាក្រុមមនុស្សងាយរងគ្រោះខ្លាំងដោយសារថ្ងៃទំនិញកើនឡើង៕
តើហេតុអ្វីបានជាអតិផរណានៅអឺរ៉ុបមានអត្រាទាបខ្លាំង?
កែប្រែនៅតាមបណ្តាប្រទេសខ្លះ គេត្រូវប្រឈមមុខនឹងបញ្ហាអតិផរណាដែលមានអត្រាខ្ពស់ហួសហេតុ។ ចំណែកឯនៅក្នុងតំបន់ចាយលុយអឺរ៉ូវិញ កំពុងតែប្រឈមមុខនឹងអត្រាអតិផរណាទាបទៅវិញ។ បើទោះបីជាមានចំណាត់ការយ៉ាងច្រើនពីសំណាក់ធនាគារកណ្តាលអឺរ៉ុប ក៏ប៉ុន្តែ អតិផរណានៅអឺរ៉ុបនៅតែមិនព្រមកើនឡើង ផ្ទុយទៅវិញ គឺមានតែធ្លាក់ចុះរហូតដល់កម្រិតអវិជ្ជមាន កាលពីខែកុម្ភៈកន្លងទៅនេះ។ តើមានកត្តាអ្វីខ្លះដែលធ្វើឲ្យអត្រាអតិផរណានៅអឺរ៉ុបមានកម្រិតទាបខ្លាំងបែបនេះ?
ធនាគារកណ្តាលអឺរ៉ុបធ្លាប់បានវាយតម្លៃថា តម្លៃទំនិញទូទៅក្នុងតំបន់ចាយលុយអឺរ៉ូចាំបាច់ត្រូវតែមានកំណើនក្នុងរង្វង់ ២% ក្នុងមួយឆ្នាំ ទើបសេដ្ឋកិច្ចអាចមានកំណើនប្រកបដោយចីរភាព។ ហេតុដូច្នេះហើយបានជាកន្លងទៅនេះ ធនាគារកណ្តាលអឺរ៉ុបបានចាត់វិធានការជាច្រើន ដើម្បីជំរុញអត្រាអតិផរណាឲ្យកើនឡើង។ ក៏ប៉ុន្តែ បើទោះបីជាយ៉ាងនេះក៏ដោយ អត្រាអតិផរណាក្នុងតំបន់អឺរ៉ូមិនត្រឹមតែមិនកើនឡើង តែបែរជាធ្លាក់ចុះទៅវិញ រហូតដល់អត្រាអវិជ្ជមាន គឺ-០,២% កាលពីខែកុម្ភៈកន្លងទៅនេះ។
ការធ្លាក់ចុះនៃតម្លៃទំនិញជាទូទៅ នៅក្នុងតំបន់ចាយលុយអឺរ៉ូនេះ គឺបណ្តាលមកពីកត្តាជាច្រើនយ៉ាងរួមផ្សំគ្នា។
កត្តាទី១ ដែលជាកត្តាសំខាន់ជាងគេ គឺការធ្លាក់ចុះនៃតម្លៃប្រេងឆៅនៅលើទីផ្សារអន្តរជាតិ។ គេសង្កេតឃើញថា នៅក្នុងរយៈពេល២ឆ្នាំកន្លងទៅនេះ តម្លៃប្រេងឆៅនៅលើទីផ្សារអន្តរជាតិបានដាំក្បាលចុះយ៉ាងខ្លាំង ដោយសារតែបរិមាណប្រេងដែលគេបូមលក់មានកំណើនលឿនជាងតម្រូវការនៃទីផ្សារ។
ជាការពិតថា ការធ្លាក់ចុះនៃតម្លៃប្រេងនេះគឺជាចំណុចវិជ្ជមានមួយដល់អ្នកប្រើប្រាស់ ក៏ដូចជាក្រុមហ៊ុនសហគ្រាស ក៏ប៉ុន្តែ ក្នុងពេលជាមួយគ្នា វាក៏ទាញតម្លៃទំនិញឲ្យធ្លាក់ចុះទៅតាមនោះដែរ ទាំងតម្លៃប្រេង តម្លៃថាមពលអគ្គិសនី ក៏ដូចជា តម្លៃផលិតផលផ្សេងទៀតដែលផលិតចេញពីប្រេង ឬផលិតដោយប្រើប្រេង។
នៅក្នុងរយៈពេលប៉ុន្មានថ្ងៃចុងក្រោយនេះ គេសង្កេតឃើញថា តម្លៃប្រេងហាក់ដូចជានៅទ្រឹង ឬក៏ពេលខ្លះត្រូវកើនឡើងបន្តិចបន្តួច ដោយសារតែមានការបង្ហើបឲ្យដឹងខ្លះៗ ពីសំណាក់ប្រទេសនាំចេញប្រេង អំពីលទ្ធភាពនៃការកាត់បន្ថយបរិមាណបូមប្រេង។ ក៏ប៉ុន្តែ ទោះជាយ៉ាងណា បណ្តាប្រទេសអស់ទាំងនេះនៅតែមានការខ្វែងគំនិតគ្នាច្រើននៅឡើយ ដែលជាហេតុធ្វើឲ្យគេគិតថា តម្លៃប្រេងឆៅទំនងជានឹងមិនកើនឡើងមកវិញនោះទេ នៅក្នុងពេលឆាប់ៗខាងមុខនេះ។ ដូច្នេះហើយបានជាអ្នកជំនាញជាច្រើននាំគ្នាព្យាករថា អត្រាអតិផរណានៅក្នុងតំបន់ចាយលុយអឺរ៉ូ ក៏ទំនងជានឹងមិនកើនឡើងនោះដែរ ដរាបណាតម្លៃប្រេងឆៅ នៅតែមានកម្រិតទាបបែបនេះ។
