មិលិន្ទប្បញ្ហា ភាគ១/កណ្ឌទី២ - វគ្គទី២ - អទ្ធានវគ្គ
ទំព័រមុន:កណ្ឌទី២ - វគ្គទី១ - មហាវគ្គ
ទំព័របន្ទាប់:កណ្ឌទី២ - វគ្គទី៣ - វិចារវគ្គ
កណ្ឌទី ២វគ្គទី ២ - អទ្ធានវគ្គ |
បញ្ហាទី ១ - ធម្មសន្តតិប្បញ្ហា
ព្រះរាជា ត្រាស់សួរថា “ ព្រះគុណម្ចាស់នាគសេន អ្នកណាម្នាក់នឹងកើត គេនោះឯងជាអ្នកកើត ឬ ក៏អ្នកផ្សេងជាអ្នកកើត ? ”
ព្រះថេរៈ ថ្វាយវិសជ្ជនាថា “ អ្នកនោះកើតក៏មិនមែន អ្នកផ្សេងកើតក៏មិនមែន ”
ព្រះចៅមិលិន្ទ ៖ “ សូមព្រះគុណម្ចាស់ធ្វើការឧបមា ”
ព្រះនាគសេន ៖ “ សូមថ្វាយព្រះពរ មហាបពិត្រ ព្រះអង្គទ្រង់យល់ឃើញសេចក្តីនោះយ៉ាងដូចម្តេច ប្រៀបដូចជា ព្រះអង្គទ្រង់ធ្លាប់ជាទារកតូចមកហើយ រហូតមកដល់ពេលនេះ ព្រះអង្គដែលធ្លាប់ជាទារកតូចនោះឯង ក្លាយមកជាមនុស្សធំ ឬយ៉ាងណា ? ”
ព្រះចៅមិលិន្ទ ៖ “ មិនមែនទេ ព្រះគុណម្ចាស់ ទារកតូចនោះក៏ជាមនុស្សម្នាក់ ខ្ញុំព្រះករុណាជាមនុស្សធំពេលនេះ ក៏ជាមនុស្សម្នាក់ទៀត ”
ព្រះនាគសេន ៖ “ សូមថ្វាយព្រះពរ បើដូចនេះ សូម្បីអ្នកដែលបុត្រហៅថា “មាតា” ក៏គ្មាន សូម្បីអ្នកដែលបុត្រហៅថា “បិតា” ក៏គ្មាន សូម្បីអ្នកដែលសិស្ស ហៅថា “គ្រូ” ក៏គ្មាន សូម្បីអ្នកដែលគេហៅថា “អ្នកមានសិល្បៈ” ក៏គ្មាន សូម្បីអ្នកដែលគេហៅថា “អ្នកមានសីល” ក៏គ្មាន សូម្បីអ្នកដែលគេហៅថា “អ្នកមានបញ្ញា” ក៏គ្មាន ។ សូមថ្វាយព្រះពរ មាតារបស់អ្នកដែលនៅជាកលលៈនៅឡើយនោះ ក៏ជាមនុស្សម្នាក់ផ្សេង មាតារបស់អ្នកដែលជាអព្វុទៈក៏ជាមនុស្សម្នាក់ មាតារបស់អ្នកដែលជាបេសិក៏ជាមនុស្សម្នាក់ មាតារបស់អ្នកដែលជាឃនៈក៏ជាមនុស្សម្នាក់ផ្សេង មាតារបស់អ្នកដែលជាកុមារតូចក៏ជាមនុស្សម្នាក់ទៀត មាតារបស់កុមារធំក៏ជាមនុស្សម្នាក់ទៀត មនុស្សម្នាក់រៀនវិជ្ជាសិល្បៈ តែអ្នកដែលរៀនចប់វិជ្ជាសិល្បៈជាមនុស្សម្នាក់ផ្សេងទៀត មនុស្សម្នាក់ធ្វើកម្មអាក្រក់ ប៉ុន្តែមនុស្សម្នាក់ផ្សេងទៀត ត្រូវគេកាត់ដៃ កាត់ជើង ឬយ៉ាងណា? ”
ព្រះចៅមិលិន្ទ ៖ “ មិនមែនទេ ព្រះគុណម្ចាស់ ពេលខ្ញុំព្រះករុណាពោលទៅហើយយ៉ាងនេះ ( ថា “ ទារកតូចនោះក៏ជាមនុស្សម្នាក់ ខ្ញុំព្រះករុណាជាមនុស្សធំនៅពេលនេះក៏ជាមនុស្សម្នាក់ទៀត”) ខ្លួនព្រះគុណម្ចាស់ផ្ទាល់នឹងពោលថាយ៉ាងដូចម្តេច ? ”
ព្រះនាគសេន ៖ “ សូមថ្វាយព្រះពរ អាត្មាភាពសូមពោលថា អាត្មាភាព នោះឯងធ្លាប់ជាទារកតូច អាត្មាភាពមនុស្សតែម្នាក់នោះឯង ជាមនុស្សធំនៅពេលនេះ អ្នកទាំងនោះរួមបញ្ចូលគ្នាជាមនុស្សតែមួយបាន ដោយអាស្រ័យកាយតែមួយនេះ ”
ព្រះចៅមិលិន្ទ ៖ “ សូមព្រះគុណម្ចាស់ ឧបមាបន្ថែមទៀតផងចុះ ”
ព្រះនាគសេន ៖ “ សូមថ្វាយព្រះពរ ប្រៀបដូចជា បុរសខ្លះតាមមើលប្រទីប ប្រទីបនោះនឹងភ្លឺរហូតតទៅ អស់មួយយប់ឬទេ ? ”
ព្រះចៅមិលិន្ទ៖ “ មែនហើយព្រះគុណម្ចាស់ ប្រទីបអាចភ្លឺរហូតអស់មួយយប់ ”
ព្រះនាគសេន ៖ “ សូមថ្វាយព្រះពរ អណ្តាតភ្លើងនៅយាមដំបូងមកជាអណ្តាតភ្លើង ក្នុងយាមកណ្តាលឬ ? ”
ព្រះចៅមិលិន្ទ ៖ “ មិនមែនទេ ព្រះគុណម្ចាស់ ”
ព្រះនាគសេន ៖ “ អណ្តាតភ្លើងនៅយាមកណ្តាល មកជាអណ្តាតភ្លើង ក្នុងយាមចុងក្រោយឬ ? ”
ព្រះចៅមិលិន្ទ ៖ “ មិនមែនទេ ព្រះគុណម្ចាស់ ”
ព្រះនាគសេន ៖ “ សូមថ្វាយព្រះពរ ប្រទីបក្នុងយាមដំបូង ជាភ្លើងមួយដួងប្រទីបក្នុងយាមកណ្តាលជាមួយដួងទៀត ប្រទីបក្នុងយាមចុងក្រោយជា មួយដួងទៀត ឬយ៉ាងណា ? ”
ព្រះចៅមិលិន្ទ ៖ “ មិនមែនទេ ព្រះគុណម្ចាស់ ពន្លឺប្រទីបដែលភ្លឺរហូតពេញមួយយប់បាន ដោយអាស្រ័យដួងប្រទីបតែមួយនោះឯង ”
ព្រះនាគសេន ៖ “ សូមថ្វាយព្រះពរ ឧបមាយ៉ាងណា ឧបមេយ្យក៏យ៉ាងនោះ ធម្មសន្តតិ (ធម៌ដែលបន្តគ្នា) រមែងបន្តគ្នាទៅ មនុស្សម្នាក់កើតឡើង មនុស្សម្នាក់ទៀតរលត់ទៅ បន្តគ្នាទៅ ហាក់ដូចជាមិនមុនមិនក្រោយ ព្រោះហេតុនោះ នឹងជាមនុស្សតែម្នាក់ក៏មិនមែន នឹងជាមនុស្សផ្សេងគ្នាក៏មិនមែន អ្នកមានវិញ្ញាណដួងក្រោយ (១) រមែងដល់សេចក្តីរួមគ្នា ជាមួយអ្នកមានវិញ្ញាណដួងមុន ”
ព្រះចៅមិលិន្ទ ៖ “ សូមព្រះគុណម្ចាស់ ឧបមាបន្ថែមទៀតផងចុះ ”
ព្រះនាគសេន ៖ “ សូមថ្វាយព្រះពរ ប្រៀបដូចជា ទឹកដោះគោស្រស់ដែលគេច្របាច់ទុក ក្នុងកាលបន្ទាប់មកក៏ក្លាយជាទឹកដោះគោជូរ ពីទឹកដោះគោជូរក៏ក្លាយជាទឹកដោះខាប់ ពីទឹកដោះខាប់ក៏ក្លាយជាទឹកដោះថ្លា។ មហាបពិត្រ នរណាពោលយ៉ាងនេះថា “ ទឹកដោះគោស្រស់មួយណា ទឹកដោះគោជូរគឺមួយនោះ ទឹកដោះគោជូរមួយណា ទឹកដោះខាប់ក៏មួយនោះ ទឹកដោះខាប់មួយណា ទឹកដោះថ្លាក៏មួយនោះ ” ដូចនេះ អ្នកដែលពោលយ៉ាងនោះ ហៅថា ពោលត្រឹមត្រូវឬ ? ”
ព្រះចៅមិលិន្ទ ៖ “ មិនហៅថាពោលត្រឹមត្រូវទេ ព្រះគុណម្ចាស់ គឺ វាជាអ្វីដែលកើតឡើង ដោយអាស្រ័យទឹកដោះគោស្រស់តែមួយនោះឯង ”
ព្រះនាគសេន ៖ “ សូមថ្វាយព្រះពរ ឧបមាយ៉ាងណា ឧបមេយ្យក៏យ៉ាងនោះ ធម្មសន្តតិរមែងបន្តគ្នាទៅ មនុស្សម្នាក់កើតឡើង មនុស្សម្នាក់ទៀតរលត់ទៅបន្តគ្នាទៅ ហាក់ដូចជាមិនមុនមិនក្រោយ ព្រោះហេតុនោះ នឹងថាជាមនុស្សតែម្នាក់ក៏មិនមែន នឹងជាមនុស្សផ្សេងគ្នាក៏មិនមែន អ្នកមានវិញ្ញាណដួងក្រោយ រមែងដល់សេចក្តីរួមគ្នា ជាមួយអ្នកមានវិញ្ញាណដួងមុន ”
ព្រះចៅមិលិន្ទ ៖ “ ព្រះគុណម្ចាស់នាគសេន លោកម្ចាស់ឆ្លើយសមគួរហើយ ” ៕
ពាក្យអធិប្បាយបញ្ហាទី ១
បញ្ហាអំពីធម៌ទាំងឡាយដែលដំណើរទៅបន្តគ្នា ឈ្មោះថា ធម្មសន្តតិប្បញ្ហា ។
ពាក្យថា មិនមែនទេ ព្រះគុណម្ចាស់ ទារកតូចនោះក៏ជាមនុស្សម្នាក់ ខ្ញុំព្រះករុណាជាមនុស្សធំពេលនេះ ក៏ជាមនុស្សម្នាក់ទៀត បានសេចក្តីថា ក្នុងគ្រាដែលខ្ញុំព្រះករុណានៅជាទារកតូច គ្រានោះរកភាពជាមនុស្សធំដូចពេលនេះ មិនមានឡើយ។ ក្នុងពេលនេះ ខ្ញុំព្រះករុណាជាមនុស្សធំ ក្នុងពេលនេះ ខ្ញុំព្រះករុណាក៏រកភាពជាទារកតូច មិនមានដែរ ។ ព្រោះហេតុនោះ ទារកតូចនៅគ្រានោះ ក៏ជាមនុស្សម្នាក់ ខ្ញុំព្រះករុណាជាមនុស្សធំ ក្នុងពេលនេះ ក៏ជាមនុស្សម្នាក់ទៀត។
ពាក្យថា សូមថ្វាយព្រះពរ បើដូចនេះ សូម្បីអ្នកដែលបុត្រហៅថា “មាតា” ក៏នឹងគ្មាន ។ល។ សូម្បីអ្នកដែលគេហៅថា “អ្នកមានបញ្ញា” ក៏គ្មាន បានសេចក្តីថា បើជាមនុស្សផ្សេងគ្នាដូចនេះ សូម្បីអ្នកដែលបុត្រគួរហៅថា មាតាក៏គ្មាន។ ព្រោះហេតុអ្វី? ព្រោះក្នុងភពតែមួយ ក្នុងគ្រាដែលនៅជាកលលៈក៏មានមាតាម្នាក់ ពេលភាពជាកលលៈអស់ទៅ ដល់ភាពជាអព្វុទៈក៏មានមាតាម្នាក់ទៀត។ ព្រោះក្នុងគ្រានេះ ពេលជាអព្វុទៈក៏មិនមែនបុត្ររបស់អ្នកដែលគ្រាន់តែជា កលលៈ។ បើដូចនេះ សត្វដែលកើតក្នុងគភ៌គួរចាត់ទុកអ្នកណាថា ជាមាតារបស់ខ្លួនទៅ? ក៏ក្លាយជាថា សូម្បីមាតាក៏គ្មាន ពាក្យដទៃទៀត ក៏គួរជ្រាបក្នុងន័យដូចនេះ។ ព្រោះហេតុនោះ ទើបលោកពោលថា មាតារបស់អ្នកដែលនៅជាកលលៈនៅឡើយនោះ ក៏ជាមនុស្សម្នាក់ផ្សេង ដូចនេះ ជាដើម។
ក្នុងពាក្យថា មាតារបស់អ្នកដែលនៅជាកលលៈនៅឡើយ ជាពាក្យដែលពោលដល់លំដាប់នៃដំណាក់កាលកកើតនៃអត្តភាពរបស់សត្វ ដោយយោងទៅតាមភាពរីកលូតលាស់ទៅតាមវ័យ ចាប់ពីបដិសន្ធិរហូតទាល់តែកើតអវយវៈ មានដៃមានជើង ជាដើមពេញលេញល្អ តាមដែលបានត្រាស់ទុកថា៖
បឋមំ កលលំ ហោតិ កលលា ហោតិ អព្វុទំ
អព្វុទា ជាយតេ បេសិ បេសិ និព្វត្តតី ឃនោ
ឃនា បសាខា ជាយន្តិ កេសា លោមា នខាបិ ច
យញ្ចស្ស ភុញ្ជតិ មាតា អន្នំ បានញ្ច ភោជនំ
តេន សោ តត្ថ យាបេតិ មាតុកុច្ឆិគ្គតោ នរោ (១)
ប្រែថា៖ ដំបូងកើតជាកលលៈ បន្តពីកលលៈជាអព្វុទៈ បន្តពីអព្វុទៈក៏កើតជាបេសិ បន្តពីបេសិក៏កើតជាឃនៈ បន្តពីឃនៈ ក៏កើតជាបញ្ចសាខា ទាំង សក់ រោម និង ក្រចក។ ម៉្យាងវិញទៀត មាតារបស់សត្វនោះបរិភោគអាហារ គឺបាយនិងទឹក យ៉ាងណា សត្វដែលនៅក្នុងពោះមាតានោះ រមែងដំណើរទៅក្នុងពោះមាតា ដោយអាហារ ដែលមាតាបានបរិភោគនោះ ។ ក្នុងព្រះគាថានេះ ពាក្យថា កលលៈ គឺរូបដែលគ្រាន់តែជាទឹកថ្លាៗ មាន បរិមាណស្មើនឹងប្រេងល្ងថ្លាៗ ដែលប្រឡាក់នៅចុងរោមចៀម។ បន្ទាប់មក ក៏មានបរិមាណច្រើនឡើង និងល្អក់ជាងមុន មានពណ៌ដូចទឹកលាងសាច់ ហៅថា អព្វុទៈ។ ចំណែកបេសិ គឺរូបដែលមានកំណកឡើងជាអន្ធិល ជាដុំ ច្រើនហៅថា ដុំឈាម ។ បន្ទាប់ពី បេសិ នោះ មានវ័យវឌ្ឍនាការ លូតលាស់តទៅទៀត រហូតក្លាយជាដុំសាច់ ហៅថា ឃនៈ។ បន្ទាប់មក បញ្ចសាខា (សាខា៥) គឺដៃ ២ ជើង ២ ក្បាល ១ ក៏បង្ហាញឡើង រស់នៅដោយអាហារដែលមាតាបរិភោគ ជ្រាបក្នុងខ្លួនមាតា និង អាហារដែលត្រូវបញ្ជូនទៅតាមខ្សែទងផ្ចិត រហូតទាល់តែសម្រាលចេញពីគភ៌មាតា ។
ពាក្យថា មនុស្សម្នាក់រៀនវិជ្ជាសិល្បៈ ប៉ុន្តែអ្នកដែលរៀនចប់វិជ្ជាសិល្បៈជាមនុស្សម្នាក់ផ្សេងទៀត ជាដើម បានសេចក្តីថា ក្នុងភពតែមួយ អ្នកដែលរៀនសិល្បៈនោះ នៅរៀនមិនទាន់ចប់ ជាមនុស្សម្នាក់។ ចំណែកថា ពេលណារៀនចប់ហើយ រាប់ចាប់តាំងពីពេលនោះទៅ ក៏មិនត្រូវរៀនទៀត ទើបជាមនុស្សម្នាក់ផ្សេងពីអ្នកដែលរៀនមិនទាន់ចប់ ដោយសារដំណាក់កាលផ្សេងគ្នា។ ក្នុងភពតែមួយ មនុស្សម្នាក់បានធ្វើកម្មអាក្រក់ទុក អ្នកដែលត្រូវដាក់ទោសកាត់ដៃ កាត់ជើង ព្រោះការធ្វើកម្មអាក្រក់នោះជាបច្ច័យ មិនមែនមនុស្សអ្នកធ្វើកម្មអាក្រក់នោះទេ ព្រោះជាដំណាក់កាលផ្សេងគ្នា គឺ ពេលធ្វើមិនត្រូវបានដាក់ទោស ពេលដាក់ទោសមិនបានធ្វើ ។
ពាក្យថា អ្នកទាំងនោះរួមបញ្ចូលគ្នាជាមនុស្សតែមួយបាន ដោយអាស្រ័យកាយតែមួយនេះ បានសេចក្តីថា ក្មេងនិងមនុស្សធំមានភាពជាមនុស្សតែមួយ ដោយអាស្រ័យការបន្តគ្នានៃធម៌ (ធម៌សន្តតិ) ដែលជាប់ទៅបន្តគ្នា នៅក្នុងកាយតែមួយនេះ។ ពាក្យថា ដោយអាស្រ័យប្រទីបដួងតែមួយនោះ គឺ ដោយអាស្រ័យចានក្បឿង ប្រឆេះ ប្រេង ដែលរួមផ្សំគ្នាជាប្រទីបដួងតែមួយនោះ។
ពាក្យថា មនុស្សម្នាក់កើតឡើង ម្នាក់ទៀតរលត់ទៅ គឺ ក្នុងធម៌សន្តតិដែលបន្តគ្នា ដោយវោហារហៅថា វ័យ នោះ។ មនុស្សម្នាក់ គឺមនុស្សធំ កើតឡើង មនុស្សម្នាក់ទៀត គឺក្មេង រលត់ទៅ។
ពាក្យថា អ្នកមានវិញ្ញាណដួងមុន លោកពោលសំដៅយកមនុស្សធំ ។
ពាក្យថា អ្នកមានវិញ្ញាណដួងក្រោយ លោកពោលសំដៅយកមនុស្ស ក្មេង ៕
បញ្ហាទី ២ - បដិសន្ទហនប្បញ្ហា
ព្រះរាជា ត្រាស់សួរថា “ ព្រះគុណម្ចាស់នាគសេន អ្នកដែលមិនបដិសន្ធិ រមែងដឹងឬថា យើងនឹងមិនបដិសន្ធិ ? ”
ព្រះនាគសេន ៖ “ សូមថ្វាយព្រះពរ មហាបពិត្រ ពិតមែន អ្នកដែលមិនបដិសន្ធិ រមែងដឹងថា យើងនឹងមិនបដិសន្ធិ ”
ព្រះចៅមិលិន្ទ ៖ “ ដឹងយ៉ាងដូចម្តេចទៅ ព្រះគុណម្ចាស់ ? ”
ព្រះនាគសេន ៖ “ ហេតុណា បច្ច័យណា ដែលមានដើម្បីបដិសន្ធិ ព្រោះរម្ងាប់ហេតុនោះ បច្ច័យនោះ ទើបលោកដឹងថា យើងនឹងមិនបដិសន្ធិ ”
ព្រះចៅមិលិន្ទ ៖ “ សូមព្រះគុណម្ចាស់ធ្វើការឧបមា ”
ព្រះនាគសេន ៖ “ សូមថ្វាយព្រះពរ មហាបពិត្រ ប្រៀបដូចជា គហបតី អ្នកស្រែ ភ្ជួរនិងសាបព្រោះរួចហើយ ក៏ធ្វើឱ្យស្រូវពេញជង្រុកបាន សម័យក្រោយមក គេមិនបានភ្ជួរ មិនបានសាបព្រោះ គិតតែពីបរិភោគស្រូវដែលមានខ្លះ ចាយវាយស្រូវខ្លះ ធ្វើឱ្យសមរម្យតាមបច្ច័យខ្លះ ។ សូមថ្វាយព្រះពរ គហបតីអ្នកស្រែម្នាក់នោះ អាចដឹងដែរឬទេថា ជង្រុកស្រូវរបស់យើងនឹងមិនពេញទៀតទេ”
ព្រះចៅមិលិន្ទ ៖ “ ពិតមែន អាចដឹងបាន ព្រះគុណម្ចាស់ ”
ព្រះនាគសេន ៖ “ គេអាចដឹងបានយ៉ាងដូចម្តេច ? ”
ព្រះចៅមិលិន្ទ ៖ “ ហេតុណា បច្ច័យណា ដែលមានដើម្បីធ្វើឱ្យជង្រុក ស្រូវពេញ ព្រោះបានរម្ងាប់ហេតុនោះបច្ច័យនោះ ទើបដឹងថាជង្រុកស្រូវ របស់ខ្លួន នឹងមិនពេញទៀតទេ ”
ព្រះនាគសេន ៖ “ សូមថ្វាយព្រះពរ ឧបមាយ៉ាងណា ឧបមេយ្យក៏យ៉ាងនោះ ហេតុណា បច្ច័យណា ដែលមានដើម្បីបដិសន្ធិ ព្រោះបានរម្ងាប់ហេតុនោះ បច្ច័យនោះ ទើបលោកដឹងថា យើងនឹងមិនបដិសន្ធិ”
ព្រះចៅមិលិន្ទ ៖ “ ព្រះគុណម្ចាស់នាគសេន លោកម្ចាស់ឆ្លើយសមគួរហើយ ” ៕
ពាក្យអធិប្បាយបញ្ហាទី ២
បញ្ហាស្តីអំពីបដិសន្ធិឈ្មោះថា បដិសន្ទហនប្បញ្ហា ( មិលិន្ទប្បញ្ហារបស់ថៃជា នប្បដិសន្ធិគហណជាននប្បញ្ហា - បញ្ហាស្តីអំពីការដឹងថា គ្មានការកាន់យកបដិសន្ធិ ) ។
ពាក្យថា ហេតុណា គឺ បច្ច័យមានអវិជ្ជាជាដើម ( អវិជ្ជា តណ្ហា ឧបាទានកម្ម ) ណា ដែលបានឈ្មោះថា ហេតុ(នៃបដិសន្ធិ) ក៏ព្រោះជាអ្នកធ្វើឱ្យកើត ។
ពាក្យថា បច្ច័យណា គឺ បច្ច័យផ្សេង ៗ មានផស្សៈ វេទនា សញ្ញា ជាដើម ដែលកើតរួមជាមួយអវិជ្ជាជាដើមនោះ ដែលបានឈ្មោះថា បច្ច័យ (នៃបដិសន្ធិ) ព្រោះជាអ្នកឧបត្ថម្ភ ។
ពាក្យថា រមែងមានដើម្បីបដិសន្ធិ គឺ រមែងមានដើម្បីការធ្វើបដិសន្ធិឱ្យកើតឡើងក្នុងភពបន្ទាប់ បន្ទាប់ពីចុតិចិត្តក្នុងវារៈដែលភពនេះបានបញ្ចប់ ។
ពាក្យថា ព្រោះបានរម្ងាប់ហេតុនោះ បច្ច័យនោះ បានសេចក្តីថា ព្រោះបានរំលត់ គឺ បញ្ចេញអស់គ្មានសល់នូវហេតុនោះ បច្ច័យនោះដោយអរហត្តមគ្គ។
ពាក្យថា ទើបលោកដឹងថា យើងនឹងមិនបដិសន្ធិ បានសេចក្តីថា ពេលដឹងថា យើងផុតពីការកើតហើយ កិច្ចអ្វីៗដែលយើងត្រូវធ្វើដើម្បីផុតពីការកើតនេះ មិនមានទៀតឡើយ ដូចនេះ ក៏ឈ្មោះថា ដឹងថា យើងនឹងមិនបដិសន្ធិ៕
បញ្ហាទី ៣ - ញាណបញ្ញាបញ្ហា
ព្រះរាជា ត្រាស់សួរថា “ ព្រះគុណម្ចាស់នាគសេន អ្នកណាមានញាណកើតឡើងហើយ អ្នកនោះឈ្មោះថា មានបញ្ញាកើតឡើងហើយ ឬយ៉ាងណា ? ”
ព្រះនាគសេន ៖ “ សូមថ្វាយព្រះពរ មហាបពិត្រ ត្រឹមត្រូវ អ្នកណាមានញាណកើតឡើងហើយ អ្នកនោះឈ្មោះថា មានបញ្ញាកើតឡើងហើយ ”
ព្រះចៅមិលិន្ទ៖ “ ព្រះគុណម្ចាស់ ញាណមួយណា បញ្ញាក៏មួយនោះឬ ? ”
ព្រះនាគសេន ៖ “ សូមថ្វាយព្រះពរ ពិតមែន ញាណមួយណា បញ្ញាក៏មួយនោះ ”
ព្រះចៅមិលិន្ទ ៖ “ ព្រះគុណម្ចាស់ ប៉ុន្តែអ្នកណាមានញាណនោះ មានបញ្ញានោះកើតឡើងហើយ គេនោះនៅអាចវង្វេង(គឺមិនដឹង)បាន ឬក៏មិនអាចវង្វេងបាន ? ”
ព្រះនាគសេន ៖ “ សូមថ្វាយព្រះពរ នៅអាចវង្វេងបានក្នុងរឿងមួយចំនួន មិនអាចវង្វេងបានក្នុងរឿងមួយចំនួន ”
ព្រះចៅមិលិន្ទ ៖ “ នៅអាចវង្វេងបានក្នុងរឿងអ្វីខ្លះ ព្រះគុណម្ចាស់ ? ”
ព្រះនាគសេន៖ “សូមថ្វាយព្រះពរ នៅអាចវង្វេងបានក្នុងវិជ្ជាសិល្បៈដែលមិនធ្លាប់ដឹង ក្នុងទិសដែលមិនធ្លាប់ទៅ ក្នុងឈ្មោះឬបញ្ញត្តិដែលមិនធ្លាប់ឮ ”
ព្រះចៅមិលិន្ទ ៖ “ មិនអាចវង្វេងបានក្នុងរឿងអ្វីខ្លះ ? ”
ព្រះនាគសេន ៖ “ សូមថ្វាយព្រះពរ កិច្ចដែលបញ្ញានោះ បានធ្វើរួចហើយថា មិនទៀងក្តី ថាជាទុក្ខក្តី ថាជាអនត្តាក្តី មិនអាចវង្វេងបាន ក្នុងកិច្ចដែលធ្វើរួចហើយ នោះ ”