កត្តាទី២ គឺអត្រាប្តូរប្រាក់អឺរ៉ូ។ គេសង្កេតឃើញថា កាលពីខែមីនាឆ្នាំទៅមិញនេះ នៅក្រោយពេលដែលធនាគារកណ្តាលអឺរ៉ុបប្រកាសបញ្ចេញសាច់ប្រាក់យ៉ាងច្រើនទៅក្នុងទីផ្សារ លុយអឺរ៉ូបានធ្លាក់ចុះយ៉ាងខ្លាំងធៀបទៅនឹងលុយបរទេសផ្សេងទៀត។ ក៏ប៉ុន្តែ នៅក្នុងរយៈពេលប៉ុន្មានខែចុងក្រោយនេះ លុយអឺរ៉ូក៏ស្រាប់តែឡើងថ្លៃមកវិញ ជាពិសេស ធៀបនឹងលុយដុល្លារអាមេរិក។ នៅពេលដែលលុយអឺរ៉ូឡើងថ្លៃធៀបនឹងលុយបរទេស គឺមានន័យថា តម្លៃទំនិញដែលនាំចូលពីបរទេសមកក្នុងតំបន់ចាយលុយអឺរ៉ូក៏ត្រូវធ្លាក់ថ្លៃទៅតាមនោះដែរ។
កត្តាទី៣ គឺការធ្លាក់ចុះនៃកម្រិតប្រាក់ឈ្នួលរបស់និយោជិត។ គេសង្កេតឃើញថា ប្រទេសជាច្រើន ក្នុងតំបន់ចាយលុយអឺរ៉ូ រួមមានដូចជា ក្រិក អេស្ប៉ាញ អ៊ីតាលី និងព័រទុយហ្កាល់ ជាដើម ដែលត្រូវប្រឈមមុខនឹងវិបត្តិប្រាក់បំណុល បាននាំគ្នាធ្វើកំណែទម្រង់ទីផ្សារការងារ ដែលនាំទៅរកការកាត់បន្ថយកម្រិតប្រាក់ឈ្នួលរបស់និយោជិត។ នៅពេលដែលប្រាក់ខែធ្លាក់ចុះ ប្រាក់ចំណូលរបស់ប្រជាជនក៏ត្រូវធ្លាក់ចុះ ហើយការចំណាយទូទៅរបស់ប្រជាជនក៏ត្រូវធ្លាក់ចុះ ដែលជាហេតុធ្វើឲ្យតម្លៃទំនិញក៏ត្រូវធ្លាក់ចុះ។
លើសពីនេះទៅទៀត នៅពេលដែលតម្លៃទំនិញទូទៅធ្លាក់ចុះ ដែលនាំឲ្យអត្រាអតិផរណាមានកម្រិតទាប កម្រិតប្រាក់ឈ្នួលដែលជាទូទៅត្រូវបានគេយកសន្ទស្សន៍ទៅតាមអត្រាអតិផរណាក៏ត្រូវនៅទ្រឹងដោយមិនកើនឡើង ចំណែកឯនិយោជិតដែលមានប្រាក់ខែទាប ប៉ុន្តែ មានអំណាចទិញកើនឡើង ដោយសារតែទំនិញធ្លាក់ថ្លៃ ក៏មិនសូវជាស្ទុះស្ទាទាមទារដំឡើងប្រាក់ខែ។
កត្តាអស់ទាំងនេះហើយដែលជំរុញឲ្យអត្រាអតិផរណានៅក្នុងតំបន់ចាយលុយអឺរ៉ូនៅតែបន្តមានកម្រិតទាបដោយមិនកើនឡើង។ នៅពេលដែលអត្រាអតិផរណាមានកម្រិតទាបខ្លាំងបែបនេះ វាធ្វើឲ្យសេដ្ឋកិច្ចក្នុងតំបន់ចាយលុយអឺរ៉ូមិនសូវមានកំណើន ហើយចក្ខុវិស័យក្នុងរយៈពេលខ្លីក៏មិនល្អ ដែលជាហេតុធ្វើឲ្យក្រុមហ៊ុន សហគ្រាសជាទូទៅគ្មានជំនឿចិត្ត ក្នុងការបោះទុនវិនិយោគលើមុខជំនួញរបស់ពួកគេ។ នៅពេលដែលការវិនិយោគធ្លាក់ចុះ តម្រូវការទីផ្សារក្នុងស្រុកដែលមានកម្រិតទាបស្រាប់ក៏កាន់តែធ្លាក់ចុះខ្លាំងឡើងថែមទៀត ហើយនេះគឺជាកត្តាមួយបន្ថែមទៀត ជំរុញឲ្យអត្រាអតិផរណានៅក្នុងតំបន់ចាយលុយអឺរ៉ូកាន់តែត្រូវធ្លាក់ចុះទាបដូចជានៅក្នុងពេលបច្ចុប្បន្ននេះ៕