ព្រះចៅមិលិន្ទ ៖ “ ព្រះគុណម្ចាស់ តើភាពវង្វេងរបស់គេទៅណា ? ”
ព្រះនាគសេន ៖ “ សូមថ្វាយព្រះពរ វេលាគ្រាន់តែញាណកើតឡើងប៉ុណ្ណោះ ភាពវង្វេងក៏រមែងរលត់ទៅក្នុងទីនោះ ៗ ឯង ”
ព្រះចៅមិលិន្ទ ៖ “ សូមព្រះគុណម្ចាស់ធ្វើការឧបមា ”
ព្រះនាគសេន ៖ “ សូមថ្វាយព្រះពរ មហាបពិត្រ ប្រៀបដូចជាថា បុរសម្នាក់ បានដាក់ប្រទីបក្នុងផ្ទះងងឹត ព្រោះហេតុនោះ ភាពងងឹតក៏រលត់ទៅ ភាពភ្លឺក៏បង្ហាញឡើងយ៉ាងណា សូមថ្វាយព្រះពរ ពេលគ្រាន់តែញាណកើតឡើងប៉ុណ្ណោះ ភាពវង្វេងក៏រមែងរលត់ទៅក្នុងទីនោះ ដូចនោះដែរ ”
ព្រះចៅមិលិន្ទ ៖ “ ចំណែកបញ្ញានឹងទៅណាដែរ ព្រះគុណម្ចាស់ ? ”
ព្រះនាគសេន ៖ “ សូមថ្វាយព្រះពរ សូម្បីបញ្ញា លុះធ្វើកិច្ចរបស់ខ្លួនរួចហើយ ក៏រមែងរលត់ទៅក្នុងកិច្ច ដែលបានធ្វើរួចនោះឯង ប៉ុន្តែកិច្ចដែលបញ្ញានោះបានធ្វើរួចហើយ ថាមិនទៀងក្តី ថាជាទុក្ខក្តី ថាជាអនត្តាក្តីណា កិច្ចដែលបានធ្វើរួចហើយនោះ មិនរលត់ទៅទេ ”
ព្រះចៅមិលិន្ទ ៖ “ ព្រះគុណម្ចាស់នាគសេន ពាក្យដែលលោកបានពោលថា បញ្ញា លុះធ្វើកិច្ចរបស់ខ្លួនរួចហើយ ក៏រមែងរលត់ទៅក្នុងកិច្ច ដែលបានធ្វើរួចនោះឯង ប៉ុន្តែកិច្ចដែលបញ្ញានោះ បានធ្វើរួចហើយ ថាមិនទៀងក្តី ថាជាទុក្ខក្តី ថាជាអនត្តាក្តី ណាកិច្ចដែលបានធ្វើរួចហើយនោះ មិនរលត់ទៅទេ ដូចនេះ សូមព្រះគុណម្ចាស់ ធ្វើការឧបមាសម្រាប់ពាក្យនោះ ផងចុះ ”
ព្រះនាគសេន ៖ “ សូមថ្វាយព្រះពរ មហាបពិត្រ ប្រៀបដូចជាបុរសម្នាក់ត្រូវការជួលឱ្យគេសរសេរអក្សរនៅពេលយប់ ទើបហៅអ្នកសរសេរមក តាំងប្រទីបទុកឱ្យគេសរសេរ ពេលគេសរសេរអក្សររួចរាល់ហើយ ក៏ពន្លត់ប្រទីបនោះ ទោះជាប្រទីបរលត់ទៅហើយក្តី តួអក្សរ (ដែលសរសេររួចហើយ) ក៏មិនវិនាសទៅដែរនោះ យ៉ាងណា ។ សូមថ្វាយព្រះពរ បញ្ញាលុះបានធ្វើកិច្ចរបស់ខ្លួនរួចហើយ ក៏រមែងរលត់ទៅ ក្នុងកិច្ចដែលបានធ្វើរួចហើយនោះឯង។ ប៉ុន្តែ កិច្ចដែលបញ្ញានោះបានធ្វើរួចហើយ ថាមិនទៀងក្តី ថាជាទុក្ខក្តី ថាជាអនត្តាក្តី កិច្ចដែលបានធ្វើរួចហើយនោះ ពុំមានរលត់យ៉ាងនោះដែរ ”
ព្រះចៅមិលិន្ទ ៖ “ សូមព្រះគុណម្ចាស់ ឧបមាបន្ថែមទៀតផងចុះ ”
ព្រះនាគសេន ៖ “ សូមថ្វាយព្រះពរ មហាបពិត្រ ប្រៀបដូចជា មនុស្សម្នានៅជនបទទិសខាងកើត បានដាក់ពាងទឹកតាមផ្ទះ មួយផ្ទះ ៥ ពាង លើដំបូលទុកពន្លត់ភ្លើង ពេលផ្ទះណាមួយត្រូវភ្លើងឆេះ គេក៏រមែងចាក់ទឹកទាំង៥ពាងនោះទៅលើផ្ទះ ភ្លើងរមែងរលត់ទៅព្រោះហេតុនោះ ។ សូមថ្វាយព្រះពរ តើមនុស្សទាំងនោះ រមែងកើតគំនិតដូចនេះថា យើងនឹងប្រើពាងទាំង ៥ នោះ ធ្វើកិច្ចដែលគួរធ្វើដោយពាងទៀត ដូចនេះឬទេ ? ”
ព្រះចៅមិលិន្ទ ៖ “ មិនទេ ព្រះគុណម្ចាស់ គ្រប់គ្រាន់ហើយដោយពាងទាំងឡាយ ប្រយោជន៍អ្វីដោយពាងទាំងនោះទៀតទៅ ? ”
ព្រះនាគសេន ៖ “ សូមថ្វាយព្រះពរ គួរឃើញឥន្ទ្រិយ ៥ គឺ សទ្ធិន្ទ្រិយ វីរិយិន្ទ្រិយ សតិន្ទ្រិយ សមាធិន្ទ្រិយ បញ្ញិន្ទ្រិយ ប្រដូចពាងទឹកទាំង ៥ ទៅចុះ ។ គួរឃើញព្រះយោគាវចរ ប្រដូចមនុស្សម្នាទាំងនោះ គួរឃើញកិលេសទាំងឡាយ ប្រដូចភ្លើង។ មនុស្សម្នាទាំងឡាយ រមែងប្រើទឹកទាំង ៥ ពាង ពន្លត់ភ្លើងយ៉ាងណា ព្រះយោគាវចរក៏រមែងប្រើឥន្ទ្រិយ ៥ រំលត់កិលេសទាំងឡាយ សូម្បីកិលេសទាំងឡាយដែលរលត់ទៅហើយ ក៏រមែងមិនកើតទៀត ដូចនោះដែរ សូមថ្វាយព្រះពរ បញ្ញាឈ្មោះថា លុះធ្វើកិច្ចរបស់ខ្លួនរួចហើយ ក៏រមែងរលត់ទៅ ប៉ុន្តែកិច្ចដែលបញ្ញានោះបានធ្វើរួចហើយថា មិនទៀងក្តី ថាជាទុក្ខក្តី ថាជាអនត្តាក្តី កិច្ចដែលបានធ្វើរួចហើយនោះ ពុំមានរលត់ទៅទេ តាមប្រការខាងលើមកនេះ ”
ព្រះចៅមិលិន្ទ ៖ “ សូមព្រះគុណម្ចាស់ធ្វើការឧបមាបន្ថែមទៀតផងចុះ ”
ព្រះនាគសេន ៖ “ សូមថ្វាយព្រះពរ មហាបពិត្រ ប្រៀបដូចជា គ្រូពេទ្យកាន់យកគ្រឿងថ្នាំដែលជាឫសឈើ ៥ យ៉ាង ទៅរកអ្នកជំងឺ កិនគ្រឿងថ្នាំដែលជាឫសឈើ ៥ យ៉ាងនោះឱ្យរលាយ ឱ្យអ្នកជំងឺផឹក ទោស(ជំងឺ)ទាំងឡាយនឹងបាត់ទៅ ព្រោះគ្រឿងថ្នាំទាំងនោះ ។ សូមថ្វាយព្រះពរ គ្រូពេទ្យនោះរមែងកើតគំនិតយ៉ាងនេះថា យើងនឹងប្រើគ្រឿងថ្នាំ ដែលជាឫសឈើ ៥ យ៉ាងទាំងនោះ ធ្វើកិច្ចដែលគួរធ្វើដោយថ្នាំទៀត ដូចនេះឬទេ ? ”
ព្រះចៅមិលិន្ទ ៖ “ មិនទេ ព្រះគុណម្ចាស់ គ្រប់គ្រាន់ហើយដោយគ្រឿងថ្នាំ ដែលជាឫសឈើ ៥ យ៉ាងទាំងនោះ ប្រយោជន៍អ្វីដោយគ្រឿងថ្នាំដែលជាឫសឈើ ៥ យ៉ាងទាំងនោះទៀតទៅ?”
ព្រះនាគសេន ៖ “ សូមថ្វាយព្រះពរ គួរឃើញឥន្ទ្រិយ ៥ គឺ សទ្ធិន្ទ្រិយ វីរិ-យិន្ទ្រិយ សតិន្ទ្រិយ សមាធិន្ទ្រិយ បញ្ញិន្ទ្រិយ ប្រដូចគ្រឿងថ្នាំដែលជាឫសឈើ ៥ យ៉ាងនោះទៅចុះ ។ គួរឃើញព្រះយោគាវចរប្រដូចគ្រូពេទ្យ គួរឃើញកិលេសទាំងឡាយប្រដូចជំងឺឈឺថ្កាត់ គួរឃើញអ្នកដែលជាបុថុជ្ជនប្រដូចបុរសមានជំងឺ ។ ទោស(ជំងឺ)ទាំងឡាយរបស់អ្នកជំងឺបាត់ទៅ ព្រោះគ្រូពេទ្យប្រើគ្រឿងថ្នាំដែលជាឫសឈើ ៥ យ៉ាង។ ពេលទោសទាំងឡាយរលត់បាត់ទៅ អ្នកជំងឺក៏ជាសះស្បើយពីជំងឺឈឺថ្កាត់ យ៉ាងណាមិញ ព្រះយោគាវចរក៏រមែងប្រើឥន្ទ្រិយ ៥ ធ្វើកិលេសទាំងឡាយឱ្យរលត់ទៅ កិលេសទាំងឡាយដែលត្រូវរំលត់ហើយនោះ រមែងមិនកើតទៀត ដូចនោះដែរ ។ សូមថ្វាយព្រះពរ បញ្ញាឈ្មោះថា លុះបានធ្វើកិច្ចរបស់ខ្លួនរួចហើយ ក៏រមែងរលត់ទៅក្នុងកិច្ចនោះឯង ប៉ុន្តែកិច្ចដែលបញ្ញានោះបានធ្វើរួចហើយ ថាមិនទៀងក្តី ថាជាទុក្ខក្តី ថាជាអនត្តាក្តី កិច្ចដែលបានធ្វើរួចហើយនោះ រមែងមិនរលត់ទៅ តាមប្រការដូចពោលខាងលើមកនេះទេ”
ព្រះចៅមិលិន្ទ ៖ “ សូមព្រះគុណម្ចាស់ធ្វើការឧបមាបន្ថែមទៀតផងចុះ ”
ព្រះនាគសេន៖ “ សូមថ្វាយព្រះពរ មហាបពិត្រ ប្រៀបដូចជាអ្នកប្រយុទ្ធ ដែលស្ទាត់ជំនាញក្នុងសមរភូមិ ស្រវាយកព្រួញ ៥ ដើម រួចក៏ចុះទៅកាន់សមរភូមិ ដើម្បីយកឈ្នះលើកងទ័ពភាគីម្ខាងទៀត។ អ្នកប្រយុទ្ធនោះទៅដល់សមរភូមិហើយ ក៏បាញ់ព្រួញ ៥ ដើមនោះ ភាគីម្ខាងទៀតក៏បែកខ្ចាត់ខ្ចាយបរាជ័យ ព្រោះព្រួញទាំងនោះ ។ សូមថ្វាយព្រះពរ អ្នកប្រយុទ្ធដែលស្ទាត់ជំនាញក្នុងសមរភូមិនោះ នឹងកើតគំនិតយ៉ាងនេះថា យើងនឹងប្រើព្រួញ ៥ ដើម ទាំងនោះ ធ្វើកិច្ចដែលគួរធ្វើដោយព្រួញទៀត ដូចនេះឬទេ ? ”
ព្រះចៅមិលិន្ទ ៖ “ មិនទេ ព្រះគុណម្ចាស់ គ្រប់គ្រាន់ហើយដោយព្រួញ ទាំងនោះ ប្រយោជន៍អ្វីដោយធ្នូទាំងនោះទៀតទៅ ? ”
ព្រះនាគសេន ៖ “ សូមថ្វាយព្រះពរ គួរឃើញឥន្ទ្រិយ ៥ គឺ សទ្ធិន្ទ្រិយ វីរិយិន្ទ្រិយ សតិន្ទ្រិយ សមាធិន្ទ្រិយ បញ្ញិន្ទ្រិយ ប្រដូចព្រួញ ៥ ដើម ។ គួរឃើញ ព្រះយោគាវចរប្រដូចអ្នកប្រយុទ្ធដែលស្ទាត់ជំនាញក្នុងសមរភូមិ។ គួរឃើញកិលេសទាំងឡាយ ប្រដូចកងទ័ពភាគីម្ខាងទៀត។ កងទ័ពភាគីម្ខាងទៀតបែកខ្ចាត់ខ្ចាយ បរាជ័យទៅ ព្រោះព្រួញ ៥ ដើម យ៉ាងណាមិញ កិលេសទាំងឡាយរមែងបែកខ្ចាត់ខ្ចាយទៅ ព្រោះឥន្ទ្រិយ ៥។ កិលេសដែលបែកខ្ចាត់ខ្ចាយហើយ ក៏មិនកើតទៀត ដូចនោះ ។ សូមថ្វាយព្រះពរ បញ្ញា ឈ្មោះថា លុះបានធ្វើកិច្ចរបស់ខ្លួនរួចហើយក៏រលត់ទៅក្នុងកិច្ចនោះ នោះឯង ប៉ុន្តែកិច្ចដែលបញ្ញានោះបានធ្វើរួចហើយ ថាមិនទៀងក្តី ថាជាទុក្ខក្តី ថាជាអនត្តាក្តី កិច្ចដែលបានធ្វើរួចហើយនោះ រមែងមិនរលត់ទៅ តាមប្រការដូចពោលខាងលើមកនេះ”
ព្រះចៅមិលិន្ទ ៖ “ ព្រះគុណម្ចាស់នាគសេន លោកម្ចាស់ឆ្លើយសមរម្យហើយ ” ៕
ពាក្យអធិប្បាយបញ្ហាទី ៣
បញ្ហាសួរដល់ញាណនិងបញ្ញា ឈ្មោះថា ញាណបញ្ញាបញ្ហា ។
ពាក្យថា អ្នកណាមានញាណកើតឡើង បានសេចក្តីថា ព្រះយោគាវចរណាមានញាណ គឺ វិបស្សនាញាណ ឬមានមគ្គញាណ ដែលមានវិបស្សនាញាណ នោះជាហេតុកើតឡើងហើយ។ ធម្មជាតិតែមួយ បញ្ញានោះឯងឈ្មោះថា ញាណ ដោយអត្ថន័យថា “ ដឹងនូវអ្វីដែលគួរដឹង ” ឈ្មោះថា បញ្ញា ដោយអត្ថន័យថា “ ដឹងដោយប្រការទាំងឡាយ ” ។
ពាក្យថា អ្នកនោះឈ្មោះថាមានបញ្ញាកើតឡើងហើយ បានសេចក្តីថា ព្រះយោគាវចរនោះ ឈ្មោះថាមានបញ្ញា គឺ វិបស្សនាបញ្ញា ឬ មានមគ្គបញ្ញា ដែលមានវិបស្សនាបញ្ញានោះ ជាហេតុកើតឡើងហើយ។
ពាក្យថា ក្នុងវិជ្ជាសិល្បៈដែលមិនធ្លាប់ដឹង បានសេចក្តីថា នៅអាចវង្វេង គឺ នៅអាចមិនដឹងក្នុងវិជ្ជាសិល្បៈទាំងឡាយ ដែលមិនធ្លាប់ដឹងពីមុន ជាការងារសិល្បៈក្នុងផ្លូវលោកក្តី ជាការងារសិល្បៈគឺធម៌និងវិន័យក្តី ព្រោះមិនធ្លាប់បានសន្សំចំណេះដឹងទុក អំពីការរៀននិងការសាកសួរបែបនេះថា “អ្វីទៅ...? យ៉ាងម៉េចទៅ...? យ៉ាងនេះឬទេ...? មិនមែនយ៉ាងនេះឬយ៉ាងណា...? ” ជាដើម ក្នុងវិជ្ជាសិល្បៈទាំងនោះ។
ពាក្យថា ក្នុងឈ្មោះឬបញ្ញត្តិដែលមិនធ្លាប់បានឮ បានសេចក្តីថា អ្នកមានញាណឬបញ្ញានោះ នៅជាបុថុជ្ជនក្តី ជាព្រះសេក្ខៈក្តី ឬជាព្រះអរហន្តក្តី ក៏នៅអាចវង្វេង គឺ អាចនៅមិនដឹង ក្នុងឈ្មោះ បញ្ញត្តិ សមញ្ញា វោហារ ភាសា ពាក្យហៅគ្នា ដែលមិនធ្លាប់បានឮ គឺ មិនធ្លាប់បានស្តាប់ពីមុនបែបនេះថា ឈ្មោះថាអ្វី...? ហៅថាអ្វី...? គេនាំគ្នាហៅថាយ៉ាងដូចម្តេច...? យ៉ាងនេះឬ...? មិនមែនយ៉ាងនេះឬ...? ជាដើម។
ពាក្យថា កិច្ចដែលបញ្ញានោះបានធ្វើរួចហើយ បានសេចក្តីថា ការដឹងឈ្មោះថា ជាកិច្ចរបស់បញ្ញា ក៏កិច្ចនោះរមែងប្រព្រឹត្តទៅ ដោយប្រការ ២ គឺ ធ្វើលក្ខណៈឱ្យបង្ហាញតាមការពិត ១ លះសេចក្តីវង្វេងដែលបិទបាំងលក្ខណៈទាំងនោះ ១។ ក្នុងបញ្ហានេះ ព្រះថេរៈពោលសំដៅយកវិបស្សនាបញ្ញាជាសំខាន់ ( បើជាមគ្គបញ្ញារមែងធ្វើកិច្ច ៤ យ៉ាង ក្នុងបណ្តាកិច្ចនៃអរិយសច្ចៈ ៤ មានការកំណត់ដឹងនូវទុក្ខ ជាដើម)។
ពាក្យថា ភាពវង្វេងរមែងរលត់ទៅនៅទីនោះនោះឯង គឺ សេចក្តីវង្វេងរមែងរលត់ទៅ ក្នុងទីដែលខ្លួនកើត គឺ ក្នុងខ្លួនព្រះយោគាវចរនោះ នោះឯង ។ ប្រៀបដូចជា ពេលតាំងប្រទីបក្នុងផ្ទះងងឹត ប្រទីបរមែងញ៉ាំងឱ្យប្រាកដឡើង អ្នកដែលមានភ្នែកល្អ ទើបសម្លឹងឃើញរូបទាំងឡាយបាន ថែមទាំងរមែងកម្ចាត់ភាពងងឹតឱ្យអស់ទៅក្នុងពេលតែមួយ មិនមុនមិនក្រោយគ្នា យ៉ាងណាមិញ ពេលគ្រាន់តែញាណឬបញ្ញាកើតឡើងប៉ុណ្ណោះ ញាណឬបញ្ញាដែលកើតឡើងនោះ រមែងធ្វើលក្ខណៈ មានអនិច្ចលក្ខណៈ ( លក្ខណៈដែលមិនទៀង ) ជាដើម ឱ្យប្រាកដឡើង។ អ្នកមានបញ្ញាទើបឃើញ ទើបដឹងតាមការពិតថា ប្រការនេះមិនទៀងជាដើម ថែមទាំងរមែងកម្ចាត់ភាពវង្វេងឱ្យអស់ទៅក្នុងពេលតែមួយ មិនមុនមិនក្រោយគ្នា ដូចនោះដែរ។
ពាក្យថា កិច្ចដែលបញ្ញានោះ បានធ្វើរួចហើយថា មិនទៀង។ ល។ កិច្ចដែលបានធ្វើរួចហើយនោះ ពុំមានរលត់ទៅទេ បានសេចក្តីថា កិច្ច ២ យ៉ាង គឺការធ្វើលក្ខណៈ មានអនិច្ចលក្ខណៈជាដើម ឱ្យប្រាកដឡើង គឺឱ្យឃើញជាក់ច្បាស់ថា ប្រការនេះមិនទៀង ជាដើម ក៏ដោយ ការលះភាពវង្វេងគឺភាពមិនដឹងក៏ដោយ ដែលបញ្ញាបានធ្វើរួចហើយនោះ ឈ្មោះថាពុំមានរលត់ទៅទេ។ ព្រោះហេតុអ្វី? ព្រោះហេតុថា ប្រសិនបើកិច្ចដែលធ្វើរួចហើយនោះ រលត់ទៅដូចបញ្ញានោះ លក្ខណៈដែលប្រាកដរួចហើយ ក៏នឹងវិលត្រឡប់មកមិនប្រាកដឱ្យឃើញ គឺ ត្រូវបិទបាំងទុកដូចដើមទៀត។ ភាពវង្វេងក៏នឹងវិលត្រឡប់មកទៀត ព្រះយោគាវចរក៏នឹងត្រឡប់មកជាមនុស្ស ដែលមិនដឹងថា ប្រការនេះទៀងឬមិនទៀង ជាដើម ដូចមុនទៀត ។ ប៉ុន្តែ ព្រោះពុំមានវិបរិតត្រឡប់ត្រឡិនយ៉ាងនេះ កិច្ចដែលបញ្ញាបានធ្វើរួចហើយនោះ ទើបឈ្មោះថា មិនរលត់ទៅ ។
ក្នុងឧបមាក្រោយ ៗ មានឧបមាស្តីអំពីពាងទឹក ៥ ពាង ជាដើម ព្រះនាគសេនលើកឡើងមក ជារឿងប្រៀបធៀប ឱ្យឃើញនូវការធ្វើកិច្ច របស់បញ្ញា ដែលដំណើរទៅ ព្រមជាមួយនឹងឥន្ទ្រិយ៤យ៉ាងផ្សេងទៀតមានសទ្ធា ជាដើម ដែលជាបរិវារ ។ ខ្លឹមសារក្នុងឧបមាទាំងនោះ មានអត្ថន័យរាក់ ស្រួលយល់ស្រាប់ហើយ ៕
បញ្ហាទី ៤ - បដិសន្ទហនបុគ្គលវេទិយនប្បញ្ហា
ព្រះរាជា ត្រាស់សួរថា “ព្រះគុណម្ចាស់នាគសេន លោកម្ចាស់អង្គណានឹងមិនបដិសន្ធិ (នឹងមិនកើតក្នុងភពថ្មីតទៅទៀត) លោកម្ចាស់អង្គនោះនឹងនៅតែសោយទុក្ខវេទនាផ្សេងៗដែរឬទេ?”
ព្រះថេរៈ ថ្វាយវិសជ្ជនាថា “ លោកនៅសោយទុក្ខវេទនាខ្លះ និងមិនសោយទុក្ខវេទនាខ្លះ ”
ព្រះចៅមិលិន្ទ ៖ “ សោយទុក្ខវេទនាអ្វី ? មិនសោយទុក្ខវេទនាអ្វី ? ”
ព្រះនាគសេន ៖ “ សូមថ្វាយព្រះពរ សោយទុក្ខវេទនាផ្លូវកាយ មិនសោយទុក្ខវេទនាផ្លូវចិត្ត ”
ព្រះចៅមិលិន្ទ ៖ “ ព្រះគុណម្ចាស់ លោកសោយទុក្ខវេទនាផ្លូវកាយ យ៉ាងដូចម្តេច មិនសោយទុក្ខវេទនាផ្លូវចិត្តយ៉ាងដូចម្តេច ? ”
ព្រះនាគសេន ៖ “ ហេតុណា បច្ច័យណា រមែងមានដើម្បីការកើតឡើងនៃទុក្ខវេទនាផ្លូវកាយ ព្រោះហេតុនោះ បច្ច័យនោះ នៅមិនទាន់រម្ងាប់ទៅ ទើបលោកនៅសោយទុក្ខវេទនាផ្លូវកាយ។ ហេតុណា បច្ច័យណា រមែងមានដើម្បីការកើតឡើង នៃទុក្ខវេទនាផ្លូវចិត្ត ព្រោះហេតុនោះ បច្ច័យនោះរម្ងាប់ទៅ ទើបលោកមិនសោយទុក្ខវេទនាផ្លូវចិត្ត ។ សូមថ្វាយព្រះពរ ព្រះដ៏មានព្រះភាគ ទ្រង់បានត្រាស់ព្រះភាសិតនេះថា “សោ ឯកំ វេទនំ វេទេតិ កាយិកំ ន ចេតសិកំ – ភិក្ខុអង្គនោះ រមែងសោយទុក្ខវេទនាផ្លូវកាយតែមួយមុខ មិនសោយទុក្ខវេទនាផ្លូវចិត្ត ” ដូចនេះ ”
ព្រះចៅមិលិន្ទ ៖ “ ព្រះគុណម្ចាស់នាគសេន ព្រោះហេតុអ្វីទើបលោកនៅសោយទុក្ខវេទនា ម្តេចមិនបរិនិព្វានទៅ (ដើម្បីឲ្យមិនបាច់នៅសោយទុក្ខវេទនាផ្លូវកាយនោះដូចនេះ) ? ”
ព្រះនាគសេន ៖ “ សូមថ្វាយព្រះពរ លោកដែលជាព្រះអរហន្តពុំមានសេចក្តីរីករាយឬខឹងសម្បាទេ ម៉្យាងវិញទៀត ព្រះអរហន្តទាំងឡាយជាបណ្ឌិត រមែងមិនធ្វើខន្ធ ដែលនៅមិនទាន់ទុំជោរ ឱ្យជ្រុះនោះទេ រមែងរង់ចាំភាពទុំជោរនៅឡើយ។ សូមថ្វាយព្រះពរ ព្រះធម្មសេនាបតីសារីបុត្តត្ថេរ បានភាសិតសេចក្តីនេះទុកថា ៖
នាភិន្នទាមិ មរណំ នាភិន្នទាមិ ជីវិតំ ។ ល។
កាលញ្ច បដិកង្ខាមិ សម្បជានោ បតិស្សតោ (១)
ប្រែថា ៖ យើងមិនរីករាយសេចក្តីស្លាប់ យើងមិនរីករាយសេចក្តីរស់ ប៉ុន្តែយើងបានតែរង់ចាំប៉ុណ្ណោះ ដូចដែលអ្នកស៊ីឈ្នួលរង់ចាំថ្លៃឈ្លួល ដូចនេះ ។ យើងមិនរីករាយសេចក្តីស្លាប់ យើងមិនរីករាយសេចក្តីរស់ ប៉ុន្តែយើងមានស្មារតីចំពោះមុខ មានសម្បជញ្ញៈ បានតែរង់ចាំវេលា ប៉ុណ្ណោះ ។ ដូចនេះ ”
ព្រះចៅមិលិន្ទ ៖ “ ព្រះគុណម្ចាស់នាគសេន លោកម្ចាស់ឆ្លើយសមគួរហើយ ” ៕
ពាក្យអធិប្បាយបញ្ហាទី ៤
ឈ្មោះបញ្ហាទី ៤ នេះ ក្នុងអដ្ឋកថាជា នប្បដិសន្ទហនបុគ្គលវេទិយនប្បញ្ហា ប្រែថា “ បញ្ហាស្តីអំពីការសោយវេទនារបស់បុគ្គលអ្នកដែលមិនបដិសន្ធិ ” ដែលគួរតែត្រឹមត្រូវជាង ។
ពាក្យថា លោកម្ចាស់អង្គណានឹងមិនបដិសន្ធិ ? បានសេចក្តីថា លោកម្ចាស់ ដែលជាព្រះអរហន្តអង្គណានឹងមិនបដិសន្ធិ?