អត្រាអតិផរណាថយចុះ ផលិតផលឧស្សាហកម្មក៏ស្រុតចុះដូចគ្នាដែរ
កែប្រែប្រទេសចិនបានប្រកាសនៅថ្ងៃសុក្រទី១១ឧសភានេះឲ្យដឹងថា អត្រាអតិផរណាបានធ្លាក់ស្រុតចុះ ហើយកំណើនផលិតផលឧស្សាហកម្មក៏បានថយចុះដូចគ្នាអ៊ីចឹងដែរ។ នេះជាកំណើនដ៏តិចទាបបំផុតសម្រាប់រយៈកាលបីឆ្នាំចុងក្រោយនេះ។
អត្រាអតិផរណាឬអត្រានៃទំនិញឡើងថ្លៃនៅប្រទេសចិនសម្រាប់ខែមេសាឆ្នាំ២០១២បានកើនឡើង៣,៤%សម្រាប់រយៈពេលមួយឆ្នាំ ទល់នឹង៣,៦%នៅខែមីនាកន្លងទៅ។ នេះបើយោងតាមតួលេខរបស់ការិយាល័យជាតិខាងស្ថិតិ។
ចំណែកឯកំណើនផលិតផលឧស្សាហកម្មវិញបានកើនឡើងតែ៩,៣%ប៉ុណ្ណោះក្នុង១ឆ្នាំសម្រាប់ខែមេសាឆ្នាំ២០១២ ទល់នឹង១១,៩%ក្នុង១ឆ្នាំសម្រាប់ខែមីនាកន្លងទៅ។
ដូច្នេះឃើញថា អត្រាកំណើនផលិផលឧស្សាហកម្មចិននៅខែមេសាឆ្នាំ២០១២គឺជាអត្រាទាបបំផុតពុំដែលកើតមានតាំងពីខែឧសភាឆ្នាំ២០០៩មក។ ទាំងនេះមានកម្រិតទាបជាងការប្រមាណរបស់ទីភ្នាក់ងារ Dow Jones ដែលបានគ្រោងថា មានប្រមាណ១២,២%ឯណោះ។
រីឯអត្រាអតិផរណាឬអត្រានៃទំនិញឡើងថ្លៃនៅប្រទេសចិនសម្រាប់ខែមេសាឆ្នាំ២០១២វិញ មានកម្រិតសមស្របនឹងការវិភាគរបស់ ទីភ្នាក់ងារ Dow Jones ឬរបស់សារព័ត៌មានសេដ្ឋកិច្ចចិនឈ្មោះ Diyi Caijing Ribao ( China Business News) ដែលគ្រោងថា អាចថយចុះប្រមាណ០,១%នៅខែមេសាឆ្នាំ២០១២។ ទាំងនេះក៏ដោយសារតែតម្លៃចំណីអាហារបានស្រុតចុះអស់០,៩%។
ដូច្នេះឃើញថា តម្លៃចំណីអាហារនៅប្រទេសចិនបានកើនឡើងតែ៧%ប៉ុណ្ណោះក្នុង១ឆ្នាំ។ អត្រាកើនឡើងនៃចំណីអាហារគឺជាកត្តាមួយដ៏សំខាន់ ដោយហេតុថាសម្រាប់គ្រួសារក្រីក្រ ការចំណាយទៅលើចំណីអាហារគឺជាការចំណាយមួយដ៏សំខាន់សម្រាប់ពួកគេ។
សញ្ញាមួយទៀតបង្ហាញឲ្យឃើញនូវភាពទន់ខ្សោយរបស់សេដ្ឋកិច្ចចិនគឺ ការទិញដូរហូបចុកផ្ទៃក្នុងនៅខែមេសាបានកើនឡើងតែ១៤,១%ប៉ុណ្ណោះក្នុង១ឆ្នាំទល់នឹង១៤,៨%សម្រាប់ត្រីមាសទីមួយកន្លងទៅ។
សូមបញ្ជាក់ថា ជាងមួយឆ្នាំមកហើយសន្ទុះកំណើនផលិតផលដុលសរុបរបស់ប្រទេសចិនបានថយស្រុតចុះ ធ្លាក់មកនៅប្រមាណ៨,១%សម្រាប់ត្រីមាសទី១ឆ្នាំនេះ ទល់នឹង៩,៧%ក្នុង១ឆ្នាំសម្រាប់ត្រីមាសទី១ឆ្នាំ២០១១។ ហើយបញ្ហាទំនិញឡើងថ្លៃក៏ជាប្រភពនៃ “អស្ថិរភាពសង្គម” មួយដ៏គ្រោះថ្នាក់។ ម្យ៉ាងទៀតនារយៈកាលនេះ ជារយៈកាលមួយដ៏រសើបសម្រាប់ប្រទេសចិន ដោយហេតុថាអ្នកដឹកនាំចិនជំនាន់ថ្មីនឹងឡើងមកកាន់កាប់អំណាចដឹកនាំប្រទេសនៅសរទរដូវខាងមុខនេះ៕
ចិនត្រៀមទប់ទល់នឹងវិបត្តិសង្គមដែលបណ្តាលមកពីការធ្លាក់ចុះនៃកំណើនសេដ្ឋកិច្ច