ពាក្យថា ព្រោះនៅមិនទាន់រម្ងាប់ទៅ គឺ ព្រោះនៅមិនទាន់រលត់ទៅ បានសេចក្តីថា ពេលព្រះអរហន្តនៅមានជីវិតនៅឡើយ កាយប្រសាទក៏នៅដំណើរការ នៅមិនទាន់រលត់ទៅ ព្រោះហេតុនោះ ពេលមានផោដ្ឋព្វារម្មណ៍ដែលមិនជាទីប្រាថ្នា ដូចជា ក្តៅពេក ត្រជាក់ពេក រឹងពេក ជាដើម មកទង្គិចកាយ លោកក៏រមែងកើតមានការឈឺចាប់ ពេលមានធាតុភ្លើងមក ប៉ះនឹងផ្ទៃក្រពះក្នុងគ្រាដែលត្រូវបរិភោគអាហារ ប៉ុន្តែមិនទាន់បានបរិភោគ លោកក៏កើតមានភាពស្រេកឃ្លាន។ នៅពេលទ្រង់កាយក្នុងឥរិយាបថនោះយូរ លោកក៏កើតមានការឈឺរួយស្រពន់យ៉ាងនេះ ជាដើម។ ការឈឺចាប់ជាដើម ដែលកើតឡើង ឈ្មោះថា ទុក្ខវេទនាផ្លូវកាយ។ ព្រោះហេតុគឺ កាយប្រសាទនៅមិនទាន់រម្ងាប់ ទើបលោកនៅសោយទុក្ខវេទនាទាំងនោះ។
ពាក្យថា ព្រោះរម្ងាប់ទៅ គឺ ព្រោះរលត់ទៅ សេចក្តីថាទុក្ខវេទនាផ្លូវចិត្តដែលហៅថា ទោមនស្ស មានទោសៈជាហេតុ ក្នុងឋានៈជាឫសកែវ មានធម្ម-ជាតិកើតរួមជាមួយផ្សេង ៗ ទៀត មានផស្សៈ វិតក្ក វិចារ ជាដើម ជាបច្ច័យ ក្នុងឋានៈជាអ្នកឧបត្ថម្ភ។ ព្រោះហេតុនិងបច្ច័យទាំងនោះរម្ងាប់រលត់ទៅ គឺត្រូវលះដោយអំណាចនៃមគ្គភាវនា ទុក្ខវេទនាគឺទោមនស្សនោះ ទើបរលត់ ទៅ ព្រោះហេតុនោះ ទើបព្រះអរហន្តមិនមានការសោយទុក្ខវេទនាផ្លូវចិត្ត។
ក្នុងព្រះគាថា ពាក្យថា ប៉ុន្តែយើងបានតែរង់ចាំវេលាប៉ុណ្ណោះ បានសេចក្តីថា យើងបានតែរង់ចាំវេលាមរណៈ ដែលនឹងមកដល់ ប៉ុណ្ណោះ ។
ពាក្យថា ដូចអ្នកស៊ីឈ្នួលរង់ចាំថ្លៃឈ្លួល បានសេចក្តីថា ប្រៀបដូចជាអ្នកស៊ីឈ្នួលរង់ចាំថ្លៃឈ្នួល គឺ វេលាដែលលាភមកដល់ យ៉ាងណាមិញ យើងក៏រង់ចាំវេលាមរណៈ ដែលនឹងមកដល់ ដូចនោះ៕
បញ្ហាទី ៥ - វេទនាបញ្ហា
ព្រះរាជា ត្រាស់សួរថា “ ព្រះគុណម្ចាស់នាគសេន សុខវេទនាជាកុសល ឬជាអកុសល ឬជាអព្យាកត (មិនមែនទាំងកុសលទាំងអកុសល) ? ”
ព្រះនាគសេន ៖ “ សូមថ្វាយព្រះពរ មហាបពិត្រ សុខវេទនាជាកុសលក៏មាន ជាអកុសលក៏មាន ជាអព្យាកតក៏មាន ”
ព្រះចៅមិលិន្ទ ៖ “ ព្រះគុណម្ចាស់ វេទនាប្រសិនបើជាកុសលក៏រមែងមិនជាទុក្ខ ប្រសិនបើជាទុក្ខក៏រមែងមិនជាកុសល ពាក្យថា “កុសលក៏ជាទុក្ខ” ដូចនេះ ពិបាកស្តាប់ណាស់ ”
ព្រះនាគសេន ៖ “ សូមថ្វាយព្រះពរ មហាបពិត្រ ព្រះអង្គទ្រង់យល់ សេចក្តីនោះយ៉ាងដូចម្តេច នៅទីនេះមានបុរសម្នាក់ដាក់ដុំដែកក្តៅលើបាតដៃម្ខាង ដាក់ដុំព្រិលត្រជាក់លើបាតដៃម្ខាងទៀត សូមថ្វាយព្រះពរ បាតដៃរបស់គេត្រូវឆេះខ្លោចទាំងសងខាងឬយ៉ាងណា ? ”
ព្រះចៅមិលិន្ទ ៖ “ ពិតមែន ព្រះគុណម្ចាស់ បាតដៃរបស់គេត្រូវឆេះខ្លោចទាំងសងខាង ”
ព្រះនាគសេន ៖“ សូមថ្វាយព្រះពរ បាតដៃរបស់គេក្តៅទាំងសងខាងឬ ? ”
ព្រះចៅមិលិន្ទ ៖ “ មិនមែនទេ ព្រះគុណម្ចាស់ ”
ព្រះនាគសេន ៖ “ សូមថ្វាយព្រះពរ ប៉ុន្តែបាតដៃរបស់គេ ត្រជាក់ទាំង សងខាងឬ ? ”
ព្រះចៅមិលិន្ទ ៖ “ មិនមែនទេ ព្រះគុណម្ចាស់ ”
ព្រះនាគសេន ៖ “ សូមទ្រង់ជ្រាបផងថា បន្ទូលរបស់ព្រះអង្គត្រូវអាត្មាភាពចាប់ចំណុចខ្សោយបាន ។ ប្រសិនបើដុំដែកក្តៅប៉ុណ្ណោះ អាចដុតកម្លោចបាន ប៉ុន្តែបាតដៃរបស់គេមិនបានក្តៅទាំងសងខាង ព្រោះហេតុនោះ ព្រះតម្រាស់របស់ព្រះអង្គ (ដែលថា “ ពិតមែន ព្រះគុណម្ចាស់ បាតដៃរបស់គេត្រូវឆេះខ្លោចទាំងសងខាង ” ) រមែងពិបាកស្តាប់ណាស់ ។ ប្រសិនបើដុំព្រិលត្រជាក់ប៉ុណ្ណោះ អាចដុតកម្លោចបាន ប៉ុន្តែបាតដៃរបស់គេមិនបានត្រជាក់ទាំងសងខាង។ ព្រោះហេតុនោះ ព្រះតម្រាស់របស់ព្រះអង្គរមែងពិបាកស្តាប់ ។ សូមថ្វាយព្រះពរ បាតដៃរបស់គេឆេះខ្លោចទាំងសងខាងយ៉ាងដូចម្តេច? ព្រោះថា បាតដៃរបស់គេមិនបានក្តៅទាំងសងខាង និងមិនបានត្រជាក់ទាំងសងខាងបាតដៃម្ខាងក្តៅ បាតដៃម្ខាងត្រជាក់ ក៏ប៉ុន្តែដៃទាំងពីរត្រូវឆេះខ្លោច ព្រោះហេតុនោះ ព្រះតម្រាស់របស់ព្រះអង្គរមែងពិបាកស្តាប់ ”
ព្រះចៅមិលិន្ទ ៖ “ ខ្ញុំព្រះករុណាមិនមានសមត្ថភាពគ្រប់គ្រាន់នឹងឆ្លងឆ្លើយជាមួយព្រះគុណម្ចាស់ ដែលជាកំពូលវាទៈបាននោះទេ សូមព្រះគុណម្ចាស់ មេត្តាអធិប្បាយផងចុះ ”
បន្ទាប់ពីនោះ ព្រះថេរៈ ក៏បានថ្វាយវិសជ្ជនា ធ្វើឱ្យព្រះចៅមិលិន្ទឱ្យទ្រង់បានយល់ ដោយសម្តីដែលប្រកបដោយអភិធម្ម យ៉ាងនេះថា ៖
“សូមថ្វាយព្រះពរ មហាបពិត្រ គេហនិស្សិតសោមនស្ស ( សោមនស្ស អាស្រ័យផ្ទះ ) មាន ៦ យ៉ាងទាំងនេះ,នេក្ខម្មនិស្សិតសោមនស្ស ( សោមនស្ស អាស្រ័យនេក្ខម្មៈ) ក៏មាន ៦ យ៉ាង, គេហនិស្សិតទោមនស្ស(ទោមនស្សអាស្រ័យផ្ទះ) ក៏មាន ៦ យ៉ាង, នេក្ខម្មនិស្សិតទោមនស្ស (ទោមនស្សអាស្រ័យនេក្ខម្មៈ) ក៏មាន ៦ យ៉ាង, គេហនិស្សិតឧបេក្ខា (ឧបេក្ខាអាស្រ័យផ្ទះ) ក៏មាន ៦ យ៉ាង, នេក្ខម្មនិស្សិតឧបេក្ខា(ឧបេក្ខាអាស្រ័យនេក្ខម្មៈ)ក៏មាន ៦ យ៉ាង ។ វេទនាមាន ៦ ជំពូកទាំងនេះ វេទនាជាអតីតក៏មាន ៣៦ វេទនាជាអនាគតក៏មាន ៣៦ វេទនាជាបច្ចុប្បន្នក៏មាន៣៦ដែរ។ សរុបវេទនាទាំងអស់នោះចូលគ្នាមានវេទនា ១០៨ ” ជាដើម ។
ព្រះចៅមិលិន្ទ ៖ “ ព្រះគុណម្ចាស់នាគសេន លោកម្ចាស់ឆ្លើយសមគួរហើយ ” ៕
ពាក្យអធិប្បាយបញ្ហាទី ៥
បញ្ហាទាក់ទងនឹងវេទនា ឈ្មោះថា វេទនាបញ្ហា ។ ព្រះដ៏មានព្រះភាគត្រាស់ថា “ វេទយិតំ សុខំ វា ទុក្ខំ វា អទុក្ខម-សុខំ វា តម្បិ ទុក្ខំ (១) - វេទនា សុខក៏ដោយ ទុក្ខក៏ដោយ អទុក្ខមសុខក៏ដោយ វេទនាទាំងនោះ ក៏ជាទុក្ខ ” ដូចនេះ មានសេចក្តីថា វេទនាគ្រប់យ៉ាងជាសេចក្តីទុក្ខ ។ ពិតដូចនោះ សុខវេទនា ក៏ចាត់ថាជាទុក្ខ ព្រោះជា វិបរិណាមទុក្ខ (ទុក្ខគឺ សភាពដែលប្រែប្រួលទៅ គឺ រលត់ទៅអស់ទៅ ព្រោះជារបស់មិនទៀង)។ ទុក្ខវេទនា ក៏ចាត់ថាជាទុក្ខ ព្រោះជា ទុក្ខទុក្ខ (ទុក្ខ គឺ សភាវៈដែលសត្វទាំងឡាយពិបាកទ្រាំ)។ ឧបេក្ខាវេទនាក៏ចាត់ថាជាទុក្ខ ព្រោះជា សង្ខារទុក្ខ (ទុក្ខ គឺសភាពដែលសង្ខារទាំងឡាយ ត្រូវគាបសង្កត់ ដោយការកើតឡើងនិងការរលត់ទៅ)។ វេទនាទាំងឡាយផ្សេងៗ ដែលបែកចេញដោយជាតិ ដោយភូមិ ជាដើម បានជាច្រើនទាំងអស់នោះ ចាត់ចូលក្នុងវេទនា៣ យ៉ាងទាំងនេះ។ ព្រោះហេតុនោះ វេទនាទាំងឡាយទាំងពួង សុទ្ធតែជាទុក្ខវេទនា ទោះជាកុសលក៏ជាទុក្ខ ពោល គឺ សុខវេទនាដែលជាកុសល រមែងជាវិបរិណាមទុក្ខ យ៉ាងនេះ ជាដើម ។
ព្រះចៅមិលិន្ទទ្រង់ធ្វើទុកក្នុងព្រះទ័យយ៉ាងនេះថា “ វេទនា ប្រសិនបើជា អកុសល ពោលថា ជាទុក្ខ ក៏សមរម្យនឹងស្តាប់បាន ព្រោះជារបស់មិនជាទីប្រាថ្នា ។ ប៉ុន្តែវេទនាប្រសិនបើជាកុសល ដែលជាសភាពបដិបក្ខចំពោះអកុសលគ្រប់យ៉ាង ការដែលពោលថា ជាទុក្ខ ដូចគ្នានឹងអកុសលនោះទៀតនេះ មិនគួរឱ្យស្តាប់ឡើយ ” ដូចនេះ ទើបត្រាស់ថា “ ពាក្យថា កុសលក៏ជាទុក្ខដូចនេះ ពិបាកស្តាប់ណាស់ ” ដូចនេះ ។