កែប្រែមន្រ្តីកំពូលនៃគណបក្សកុម្មុយនិស្តចិនបានប្រាប់ទៅអាជ្ញាធរតាមបណ្តាខេត្តឲ្យប្រុងប្រៀបខ្លួន ដើម្បីទប់ទល់នឹងភាពចលាចលសង្គម ដែលអាចនឹងកើតឡើងដោយសារតែកំណើនសេដ្ឋកិច្ចចិនកំពុងធ្លាក់ចុះ។ នេះបើយោងតាមទីភ្នាក់ងារសារព័ត៌មានចិន ស៊ីនហួ ដែលបានចុះផ្សាយ កាលពីចុងសប្តាហ៍កន្លងទៅនេះ។
នៅក្នុងត្រីមាសទី៣ (កក្កដា-កញ្ញា) ឆ្នាំ២០១១នេះ អត្រាកំណើនសេដ្ឋកិច្ចចិនបានធ្លាក់ចុះមកនៅត្រឹមតែ ៩,១% ប៉ុណ្ណោះ ពោលគឺ ០,៤% ទាបជាង កាលពីត្រីមាសទី២ ដែលមានរហូតដល់ទៅ ៩,៥%។
វិស័យឧស្សាហកម្ម ដែលជាកម្លាំងចលករដ៏ធំបំផុតនៃកំណើនសេដ្ឋកិច្ចចិន បានធ្លាក់ចុះដល់កម្រិតមួយទាបបំផុត មិនធ្លាប់មាន ក្នុងរយៈពេលជិត ៣ឆ្នាំកន្លងទៅនេះ។ មូលហេតុ គឺមកពីការធ្លាក់ចុះនៃតម្រូវការទីផ្សារនៅអាមេរិក និងអឺរ៉ុប ដែលកំពុងជាប់ផុងក្នុងវិបត្តិ។
នៅក្នុងរយៈពេលប៉ុន្មានសប្តាហ៍ចុងក្រោយនេះ កូដកម្មទ្រង់ទ្រាយធំជាច្រើនបានផ្ទុះឡើង នៅចិន ដោយសារតែកម្មកររោងចក្របាននាំគ្នាតវ៉ាប្រឆាំងនឹងការផ្តល់ប្រាក់ខែទាប និងការកាត់បន្ថយបុគ្គលិក។ កូដកម្មនៅតែបន្តកើតមាន នៅថ្ងៃចន្ទនេះ នៅរោងចក្រផលិតគ្រឿងអេឡិចត្រូនិកមួយ នៅសៀងហៃ។ ទាំងនេះហើយជាសញ្ញាអវិជ្ជមាន ដែលធ្វើឲ្យមេដឹកនាំបក្សកុម្មុយនិស្តចិនព្រួយបារម្ភខ្លាចមានវិបត្តិសង្គមផ្ទុះឡើង។
គួររំឭកឡើងវិញថា ក្រោយពីមានផ្ទុះវិបត្តិសេដ្ឋកិច្ចឆ្នាំ២០០៨ រដ្ឋាភិបាលចិនបានចាត់វិធានការមួយចំនួន ដើម្បីជំរុញកំណើនសេដ្ឋកិច្ចឲ្យចេញពីវិបត្តិ។ វិធានការទាំងនោះពិតជាបានជួយឲ្យចិនចេញផុតពីវិបត្តិសេដ្ឋកិច្ចបានលឿនមែន ក៏ប៉ុន្ត វាក៏បានធ្វើឲ្យអត្រាអតិផរណាកើនឡើងខ្ពស់ដែរ។
ដោយបារម្ភខ្លាចការឡើងថ្លៃទំនិញបង្កឲ្យមានការតវ៉ាពីប្រជាជន អាជ្ញាធរចិនក៏បានរឹតបន្តឹងនយោបាយរូបិយវត្ថុ និងរឹតត្បិតចរន្តឥណទានមកវិញ ដើម្បីទប់ទល់នឹងបញ្ហាអតិផរណា។ អត្រាអតិផរណាក៏បានធ្លាក់ចុះមកវិញ កាលពីខែតុលា ក៏ប៉ុន្តែ វិធានការទាំងនេះក៏បានធ្វើឲ្យកំណើនសេដ្ឋកិច្ចត្រូវធ្លាក់ចុះមកវិញដែរ។
អាជ្ញាធរចិនត្រូវប្រឈមមុខនឹងបញ្ហា “ចុះទឹកក្រពើ ឡើងលើខ្លា”។ បើទុកបណ្តោយឲ្យមានអត្រាអតិផរណាខ្ពស់ ទំនិញឡើងថ្លៃ ក៏អាចបណ្តាលឲ្យមានវិបត្តិសង្គម។ បើសិនជាទាញអត្រាអតិផរណាឲ្យធ្លាក់ចុះមកវិញ វាធ្វើឲ្យកំណើនសេដ្ឋកិច្ចធ្លាក់ចុះ ធ្វើឲ្យប្រជាជនបាត់បង់ការងារធ្វើ ហើយវាក៏អាចនាំទៅរកចលាចលសង្គមដូចគ្នា។