ពាក្យថា ប្រសិនបើដុំដែកក្តៅប៉ុណ្ណោះ អាចដុតកម្លោចបាន ប៉ុន្តែបាតដៃរបស់គេមិនបានក្តៅទាំងសងខាង បានសេចក្តីថាប្រសិនបើដុំដែកក្តៅប៉ុណ្ណោះ អាចមានសមត្ថភាពដុតកម្លោចបាន ហើយដុំព្រិលមិនអាចមានសមត្ថភាពដុតកម្លោចបាននោះ ប៉ុន្តែបាតដៃរបស់គេមិនបានក្តៅទាំងសង ខាង ព្រោះម្ខាងទៀតមានដុំព្រិលដាក់នៅលើបាតដៃ ព្រោះហេតុអ្វីបានជាដៃដែលមានដុំព្រិលដាក់ពីលើនោះ ក៏ឆេះខ្លោចដូចគ្នា?។
ពាក្យថា ព្រោះហេតុនោះ ព្រះតម្រាស់របស់ព្រះអង្គរមែងពិបាកស្តាប់ បានសេចក្តីថា ព្រោះហេតុនោះ ព្រះតម្រាស់របស់ព្រះអង្គដែលថា “ ពិតមែន ព្រះគុណម្ចាស់ បាតដៃរបស់គេ ត្រូវឆេះខ្លោចទាំងសងខាង ” ដូចនេះ រមែងពិបាកស្តាប់ ព្រោះកាលណាដៃដែលមានរបស់ក្តៅដាក់ពីលើទើបត្រូវឆេះខ្លោចបាន បើដូចនេះ ដៃដែលមានរបស់ត្រជាក់ដាក់ពីលើ ក៏មិនគួរនឹងឆេះខ្លោចទៅដែរនោះទេ។ ចំណែក ពាក្យថា ប្រសិនបើដុំព្រិលប៉ុណ្ណោះ អាចដុតកម្លោចបាន ជាដើម គួរជ្រាបតាមអត្ថន័យដូចពោលខាងលើ ។
បណ្ឌិតគួរជ្រាបការប្រៀបធៀបដោយឧបមាយ៉ាងនេះថា ប្រៀបបីដូចដុំដែកក្តៅ និងដុំព្រិលត្រជាក់ ទោះជាមានចំណែកខុសគ្នា ដោយលក្ខណៈដែលក្តៅ និងត្រជាក់ ។ ទោះជាយ៉ាងនោះក្តី ពេលដាក់លើដៃម្ខាងៗ វត្ថុទាំងនោះក៏ឈ្មោះថា មានចំណែកដូចគ្នា ដោយការដុតកម្លោចឱ្យឆេះខ្លោចបានដូចគ្នា ។ យ៉ាងណាមិញ កុសលវេទនា និង អកុសលវេទនា ទោះជាមានចំណែកខុសគ្នាដោយជាតិ គឺកុសល និងអកុសល ទោះជាយ៉ាងនោះក្តី វេទនាទាំង ២ នេះ មានឈ្មោះថា មានចំណែកដូចគ្នាដែរ សុទ្ធតែជាសេចក្តីទុក្ខ រកសុខឬសារៈប្រយោជន៍អ្វីក៏មិនមាន ដូចនោះដែរ។
ពាក្យថា សូមថ្វាយព្រះពរ គេហនិស្សិតសោមនស្សមាន ៦ យ៉ាង ទាំងនេះ បានសេចក្តីថា សោមនស្សដែលកើតឡើង ចំពោះបុគ្គលដែលបានឥដ្ឋារម្មណ៍ (អារម្មណ៍ដែលគួរឱ្យប្រាថ្នា) មាន ៦ យ៉ាង គឺ រូប សំឡេង ក្លិន រស ផោដ្ឋព្វៈ និងធម៌ ដែលគួរឱ្យស្រឡាញ់ គួរឱ្យពេញចិត្ត គួរឱ្យចូលចិត្ត ឬទោះជាមិនទាន់បាន ប៉ុន្តែសង្ឃឹមថានឹងបាន ឬទោះជានឹកដល់ឥដ្ឋារម្មណ៍ដែលធ្លាប់បាន ដែលរលត់ទៅហើយក្តី ឈ្មោះថា គេហនិស្សិតសោមនស្ស មាន ៦ យ៉ាង តាមអារម្មណ៍ទាំងនោះឯង ជាសោមនស្សអាស្រ័យកាមគុណកើតឡើងដោយពាក្យថា “ គេហៈ-ផ្ទះ ” នៅទីនេះ ជាឈ្មោះហៅ កាមគុណ ទាំងឡាយ ។
សោមនស្សកើតឡើងចំពោះបុគ្គល ដែលឃើញដោយបញ្ញាដ៏ត្រឹមត្រូវថា អារម្មណ៍ ៦ មានរូបជាដើមទាំងនោះ មិនទៀង មានការប្រែប្រួល មានការរសាយទៅ មានការរលត់ទៅជាធម្មតា រួចរីករាយសប្បាយចិត្តថា “ យើងនឹងផុតពីជរា មរណៈ ពីទុក្ខទាំងពួង ដោយបដិបទាដែលយើងបានបំពេញនេះ យើងហ្ន៎ យើងជាអ្នកមានចំណែកដឹងនូវធម៌ ឃើញនូវធម៌ ដែលព្រះអរិយជាម្ចាស់ទាំងឡាយ ដឹងហើយ ឃើញហើយនោះហ្ន៎ ” ដូចនេះ ឈ្មោះថា នេក្ខម្មនិស្សិតសោមនស្ស ។ ក្នុងទីនេះ លោកហៅកុសលគ្រឿងចេញពីកាម គឺ វិបស្សនាបញ្ញាថា “ នេក្ខម្មៈ ” ។
ទោមនស្សកើតឡើងចំពោះបុគ្គលជួបអនិដ្ឋារម្មណ៍ ( អារម្មណ៍ដែលមិនគួរឱ្យប្រាថ្នា ) មានរូបដែលមិនស្អាត មិនប្រណីត មិនគួរឲ្យស្រឡាញ់ មិនគួរឱ្យចូលចិត្ត ជាដើម ឈ្មោះថា គេហនិស្សិតទោមនស្ស។ ទោមនស្សកើតឡើងចំពោះបុគ្គលធ្វើវិបស្សនាបញ្ញា ឱ្យកើតឡើងបានឃើញ ដោយបញ្ញាដ៏ត្រឹមត្រូវថា អារម្មណ៍ ៦ មានរូបជាដើមទាំងនោះ ជារបស់មិនទៀង ជាដើម ។ ប៉ុន្តែ ពេលមិនអាចធ្វើបញ្ញាឱ្យឈានទៅមុខរហូតសម្រេចមគ្គផលបាន ទោះជាអាស្រ័យពេលវេលាដ៏យូរលង់ទៅហើយក្តី ក៏រមែងមិនសប្បាយចិត្ត សោកសៅ កើតទុក្ខ ថា “ ច្បាស់ជាយើងមិនអាចទៅកាន់អរិយភូមិក្នុងអត្តភាពនេះ ជាមិនខាន យើងត្រូវស្លាប់ទៅ ទាំងនៅជាបុថុជ្ជន ” ដូចនេះ ឈ្មោះថា នេក្ខម្មនិស្សិតទោមនស្ស ។ គួរជ្រាប គេហនិស្សិតឧបេក្ខា និងនេក្ខម្មនិស្សិតឧបេក្ខា ក្នុងគ្រាដែលប្រារឰឥដ្ឋារម្មណ៍មធ្យម ឬ សូម្បីអនិដ្ឋារម្មណ៍មធ្យម តាមន័យដូចពោលខាងលើ ។ មានប្រការខុសគ្នា គ្រាន់តែនោះជាសោមនស្ស ឬ ទោមនស្ស ប៉ុន្តែនេះជាឧបេក្ខា ។ វេទនានេះលោកហៅថា ឧបេក្ខា ក៏ព្រោះមានភាពព្រងើយ មិនសុខ មិនទុក្ខ មិនត្រេកអរ មិនកើតទុក្ខក្នុងអារម្មណ៍ទាំងឡាយ ។
គេហនិស្សិតសោមនស្សមាន ៦ យ៉ាង តាមអារម្មណ៍ដែលមាន ៦ យ៉ាង យ៉ាងណា ទោះជាវេទនា ៥ យ៉ាងទៀត មាននេក្ខម្មនិស្សិតសោមនស្ស ជាដើម ក៏យ៉ាងនោះដែរ ។ ព្រោះហេតុនោះ ទើបសរុបជាវេទនា ៣៦ យ៉ាង ជាអតីត ៣៦ ជាអនាគត ៣៦ ជាបច្ចុប្បន្ន ៣៦ ទើបសរុបជាវេទនា ១០៨ យ៉ាង ដូចនេះ ” ៕
បញ្ហាទី ៦ - នាមរូបឯកត្តនានត្តប្បញ្ហា
ព្រះរាជា ត្រាស់សួរថា “ ព្រះគុណម្ចាស់នាគសេន នរណាបដិសន្ធិ ? ”
ព្រះថេរៈ ថ្វាយវិសជ្ជនាថា “ សូមថ្វាយព្រះពរ មហាបពិត្រ គឺ នាមរូបបដិសន្ធិ ”
ព្រះចៅមិលិន្ទ ៖ “ នាមរូបនេះ ឬ បដិសន្ធិ ? ”
ព្រះនាគសេន ៖ “ សូមថ្វាយព្រះពរ មិនមែននាមរូបនេះទេ ដែលបដិសន្ធិ សូមថ្វាយព្រះពរ បុគ្គលរមែងធ្វើកម្មល្អខ្លះ អាក្រក់ខ្លះ ដោយសារនាមរូបនេះ ទើបនាមរូបផ្សេងបដិសន្ធិ ព្រោះកម្មនោះ ”
ព្រះចៅមិលិន្ទ ៖ “ ព្រះគុណម្ចាស់ ប្រសិនបើនាមរូបនេះមិនបានបដិសន្ធិទេ បុគ្គលនោះនឹងជាអ្នករួចផុតពីកម្មអាក្រក់ទាំងឡាយបាន មិនថាអ៊ីចឹងឬ ? ”
ព្រះថេរៈ ថ្វាយវិសជ្ជនាថា “ ប្រសិនបើនាមរូបមិនអាចបដិសន្ធិបាន គេគួរតែជាអ្នករួចផុតពីកម្មអាក្រក់ទាំងឡាយ ។ សូមថ្វាយព្រះពរ តែដោយហេតុថា នាមរូបរមែងបដិសន្ធិ ព្រោះហេតុនោះ គេមិនអាចជាអ្នករួចផុតពីកម្មអាក្រក់ទាំងឡាយបានឡើយ ”
ព្រះចៅមិលិន្ទ ៖ “ សូមព្រះគុណម្ចាស់ធ្វើការឧបមា ”
ព្រះនាគសេន ៖ “ សូមថ្វាយព្រះពរ ប្រៀបដូចជាបុរសម្នាក់លួចផ្លែស្វាយរបស់បុរសម្នាក់ទៅ បុរសជាម្ចាស់ស្វាយទើបចាប់ខ្លួនបុរសនោះ ហើយនាំចូលគាល់ព្រះរាជា ក្រាបទូលថា “ ក្រាបទូល ព្រះអង្គទ្រង់ជាសម្មតិទេព នាយម្នាក់នេះលួចផ្លែស្វាយរបស់ទូលបង្គំ ក្រាបទូល ” ។ បុរសអ្នកលួចផ្លែស្វាយនោះទើបក្រាបទូលថា “ ក្រាបទូល ព្រះអង្គទ្រង់ជាសម្មតិទេព ទូលបង្គំមិនបានលួចផ្លែស្វាយរបស់នាយម្នាក់នេះទេ ផ្លែស្វាយដែលនាយម្នាក់នេះដាំ ( រហូតដុះឡើងមកជាដើមស្វាយ នាពេលក្រោយ ) ជាផ្លែស្វាយផ្សេង រីឯផ្លែស្វាយដែលទូលបង្គំបេះមក ជាផ្លែស្វាយផ្សេងទៀតទេតើ ទូលបង្គំមិនគួរជាអ្នកត្រូវទទួលទោសទេ ក្រាបទូល ” ដូចនេះ ។ សូមថ្វាយព្រះពរ បុរសជាអ្នកលួចផ្លែស្វាយនោះ គួរជាអ្នកត្រូវទទួលទោស ឬយ៉ាងណា?”