កាលពីថ្ងៃពុធ សប្តាហ៍មុន ធនាគារកណ្តាលចិនបានប្រកាសថា ខ្លួននឹងបន្ធូរបន្ថយការរឹតត្បិតឥណទានធនាគារឯកជនមកវិញ ចាប់ពីថ្ងៃចន្ទ ៥ ធ្នូ នេះតទៅ ដើម្បីជំរុញកំណើនសេដ្ឋកិច្ច។ នេះបង្ហាញថា នៅពេលនេះ ការធ្លាក់ចុះនៃអត្រាកំណើនសេដ្ឋកិច្ចកំពុងតែធ្វើឲ្យចិនព្រួយបារម្ភខ្លាំងជាងបញ្ហាអតិផរណា៕
ពលរដ្ឋចំណាកស្រុកចិននៅអាស៊ីអាគ្នេយ៍ ៖ ទិដ្ឋភាពប្រវត្តិសាស្ត្រនិងបច្ចុប្បន្នភាព
កែប្រែប្រជាជនចិនយ៉ាងច្រើន បានធ្វើចំណាកស្រុុកពីមាតុភូមិរបស់ខ្លួន មកកាន់តំបន់អាស៊ីអាគ្នេយ៍ តាំងពីចន្លោះសតវត្សរ៍ទី១០ និងទី១៥ ហើយបន្តរហូតមកទល់នឹងពេលបច្ចុប្បន្ន។ តើចលនាចំណាកស្រុកនេះ មានដំណើរវិវឌ្ឍន៍យ៉ាងដូចម្ដេច តាមទិដ្ឋភាពប្រវត្តិសាស្ត្រ និងបច្ចុប្បន្នភាព?
យោងតាមទិដ្ឋភាពប្រវត្តិសាស្ត្រ ចលនាចំណាកស្រុករបស់ប្រជាជនចិន មកកាន់តំបន់អាស៊ីអាគ្នេយ៍ អាចបែងចែកជា បួនដំណាក់កាលសំខាន់ៗ។
ដំណាក់កាលដំបូង កើតឡើងនៅចន្លោះសតវត្សរ៍ទី១០ និងទី១៥ ដែលប្រជាជនចិន នាលពេលនោះ បានធ្វើដំណើរ មកកាន់ដែនដីអាស៊ីអាគ្នេយ៍ នៅតំបន់ដែលស្ថិតនៅលើដែនដីបច្ចុប្បន្ន ដូចជា កម្ពុជា ថៃ ឥណ្ឌូនេស៊ី និងម៉ាឡេស៊ី។ ជនជាតិចិនជំនាន់នោះ បានរៀបអាពាហ៍ពិពាហ៍ជាមួយជនជាតិដើម និងបានសម្របខ្លួនក្លាយជាប្រជាជនម្ចាស់ស្រុកក្នុងតំបន់នីមួយៗ។
ដំណាក់កាលទីពីរ ចាប់ផ្តើមនៅកំឡុងពេលនៃការធ្លាក់ចុះរបស់រាជរង្សម៉េង នៅកំឡុងសតវត្សរ៍ទី១៧ ហើយភាគច្រើននៃប្រជាជនចិននៅជំនាន់នោះ បានធ្វើដំណើរមកតាំងទីលំនៅ លើដែនដីដែលបច្ចុប្បន្ន ស្ថិតនៅប្រទេសកម្ពុជា និងឧបទ្វីបម៉ាឡេ។
ដំណាក់កាលទីបី ជាពេលដែលប្រជាជនចិនបានធ្វើចំណាកស្រុក ក្នុងចំនួនមួយដ៏ច្រើន នៅសម័យអាណានិគមនៃចក្រភពអង់គ្លេស លើប្រទេសផ្សេងៗលើពិភពលោក រួមទាំងប្រទេសនៅអាស៊ី ដូចជាចិន ឬឥណ្ឌា។ ភាគច្រើននៃប្រជាជនចិនជំនាន់នោះ ធ្វើចំណាកស្រុក ក៏ព្រោះមូលហេតុនៃ កង្វះខាតស្បៀងអាហារ និងសង្គ្រាមមិនឈប់ឈរក្នុងប្រទេសចិន។
រហូតមកទល់នឹងពេលបច្ចុប្បន្ន ពោលគឺស្ថិតក្នុងយុគសម័យនៃសាកលភាវូបនីយកម្មទំនើប ប្រជាជនចិន បាននិងកំពុងបន្តធ្វើដំណើរមកតាំងទីលំនៅ ក្នុងតំបន់អាស៊ី ក៏ព្រោះ ដើម្បីស្វែងរក ឱកាសការងារ និងការវិនិយោគ នៅក្នុងវិស័យចម្បងៗដូចជា ការសាងសង់ហេដ្ឋារចនាសម្ព័ន្ធ បច្ចេកវិទ្យា ថាមពល ឧស្សាហកម្ម ហិរញ្ញវត្ថុ និងទេសចរណ៍។ ជាឧទាហរណ៍ ក្នុងពេលថ្មីៗនេះ ក្រុមហ៊ុនបច្ចេកវិទ្យាចិន Alibaba និង Tencent បានព្យាករណ៍ថា អាស៊ីអាគ្នេយ៍នឹងក្លាយជាដែនដីនៃការអភិវឌ្ឍ និងការវិនិយោគ សម្រាប់ក្រុមហ៊ុនយក្សចិន។