ព្រះចៅមិលិន្ទ ៖“ ពិតមែន ព្រះគុណម្ចាស់ គេគួរតែជាអ្នកទទួលទោស ”
ព្រះនាគសេន ៖ “ ព្រោះហេតុអ្វីឬ ? ”
ព្រះចៅមិលិន្ទ ៖ “ បុរសជាអ្នកលួចផ្លែស្វាយនោះ អាចពោលយ៉ាងនេះបាន ក៏ពិតមែន ព្រះគុណម្ចាស់ បុរសនោះនិយាយទម្លាក់ទៅផ្លែស្វាយមុនមិនបានទេ គេគួរតែជាអ្នកត្រូវទទួលទោស ព្រោះផ្លែស្វាយក្រោយ”
ព្រះនាគសេន ៖ “ សូមថ្វាយព្រះពរ ឧបមាយ៉ាងណា ឧបមេយ្យក៏យ៉ាងនោះដែរ បុគ្គលរមែងធ្វើកម្មល្អខ្លះអាក្រក់ខ្លះដោយសារនាមរូបនេះ ទើបនាមរូបផ្សេងបដិសន្ធិព្រោះកម្មនោះ ព្រោះហេតុនោះ ទើបមិនអាចជាអ្នករួចផុតពីកម្មអាក្រក់ទាំងឡាយបាន ”
ព្រះចៅមិលិន្ទ ៖ “ សូមព្រះគុណម្ចាស់ ធ្វើការឧបមាបន្ថែមបន្តិចទៀតផងចុះ ”
ព្រះនាគសេន ៖ “ សូមថ្វាយព្រះពរ មហាបពិត្រ ប្រៀបដូចជា បុរសម្នាក់លួចស្រូវសាលីរបស់បុរសម្នាក់ទៀត ៘ លួចអំពៅរបស់បុរសម្នាក់ទៀត ៘ សូមថ្វាយព្រះពរ ប្រៀបដូចជា នារដូវរងាបុរសម្នាក់បង្កាត់ភ្លើង អាំងភ្លើង មិនទាន់បានពន្លត់ ខ្លួនក៏ដើរទៅ(កន្លែងផ្សេង)បាត់ ភ្លើងនោះបានឆេះស្រែរបស់បុរសម្នាក់ទៀត ។ បុរសអ្នកដែលជាម្ចាស់ស្រែ ទើបចាប់ខ្លួនបុរសនោះ ហើយនាំចូលគាល់ព្រះរាជា ក្រាបទូលថា “ ក្រាបទូល ព្រះអង្គទ្រង់ជាសម្មតិទេព នាយម្នាក់នេះដុតស្រែរបស់ទូលបង្គំ ក្រាបទូល ” បុរសអ្នកបង្កាត់ភ្លើងនោះ ទើបក្រាបទូលថា “ ក្រាបទូល ព្រះអង្គទ្រង់ជាសម្មតិទេព ទូលបង្គំមិនបានដុតស្រែរបស់នាយម្នាក់នេះទេ ព្រោះភ្លើងដែលទូលបង្គំមិនទាន់បានពន្លត់ជាភ្លើង មួយ រីឯភ្លើងដែលឆេះស្រែរបស់នាយម្នាក់នេះ ជាភ្លើងមួយទៀត ទូលបង្គំមិនគួរជាអ្នកត្រូវទទួលទោសទេ ក្រាបទូល ” ដូចនេះ សូមថ្វាយព្រះពរ បុរសអ្នកបង្កាត់ភ្លើងនោះ គួរជាអ្នកត្រូវទទួលទោស ឬយ៉ាងណា ? ”
ព្រះចៅមិលិន្ទ ៖ “ ពិតមែន ព្រះគុណម្ចាស់ គេគួរតែជាអ្នកទទួលទោស ”
ព្រះនាគសេន ៖ “ តើព្រោះហេតុអ្វី ? ”
ព្រះចៅមិលិន្ទ ៖ “ បុរសអ្នកដុតភ្លើងនោះអាចពោលយ៉ាងនេះបានក៏ពិតមែន ព្រះគុណម្ចាស់ បុរសនោះនិយាយទម្លាក់ទៅភ្លើងមុនមិនបានទេ បុរសនោះត្រូវជាអ្នកទទួលទោសដោយសារភ្លើងក្រោយ”
ព្រះនាគសេន ៖ “ ឧបមាយ៉ាងណា ឧបមេយ្យក៏យ៉ាងនោះដែរ បុគ្គលរមែងធ្វើកម្មល្អខ្លះ កម្មអាក្រក់ខ្លះ ដោយសារនាមរូបនេះ ទើបនាមរូបផ្សេងបដិសន្ធិដោយសារកម្មនោះ ព្រោះហេតុនោះ ទើបមិនអាចជាអ្នករួចផុតពីកម្មអាក្រក់ទាំងឡាយបាន ”
ព្រះចៅមិលិន្ទ ៖ “ សូមព្រះគុណម្ចាស់ ធ្វើការឧបមាបន្ថែមបន្តិចទៀតផងចុះ ”
ព្រះនាគសេន ៖ “ សូមថ្វាយព្រះពរ ប្រៀបដូចជាបុរសម្នាក់កាន់ប្រទីបឈានឡើងលើប្រាសាទ(ផ្ទះ)រួចបរិភោគអាហារ ប្រទីបដែលឆេះនោះក៏ទៅឆាបឆេះស្បូវ ស្បូវដែលឆេះនោះ ក៏ទៅឆាបឆេះផ្ទះ ផ្ទះដែលឆេះនោះក៏ទៅឆាបឆេះផ្ទះជាច្រើន ។ ពួកអ្នកស្រុកទើបធ្វើការចាប់ខ្លួនបុរសនោះ ហើយពោលសួរយ៉ាងនេះថា “នាយអើយ ហេតុអ្វីទើបនាយដុតផ្ទះជាច្រើនដូចនេះ?” បុរសនោះទើបពោល(តបទៅអ្នកស្រុក) យ៉ាងនេះថា “ នាយអើយ ខ្ញុំមិនបានដុតផ្ទះទាំងនោះទេ ភ្លើងប្រទីបដែលខ្ញុំបានអាស្រ័យពន្លឺហូបបាយជាភ្លើងមួយ រីឯភ្លើងដែលឆេះផ្ទះទាំងនោះជាភ្លើងមួយទៀត ” ដូចនេះ អ្នកទាំងនោះឈ្លោះគ្នារួច ក៏នាំគ្នាមកកាន់ព្រះរាជនិវេសន៍របស់ព្រះអង្គ សូមថ្វាយព្រះពរ ព្រះអង្គទ្រង់នឹងចាត់ការទទួលពាក្យបណ្តឹងរបស់អ្នកណា ? ”
ព្រះចៅមិលិន្ទ ៖ “ របស់អ្នកស្រុក ព្រះគុណម្ចាស់ ”
ព្រះនាគសេន ៖ “ ព្រោះហេតុអ្វីឬ ? ”
ព្រះចៅមិលិន្ទ ៖ “ បុរសនោះអាចពោលយ៉ាងនេះបានក៏ពិតមែន ប៉ុន្តែភ្លើង (ដែលឆេះផ្ទះជាច្រើន)នោះ កើតពីភ្លើងប្រទីបនោះឯង ”
ព្រះនាគសេន ៖ “ សូមថ្វាយព្រះពរ ឧបមាយ៉ាងណា ឧបមេយ្យក៏យ៉ាង នោះដែរ នាមរូបមុននឹងស្លាប់ (ក្នុងភពមុន) ជាចំណែកមួយ រីឯនាមរូបគ្រាបដិសន្ធិក៏ជាចំណែកមួយទៀត ។ ប៉ុន្តែនាមរូប (ក្នុងគ្រាបដិសន្ធិ) នោះ ក៏កើតពីនាមរូបមុនស្លាប់នោះឯង។ ព្រោះហេតុនោះ ទើបមិនអាចជាអ្នករួចផុតពីកម្មអាក្រក់ទាំងឡាយបាន ”
ព្រះចៅមិលិន្ទ ៖ “ សូមព្រះគុណម្ចាស់ ធ្វើការឧបមាបន្ថែមបន្តិចទៀតផងចុះ ”
ព្រះនាគសេន ៖ “ សូមថ្វាយព្រះពរ ប្រៀបដូចជា បុរសម្នាក់បានស្តី ដណ្តឹងក្មេងស្រីម្នាក់ ភ្ជាប់ពាក្យរួចហើយ ក៏ទៅបាត់ ។ សម័យបន្ទាប់មក ក្មេងស្រីនោះធំពេញវ័យ បន្ទាប់មកក៏មានបុរសម្នាក់ទៀត មកស្តីដណ្តឹងរួចរៀបអាពាហ៍ពិពាហ៍។ បុរសម្នាក់មុនបានត្រឡប់មកវិញ រួចពោលយ៉ាងនេះថា “នែ៎ ! នាយអើយ ព្រោះហេតុអ្វីទើបនាយនាំភរិយារបស់ខ្ញុំទៅ យ៉ាងនេះ?” ដូចនេះ។ បុរសម្នាក់ក្រោយនោះ ទើបពោលយ៉ាងនេះថា “ ខ្ញុំមិនបាននាំភរិយារបស់នាយទៅទេ ក្មេងស្រីវ័យជំទង់ ដែលនាយស្តីដណ្តឹង និងភ្ជាប់ពាក្យទុកនោះ ជាមនុស្សម្នាក់ ក្មេងស្រីដែលធំពេញវ័យ ហើយដែលខ្ញុំស្តីដណ្តឹង និងភ្ជាប់ពាក្យហើយនេះ ក៏ជាមនុស្សម្នាក់ទៀត ” ដូចនេះ អ្នកទាំងពីរនោះឈ្លោះគ្នា រួចក៏នាំគ្នាមកកាន់ព្រះរាជនិវេសន៍របស់ព្រះអង្គ សូមថ្វាយព្រះពរ ព្រះអង្គទ្រង់នឹងទទួលពាក្យបណ្តឹងរបស់អ្នកណា ? ”
ព្រះចៅមិលិន្ទ ៖ “ របស់បុរសម្នាក់មុន ព្រះគុណម្ចាស់ ”
ព្រះនាគសេន ៖ “ ព្រោះហេតុអ្វី ? ”
ព្រះចៅមិលិន្ទ ៖ “ បុរសទី ២ នោះ អាចពោលយ៉ាងនេះបានក៏ពិតមែន ប៉ុន្តែស្ត្រីដែលពេញវ័យនោះ ក៏កើតចេញពីក្មេងស្រីនោះឯង ”
ព្រះនាគសេន ៖ “ សូមថ្វាយព្រះពរ ឧបមាយ៉ាងណា ឧបមេយ្យក៏យ៉ាងនោះដែរ នាមរូបមុននឹងស្លាប់ជាចំណែកមួយ រីឯនាមរូបក្នុងគ្រាបដិសន្ធិក៏ជាចំណែកមួយទៀតពិតមែន ប៉ុន្តែនាមរូបក្នុងគ្រាបដិសន្ធិនោះ ក៏កើតពីនាមរូបមុនស្លាប់នោះឯង ព្រោះហេតុនោះ ទើបមិនអាចជាអ្នករួចផុតពីកម្មអាក្រក់ទាំងឡាយបាន ”
ព្រះចៅមិលិន្ទ ៖ “ សូមព្រះគុណម្ចាស់ធ្វើការឧបមាបន្ថែមបន្តិចទៀតផងចុះ ”
ព្រះនាគសេន ៖ “ សូមថ្វាយព្រះពរ មហាបពិត្រ ប្រៀបដូចជា បុរសម្នាក់ ទិញទឹកដោះគោឆៅមួយឆ្នាំង ពីដៃអ្នកចិញ្ចឹមគោ ឆ្នាំងទឹកដោះគោនៅក្នុងដៃអ្នកចិញ្ចឹមគោនៅឡើយ (នៅមិនទាន់ទទួលយកទៅ) ពោលថា “ស្អែកនេះ ខ្ញុំនឹងមកទទួលយកទៅ ” ដូចនេះហើយ ក៏ទៅបាត់ ។ ថ្ងៃបន្ទាប់មក ទឹកដោះគោឆៅមួយឆ្នាំងនោះ ក៏ក្លាយជាទឹកដោះគោជូរ ។ បុរសម្នាក់នោះត្រឡប់មកវិញ រួចពោលយ៉ាងនេះថា “ ចូរយកឆ្នាំងទឹកដោះគោឆៅមកឱ្យយើង ” ដូចនេះ អ្នកចិញ្ចឹមគោក៏ប្រគល់ទឹកដោះគោជូរឱ្យទៅ ។ បុរសម្នាក់មុននេះពោលយ៉ាងនេះថា “ខ្ញុំមិនបានទិញទឹកដោះគោជូរពីដៃរបស់នាយទេ ចូរយកឆ្នាំងទឹកដោះគោឆៅមកឱ្យខ្ញុំ ” ដូចនេះ ។ នាយចិញ្ចឹមគោនោះ ទើបពោលយ៉ាងនេះថា “ ទឹកដោះគោឆៅរបស់លោក មិនដឹងមកពីអ្វីក៏ក្លាយជាទឹកដោះគោជូរទៅហើយ ” អ្នកទាំងពីរឈ្លោះគ្នា រួចក៏នាំគ្នាមកកាន់ព្រះរាជនិវេសន៍របស់ព្រះអង្គ សូមថ្វាយព្រះពរ ព្រះអង្គទ្រង់នឹងទទួលពាក្យបណ្តឹងរបស់អ្នកណា ? ”
ព្រះចៅមិលិន្ទ ៖ “ របស់អ្នកចិញ្ចឹមគោ ព្រះគុណម្ចាស់ ”
ព្រះនាគសេន ៖ “ ព្រោះហេតុអ្វីឬ ? ”
ព្រះចៅមិលិន្ទ ៖ “ បុរសនោះអាចពោលយ៉ាងនេះបានក៏ពិតមែន ប៉ុន្តែ ទឹកដោះគោជូរនោះ គឺ កើតពីទឹកដោះគោឆៅនោះឯង ”
ព្រះនាគសេន ៖ “ សូមថ្វាយព្រះពរ ឧបមាយ៉ាងណា ឧបមេយ្យក៏យ៉ាងនោះដែរ នាមរូបមុននឹងស្លាប់ជាចំណែកមួយ រីឯនាមរូបក្នុងគ្រាបដិសន្ធិក៏ជាចំណែកមួយទៀត ។ ប៉ុន្តែនាមរូបក្នុងគ្រាបដិសន្ធិនោះ ក៏កើតពីនាមរូបមុនស្លាប់នោះឯង។ ព្រោះហេតុនោះ ទើបមិនអាចជាអ្នករួចផុតពីកម្មអាក្រក់ទាំងឡាយបាន ”
ព្រះចៅមិលិន្ទ ៖ “ ព្រះគុណម្ចាស់នាគសេន លោកម្ចាស់ឆ្លើយសមគួរហើយ ” ៕
ពាក្យអធិប្បាយបញ្ហាទី ៦