យោងតាមការប៉ាន់ស្មាន របស់អង្គការសហប្រជាជាតិ បង្ហាញថា ចំនួននៃពលរដ្ឋចំណាកស្រុកជនជាតិចិន បានកើនឡើងយ៉ាងគំហុក ជាពិសេស នៅតំបន់អាស៊ីអាគ្នេយ៍។ គិតត្រឹមឆ្នាំ២០១៥ ចំនួនប្រជាជនចិនដែលរស់នៅក្រៅប្រទេស បានកើនឡើងទ្វេដងពី ៤,២ លាននាក់ក្នុងឆ្នាំ១៩៩០ មកដល់ប្រមាណ ៩,៥លាននាក់ នៅពេលបច្ចុប្បន្ន។ ក្នុងនោះ តំបន់អាស៊ីតំណាងឱ្យ ច្រើនជាងពាក់កណ្តាលនៃចំនួនសរុប។
កត្តាចម្បងមួយផ្សេងទៀត ដែលបានជំរុញឱ្យមាន ការធ្វើចំណាកស្រុកថ្មីៗរបស់ប្រជាជនចិនគឺ គំនិតផ្តួចផ្តើមឱ្យមាន គម្រោងផ្លូវសូត្រ ដែលវាបាននិងកំពុងនាំមកនូវគម្រោងវិនិយោគលើហេដ្ឋារចនាសម្ព័ន្ធ ក្នុងទំហំទឹកប្រាក់រាប់ពាន់លានដុល្លារអាមេរិក។ ទោះជាយ៉ាងណា មិនដូចប្រជាជនចិនជំនាន់មុន ដែលភាគច្រើននៃពលរដ្ឋចំណាកស្រុក ជាអ្នកក្រ និងមានការអប់រំតិចតួច ប្រជាជនចំណាកស្រុកជនជាតិចិននាលពេលបច្ចុប្បន្ន ច្រើនជាវិនិយោគិន និងសហគ្រិន។
ទោះជាយ៉ាងណា ក៏មានការបារម្ភផងដែរលើ ការវិនិយោគរបស់ចិន ដែលបាននិងកំពុងវិនិយោគលើគ្រប់វិស័យ និងសូម្បីតែ កាស៊ីណូ និងពេស្យាចារ្យ។
ប្រាកដណាស់ វិនិយោគគិនចិននៅបរទេស ជាពិសេសក្នុងប្រទេសក្រីក្រ ជារឿយៗ ត្រូវបានគេរិះគន់អំពី ការវិនិយោគដែលបង្កផលប៉ះពាល់ដល់ ការរំលោភបំពានសិទ្ធិមនុស្ស បរិស្ថាន និងការផ្តល់សេវាកម្ម ឬទំនិញគ្មានស្ដង់ដារគុណភាព ខណៈការវិនិយោគ ក្នុងការសាងសង់ផ្លូវ និងស្ពាន ភាគច្រើនប្រើប្រាស់វត្ថុធាតុដើម និងកម្លាំងពលកម្មជនជាតិចិនផ្ទាល់ ហើយវាមិនសូវផ្តល់ផលចំណេញទៅឱ្យ ពលរដ្ឋម្ចាស់ស្រុកនោះទេ។ លើសពីនេះ ប្រទេសខ្លះក៏កំពុងជាប់ផុងផងដែរ ក្នុងបញ្ហាកើនឡើងបំណុលសាធារណៈរបស់ខ្លួន ជាមួយប្រទេសចិន៕
មនុស្សជាតិក្នុងប្រវត្តិនៃចក្រវាល
កែប្រែជាទូទៅ កាលណានិយាយអំពី “ប្រវត្តិសាស្រ្តពិភពលោក” គេច្រើននិយាយត្រឹមតែអំពីដំណើររឿងរបស់មនុស្សជាតិយើង។ ក៏ប៉ុន្តែ តាមការពិតទៅ ប្រវត្តិរបស់មនុស្សជាតិយើង ទាំងប្រវត្តិជាសំណេរ និងបុរេប្រវត្តិ (ប្រវត្តិមុនពេលមានសំណេរ) គឺគ្រាន់តែជាផ្នែកដ៏តូចល្អិតមួយប៉ុណ្ណោះ បើធៀបទៅនឹងប្រវត្តិរបស់ភពផែនដីរបស់យើង ហើយកាន់តែតូចល្អិតណាស់ទៅទៀត បើធៀបទៅនឹងប្រវត្តិរបស់ចក្រវាលទាំងមូល។
មនុស្សជាតិយើងមានវត្តមាននៅលើភពផែនដី តាំងពីប្រមាណជា ២០ម៉ឺនឆ្នាំមុន ហើយសម្រាប់មនុស្សយើងម្នាក់ៗ ដែលគិតជាមធ្យមមានជីវិតរស់នៅមិនដល់ ១០០ឆ្នាំផងនោះ ២០ម៉ឺនឆ្នាំ អាចរាប់ថាជារយៈពេលដ៏យូរអង្វែងមួយ ក៏ប៉ុន្តែ តាមការពិតទៅ វាគ្រាន់តែជាផ្នែកដ៏តូចមួយតែប៉ុណ្ណោះ បើធៀបទៅនឹងអាយុកាលរបស់ភពផែនដី ដែលបានចាប់កំណើតឡើងតាំងពី ៤ពាន់៥០០លានឆ្នាំមុន ហើយវាកាន់តែតិចតួចខ្លាំងណាស់ទៅទៀត បើធៀបទៅនឹងអាយុកាលរបស់ចក្រវាលទាំងមូល ដែលបានចាប់កំណើតឡើងតាំងពីជិត ១៤ពាន់លានឆ្នាំមុន។
ដើម្បីឲ្យងាយស្រួលយល់អំពីរយៈពេលដ៏ខ្លីនៃប្រវត្តិរបស់មនុស្សជាតិ នៅក្នុងប្រវត្តិរបស់ចក្រវាល គេអាចធ្វើការពិចារណា ដោយយកប្រវត្តិចលក្រវាលទាំង ១៤ពាន់លានឆ្នាំមកបង្រួញឲ្យនៅត្រឹមរយៈពេល១ឆ្នាំ ហើយបង្កើតទៅជាប្រតិទិន១២ខែ គឺចាប់ផ្តើមពីថ្ងៃទី១ខែមករា ហើយបញ្ចប់ត្រឹមថ្ងៃទី៣១ខែធ្នូ ដែលត្រូវនឹងសម័យកាលបច្ចុប្បន្ននេះ។
នៅក្នុងប្រតិទិននេះ ចក្រវាលចាប់កំណើតនៅថ្ងៃទី១មករា ប្រព័ន្ធព្រះអាទិត្យ និងភពផែនដីចាប់កំណើតនៅក្នុងខែកញ្ញា ហើយរហូតទាល់តែដល់ថ្ងៃទី៣១ធ្នូ ពោលគឺថ្ងៃចុងក្រោយបង្អស់នៃប្រតិទិន នៅម៉ោង១១ និង៥២នាទីយប់ ពោលគឺ មិនត្រឹមតែនៅម៉ោងចុងក្រោយបង្អស់នោះទេ តែគឺស្ទើរតែដល់នាទីចុងក្រោយបង្អស់ ទើបមនុស្សជាតិយើងចាប់មានវត្តមានលើភពផែនដី។
បើនិយាយត្រឹមប្រវត្តិជាសំណេរវិញ ពោលគឺ ចាប់ពីសម័យកាលបដិវត្តន៍កសិកម្ម ប្រវត្តិជាសំណេររបស់មនុស្សជាតិយើងទាំងមូល ទើបនឹងចាប់ផ្តើមឡើង នៅក្នុងរយៈពេលប្រមាណជា ៣០វិនាទីចុងក្រោយនេះប៉ុណ្ណោះ (ថ្ងៃ៣១ធ្នូ ម៉ោង១១ ៥៩នាទី និង៣២វិនាទី) នៅក្នុងប្រតិទិន១២ខែ នៃប្រវត្តិចក្រវាល។
នេះបើនិយាយអំពីពេល។ បើនិយាយអំពីលំហ ឬទំហំវិញ ប្រសិនបើមនុស្សគ្រប់គ្នានៅទូទាំងពិភពលោកមកឈរជាប់ៗគ្នានៅនឹងកន្លែងតែមួយ មនុស្សទាំង ៧ពាន់លាននាក់ នៅលើភពផែនដីយើងទាំងមូលមិនទាំងអាចឈរពេញផ្ទៃដីស្មើនឹងខេត្តរបស់កម្ពុជាមួយផង (ខេត្តទំហំមធ្យម) ដែលនេះ គឺជាទំហំដ៏តូចមួយបើធៀបនឹងផ្ទៃក្រឡារបស់ភពផែនដីទាំងមូល។ ភពផែនដីយើងនេះទៀតសោត ក៏គ្រាន់តែជាភពមួយដែរ ក្នុងចំណោមភពទាំង ៨ នៅក្នុងប្រព័ន្ធព្រះអាទិត្យ ហើយព្រះអាទិត្យរបស់យើងនេះ គឺគ្រាន់តែជាផ្កាយមួយដួងប៉ុណ្ណោះ ក្នុងចំណោមផ្កាយប្រមាណពី ២០០ ទៅ ៤០០ពាន់លាន នៅក្នុងកាឡាក់ស៊ីមីលគីវេ (Milky Way) ចំណែកឯមីលគីវេនេះក៏គ្រាន់តែជាកាឡាក់ស៊ី (បណ្តុំផ្កាយ) មួយដែរ ក្នុងចំណោមកាឡាក់ស៊ីប្រមាណជា ១០០ពាន់លាន នៅក្នុងចក្រវាល ដែលគេអាចសង្កេតឃើញ នៅក្នុងពេលបច្ចុប្បន្ន។
តាំងពីរាប់ពាន់ឆ្នាំមកហើយ ដែលមនុស្សជាតិយើង តែងតែធ្វើការសង្កេត ពិចារណា ចង់ដឹងចង់យល់ អំពីចក្រវាល។ មនុស្សយើងបានចាប់ផ្តើមធ្វើការសង្កេត សិក្សា និងតាមដានមើលដំណើរនៃដួងតារានៅលើមេឃ តាំងពីសម័យបុរាណមកម៉្លេះ ដោយខ្លះធ្វើការសង្កេតដើម្បីទស្សន៍ទាយពីជោគជតារាសី រីឯខ្លះទៀត ដើម្បីធ្វើជាការសម្គាល់ទិសក្នុងការធ្វើដំណើរ ឬជាការសម្គាល់ឆ្នាំ ខែ ឬរដូវ ដើម្បីកំណត់ពេលដាំដុះ ឬបរបាញ់ ជាដើម។ ក្នុងពេលជាមួយគ្នា ការយល់ដឹងរបស់មនុស្សយើងទៅលើចក្រវាល តាំងពីសម័យបុរាណ រហូតមកទល់នឹងពេលបច្ចុប្បន្ននេះ ក៏តែងតែមានការវិវឌ្ឍជាប់ជាប្រចាំផងដែរ។
ពីដំបូង គេនាំគ្នាជឿថា ផែនដីមានរាងសំប៉ែត ហើយជាចំណុចកណ្តាលនៃចក្រវាល ពោលគឺ ផែនដីស្ថិតនៅនឹងថ្កល់ ហើយគ្រប់អ្វីៗទាំងអស់ ដែលនៅលើមេឃ សុទ្ធតែធ្វើដំណើរវិលជុំវិញផែនដីទាំងអស់។
ជំនឿថាផែនដីជាចំណុចកណ្តាលនៃចក្រវាលនេះត្រូវបានចាក់គ្រឹះយ៉ាងមាំ នៅក្នុងការយល់ដឹងរបស់មនុស្សទូទៅ ក៏ដូចជានៅក្នុងទ្រឹស្តីវិទ្យាសាស្រ្ត ចាប់តាំងពីសម័យកាលរបស់អារីស្តូត (ជាង៣០០ឆ្នាំមុនគ.ស.) និងផ្តូលេមី (Ptolemy សតវត្សរ៍ទី២គ.ស.) រហូតមកទល់នឹងសតវត្សរ៍ទី១៦គ.ស ទើបមានការផ្លាស់ប្តូរ។
នៅឆ្នាំ១៥១៤ អ្នកប្រាជ្ញប៉ូឡូញ ឈ្មោះ នីកូឡា កូពែរនិក បានបង្កើតនូវទ្រឹស្តីថ្មីមួយទៀត ដោយកំណត់ថា គ្រប់អ្វីៗទាំងអស់មិនមែនសុទ្ធតែវិលជុំវិញផែនដីនោះទេ ផ្ទុយទៅវិញ ផែនដីទៅវិញទេ ដែលរួមជាមួយនឹងភពផ្សេងទៀត សុទ្ធតែធ្វើដំណើរវិលជុំវិញព្រះអាទិត្យ។ ទ្រឹស្តីនេះ ដែលកាលពីដំបូងមិនទាន់ជាសូវមានគេស្គាល់ច្រើន បានចាប់ផ្តើមល្បី និងមានឥទ្ធិពលរីកសាយភាយខ្លាំង ក្រោយពីទទួលបាននូវការគាំទ្រពីសំណាក់អ្នកប្រាជ្ញដ៏ល្បីឈ្មោះពីរូប នៅក្នុងសតវត្សរ៍ទី១៧ គឺអ្នកប្រាជ្ញអាល្លឺម៉ង់ ឈ្មោះ យ៉ូហានេស កេព្ល័រ (Johannes Kepler) និងអ្នកប្រាជ្ញអ៊ីតាលី ឈ្មោះ កាលីលេ។
ក្រោយៗមកទៀត នៅពេលដែលទ្រឹស្តីវិទ្យាសាស្រ្តកាន់តែរីកចម្រើន ហើយបច្ចេកវិទ្យាក៏កាន់តែជឿនលឿន ដែលអាចឲ្យយើងផលិតតេឡេស្កុបកាន់តែល្អ មើលឃើញកាន់តែច្បាស់ និងបានឆ្ងាយទៅក្នុងលំហអវកាស ការយល់ដឹងរបស់យើងទៅលើចក្រវាល ក៏មានការវិវឌ្ឍកាន់តែលឿនទៅតាមនោះដែរ។ ចុងក្រោយ គេអាចកំណត់បានថា កុំថាឡើយត្រឹមភពផែនដីមិនមែនជាចំណុចកណ្តាលនៃចក្រវាល សូម្បីតែព្រះអាទិត្យ និងប្រព័ន្ធព្រះអាទិត្យរបស់យើងក៏មិនមែនជាប្រព័ន្ធតែមួយនៅក្នុងចក្រវាលនោះដែរ។ ផ្ទុយទៅវិញ នេះគ្រាន់តែជាប្រព័ន្ធផ្កាយមួយ ក្នុងចំណោមផ្កាយដ៏ច្រើនរាប់មិនអស់ នៅក្នុងចក្រវាល ហើយការយល់ដឹងរបស់មនុស្ស ទៅលើព្រំដែននៃចក្រវាល ក៏ត្រូវបានពង្រីកកាន់តែធំផងដែរ ដោយចេញពីប្រព័ន្ធព្រះអាទិត្យ ទៅដល់កាឡាក់ស៊ីមីលគីវេ រួចហើយពង្រីកចេញពីមីលគីវេ ទៅកាន់ក