បញ្ហាស្តីពីភាពតែមួយឬភាពផ្សេងគ្នា នៃនាមរូបឈ្មោះថា នាមរូប-ឯកត្តនានត្តប្បញ្ហា ។ ពេលព្រះរាជាត្រាស់សួរថា “ ព្រះគុណម្ចាស់នាគសេន នរណាបដិសន្ធិ ? ” ព្រះថេរៈថ្វាយវិសជ្ជនាធ្វើការបដិសេធសត្វបុគ្គលដែលបដិសន្ធិថា “ សូមថ្វាយព្រះពរមហាបពិត្រ គឺ នាមរូបបដិសន្ធិ ” ក្នុងពាក្យវិសជ្ជនានោះ ព្រះថេរៈគួរតែពោលថា “ វិញ្ញាណបដិសន្ធិ ” ព្រោះការបដិសន្ធិជាកិច្ចរបស់វិញ្ញាណ ដែលជាវិបាក (ផល) នៃកម្មល្អ កម្មអាក្រក់ តាមព្រះបាលី ដែលថា បដិសន្ធិ វិញ្ញាណំ ឱក្កន្តិ នាមរូបំ (១) (បដិសន្ធិឈ្មោះថាជាវិញ្ញាណ ការឈានចុះឈ្មោះថា នាមរូប)។ ប៉ុន្តែលោកបែរជាពោលថា “ នាមរូបបដិសន្ធិ ” ព្រោះបើពោលដូចនេះ ជាការចាត់វិញ្ញាណចូលក្នុងនាមនោះដែរ ព្រោះវិញ្ញាណក៏ជានាមក្ខន្ធមួយ ក្នុង បណ្តានាមក្ខន្ធ ៤ យ៉ាង និង ព្រោះក្នុងខណៈបដិសន្ធិ ដែលជាខណៈដំបូងនៃភពថ្មីនោះ វិញ្ញាណក៏ដំណើរទៅ រួមជាមួយនាមរូប ។ ទោះជាក្នុងពេលបន្ទាប់មក ក្រោយពីបដិសន្ធិហើយ ក៏ដូចនេះដែរ វិញ្ញាណ និងនាមរូបរមែងដំណើរទៅជាមួយគ្នា (ក្នុងទេសនាបដិច្ចសមុប្បាទ ថា “ វិញ្ញាណប្បច្ចយា នាមរូបំ - ព្រោះវិញ្ញាណជាបច្ច័យទើបមាននាមរូប ” នោះ គួរជ្រាបថា លើកលែងវិញ្ញាណក្ខន្ធក្នុងឋានៈជាបច្ច័យចេញ នាមក្ខន្ធ ៣ ដែលនៅសល់ គឺ វេទនាខន្ធ សញ្ញាខន្ធ និងសង្ខារក្ខន្ធ ឈ្មោះថា នាមរូប ) ពោលឱ្យងាយស្តាប់គឺ ចិត្តគំនិតគិតនឹកទាំងពួងនោះឯង ហៅថា នាម។ ពាក្យថា នាម ក្នុងទីនេះប្រែថា ធម្មជាតិដែលលំឱនទៅរកអារម្មណ៍ គឺដឹងអារម្មណ៍។ ធម្មជាតិនេះមិនមាននៅក្នុងមនុស្សស្លាប់ទេ ពាក្យថា នាម ក្នុងទីនេះមិនបានសំដៅដល់នាមឈ្មោះនោះដែរ។ អត្តភាពរាងកាយ ដែលចម្រើនធំធាត់ សន្សឹមៗ ទៅតាមវ័យជាលំដាប់នោះ ហៅថា រូប ។ ការប្រកាន់យកថា ជាសត្វជាបុគ្គល ដែលក្រៅអំពីនាមរូបនេះ គឺពុំមានទេ ។
ពាក្យថា នាមរូបនេះឬបដិសន្ធិ ? បានសេចក្តីថា នាមរូបដែលកំពុងដំណើរទៅ ក្នុងភពនេះ ឬបន្ទាប់ពីស្លាប់ក៏នឹងបដិសន្ធិ (បន្តភពថ្មី កើតជាថ្មី ) ក្នុងភពខាងមុខ ? ឬថា នាមរូបនេះ សាបសូន្យទៅជាមួយសេចក្តីស្លាប់ នាមរូបផ្សេងបដិសន្ធិ ? ។
ពាក្យថា បុគ្គលរមែងធ្វើកម្មល្អខ្លះ អាក្រក់ខ្លះ ដោយសារនាមរូបនេះ ទើបនាមរូបផ្សេងបដិសន្ធិ បានសេចក្តីថា អាស្រ័យធម្មសន្តតិ ( ធម៌គឺ នាមរូបដែលដំណើរទៅបន្តតគ្នា ) ទើបកើតមានការសន្មតថាសត្វ ថាបុគ្គល ។ កាលណាមានការធ្វើល្អ ធ្វើអាក្រក់ក្នុងគ្រាដែលបន្តគ្នាទៅនោះ កម្មនោះរមែងជាបច្ច័យ បង្កើតនាមរូបផ្សេងឱ្យបដិសន្ធិ គឺ ឱ្យតាំងក្នុងភពថ្មី ។
ពាក្យថា “ ប្រសិនបើនាមរូបនេះ មិនបានបដិសន្ធិទេនោះ បុគ្គលនោះនឹងជា អ្នករួចផុតពីកម្មអាក្រក់ទាំងឡាយបាន មិនថាអ៊ីចឹងឬ ? ” បានសេចក្តីថា បើសត្វ ឬ បុគ្គល គ្មានពិតដោយបរមត្ថ ហៅនាមរូបដែលដំណើរបន្តគ្នាទៅនោះថា ជាសត្វ ជាបុគ្គល ព្រោះហេតុនោះ ពាក្យថា បុគ្គលធ្វើកម្មល្អខ្លះអាក្រក់ខ្លះដោយនាមរូបនេះ ទើបមានអត្ថន័យថា នាមរូបដែលដំណើរបន្តគ្នានោះឯង ជាអ្នកធ្វើកម្មល្អខ្លះ អាក្រក់ខ្លះ ។ បើនាមរូបនេះធ្វើកម្មអាក្រក់ទុក តែនាមរូបផ្សេងបែរជាបដិសន្ធិក្នុងនរក ដោយសារកម្មអាក្រក់នោះ ក៏រមែងឈ្មោះថា បុគ្គលនោះធ្វើកម្មអាក្រក់ទុក តែបុគ្គលផ្សេងជាអ្នកទទួលផលនៃកម្មអាក្រក់នោះ ។ បើដូចនេះ អ្នកណាធ្វើកម្មអាក្រក់ អ្នកនោះក៏ឈ្មោះថា រួចផុតពីកម្មអាក្រក់ គឺ មិនបាច់ទទួលផលនៃកម្មអាក្រក់ដែលខ្លួនបានធ្វើ។
ពាក្យថា ប្រសិនបើនាមរូបមិនអាចបដិសន្ធិបាន គេក៏គួរជាអ្នករួចផុតពីកម្ម អាក្រក់ទាំងឡាយ ជាដើម បានសេចក្តីថា ប្រសិនបើបុគ្គលទោះជាបានធ្វើកម្មអាក្រក់ ដោយសារនាមរូបនេះទុកហើយ ក៏មិនមាននាមរូបផ្សេងបដិសន្ធិដែរ គួរពោលបានថា គេគួរជាអ្នករួចផុតពីកម្មអាក្រក់ ។ ប៉ុន្តែ ព្រោះបានធ្វើកម្មអាក្រក់ ដោយសារនាមរូបនេះទុករួចហើយតែម្តង ទើបមាននាមរូបផ្សេងទៀត ដោយអំណាចការបដិសន្ធិក្នុងភពថ្មីដោយសារកម្មអាក្រក់ដែលបានធ្វើទុករួចហើយនោះ ព្រោះហេតុនោះ ទើបមិនអាចរួចផុតពីកម្មអាក្រក់ទាំងឡាយបាន។ ការពិត នាមរូបកើតឡើងដោយហេតុច្រើនយ៉ាង មិនមែនចំពោះតែកម្ម ប៉ុណ្ណោះទេ ។ ហេតុទាំងនោះមាន ៤ យ៉ាង គឺ អវិជ្ជា-ការមិនដឹងសច្ចធម៌ ១ តណ្ហា-ចំណង់ ១ ឧបាទាន- ការប្រកាន់មាំ ១ កម្ម- កម្មល្អកម្មអាក្រក់ដែលសត្វបានធ្វើទុក ១។ លោកពោលថា “អវិជ្ជា តណ្ហា ឧបាទានំ កម្មន្តិ ឥមេ ចត្តារោ ធម្មា និព្វត្តកត្តា ហេតុ ” (១) ប្រែថា “ធម៌ ៤ យ៉ាងទាំងនេះ គឺ អវិជ្ជា តណ្ហា ឧបាទាន កម្ម ឈ្មោះថាហេតុនៃនាមរូប ព្រោះជាអ្នកធ្វើឱ្យកើតឡើង” ដូចនេះ។ ប៉ុន្តែព្រះថេរៈពោលដល់កម្មប៉ុណ្ណោះថា ជាហេតុនៃនាមរូប ព្រោះលោកមានបំណងពោលចំពោះហេតុជាប្រធាន ព្រោះក្នុងបណ្តាហេតុទាំងនោះ កម្មចាត់ទុកថាជាប្រធាន និង ដើម្បីឱ្យសមស្របនឹងពាក្យតវ៉ារបស់ព្រះចៅមិលិន្ទ ដែលត្រាស់ដល់កម្មថា “ ប្រសិនបើនាមរូបផ្សេងបដិសន្ធិ បុគ្គលក៏គួរជាអ្នករួចផុតពីកម្មអាក្រក់បាន ” ដូចនេះ ។
ក្នុងឧបមាទាំងឡាយនោះ ឧបមាដំបូង ចំណុចសំខាន់របស់ឧបមាមានគ្រាន់តែថា ស្វាយផ្លែក្រោយ ៗ ជាស្វាយដែលបុរសជាម្ចាស់ចម្ការស្វាយ មិនបានដាំដុះទុកពិតមែន ប៉ុន្តែ ព្រោះហេតុកើតចេញពីស្វាយ ដែលបុរសនេះបានដាំដុះទុក ទើបចាត់ទុកថា ជាស្វាយរបស់បុរសជាម្ចាស់ចម្ការនោះ អ្នកដទៃមិនអាចមានសិទ្ធិគ្រប់គ្រងបាន ។ យ៉ាងណាមិញ នាមរូបដែលបដិសន្ធិ រមែងកើតចេញពីកម្មដែលបុគ្គលបានធ្វើទុក ដោយនាមរូបដែលប្រព្រឹត្តទៅមុនស្លាប់ ដោយអំណាចនៃការវិវឌ្ឍន៍ទៅក្នុងភាពបន្តតគ្នាតែមួយ ។ ព្រោះហេតុនោះ រមែងជានាមរូបរបស់បុគ្គលតែមួយនោះឯង ពុំមែនជានាមរូបរបស់បុគ្គលផ្សេងនោះទេ ។ ពេលនាមរូបបដិសន្ធិនោះកើតឡើងក្នុងនរក ព្រោះជានាមរូបដែលកើតពីកម្មអាក្រក់ដែលបានធ្វើទុកមុនស្លាប់ ក៏ឈ្មោះថា បុគ្គលអ្នកធ្វើកម្មអាក្រក់ទុកមុនស្លាប់នោះ ជាអ្នកកើតក្នុងនរក ។ ព្រោះហេតុនោះ ទើបមិនអាចផុតពីកម្មអាក្រក់ទាំងឡាយបាន បានសេចក្តីថា ចាំបាច់ត្រូវទទួលផល នៃកម្មអាក្រក់ដែលខ្លួនបានធ្វើទុក។ ចំណែកការដែលលោកធ្វើការឧបមាពោលដល់ពាក្យសម្អាង ដើម្បីឱ្យរួចផុតពីកំហុសរបស់បុគ្គលដែលលួចស្វាយនោះ គឺគ្រាន់តែដើម្បីបង្ហាញឱ្យឃើញថា ក្នុងភាពបន្តតគ្នាតែមួយ តាមទំនាក់ទំនងនៃហេតុនិងផល បុរសអ្នកដាំផ្លែស្វាយមុននោះ រមែងជាម្ចាស់របស់ស្វាយផ្លែក្រោយ ៗ ដែរ ។ បុរសអ្នកលួចស្វាយផ្លែក្រោយ ៗ ទៅ មិនអាចអាងយកភាពជាម្ចាស់មានសិទ្ធិគ្រប់គ្រងស្វាយផ្លែក្រោយ ៗ ដែលខ្លួនលួចទៅ បាននោះទេ ។ ការដែលគេត្រូវទទួលទោស មិនរួចផុតពីទោសទៅនោះ ជាការបង្ហាញឱ្យឃើញថា ស្វាយផ្លែក្រោយៗ ជារបស់បុរសអ្នកដាំស្វាយផ្លែមុនយ៉ាងពិតប្រាកដ បុរសអ្នកលួចយកទៅមិនអាចជំទាស់បានយ៉ាងនេះ ប៉ុណ្ណោះ ដូចនេះ ។ ក្នុងឧបមាដែលនៅសល់ ក៏គួរជ្រាបអត្ថន័យតាមន័យ ដូចពោលខាងលើមកនេះ ផងចុះ ៕
បញ្ហាទី ៧ - ថេរបដិសន្ទហនាបដិសន្ទហនប្បញ្ហា
ព្រះរាជា ត្រាស់សួរថា “ ព្រះគុណម្ចាស់នាគសេន លោកម្ចាស់នឹងបដិសន្ធិទៀតឬទេ ? ”
ព្រះនាគសេន ៖ “ សូមថ្វាយព្រះពរ មហាបពិត្រ កុំអី ប្រយោជន៍អ្វីដោយពាក្យដែលព្រះអង្គត្រាស់សួរនោះ ? អាត្មាភាពបានថ្វាយវិសជ្ជនាហើយថា “ ប្រសិនបើអាត្មាភាពនៅជាអ្នកមានឧបាទាន អាត្មាភាពក៏នឹងបដិសន្ធិទៀត ប្រសិនបើអាត្មាភាពជាអ្នកគ្មានឧបាទាន អាត្មាភាពក៏នឹងមិនបដិសន្ធិទៀត ” ដូចនេះ មិនមែនទេឬ ? ”
ព្រះចៅមិលិន្ទ ៖ “ សូមព្រះគុណម្ចាស់ធ្វើការឧបមា ”
ព្រះនាគសេន ៖ “ សូមថ្វាយព្រះពរ ប្រៀបដូចជា បុរសម្នាក់បានធ្វើការទំនុកបម្រុងព្រះរាជា ព្រះរាជាទ្រង់រីករាយហើយក៏ទ្រង់ផ្តល់ការទំនុកបម្រុងដល់គេ ។ គេជាមនុស្សរីករាយ ពេញប្រៀបបរិបូរដោយកាមគុណទាំង ៥ ព្រោះការទំនុកបម្រុងនោះ ប្រសិនបើគេប្រាប់ដល់មហាជនថា “ ព្រះរាជាទ្រង់មិនបានធ្វើការតបស្នងអ្វីដល់គេនោះទេ ” ដូចនេះនោះ សូមថ្វាយព្រះពរ បុរសនោះឈ្មោះថា ជាអ្នកធ្វើត្រឹមត្រូវហើយឬ ? ”
ព្រះចៅមិលិន្ទ ៖ “ មិនទេ ព្រះគុណម្ចាស់ ”
ព្រះនាគសេន ៖ “ សូមថ្វាយព្រះពរ ឧបមាយ៉ាងណា ឧបមេយ្យក៏យ៉ាងនោះ ប្រយោជន៍អ្វីដោយពាក្យ ដែលព្រះអង្គត្រាស់សួរសេចក្តីនោះ អាត្មាភាពបានពោលចំពោះរឿងនេះរួចហើយថា “ ប្រសិនបើអាត្មាភាពនៅជាអ្នកមានឧបាទាន អាត្មាភាពក៏នឹងបដិសន្ធិទៀត ប្រសិនបើអាត្មាភាពជាអ្នកគ្មានឧបាទាន អាត្មាភាពក៏នឹងមិនបដិសន្ធិទៀតទេ ” ដូចនេះ មិនមែនទេឬ?”
ព្រះចៅមិលិន្ទ ៖ “ ព្រះគុណម្ចាស់នាគសេន លោកម្ចាស់ឆ្លើយសមគួរហើយ ” ៕
ពាក្យអធិប្បាយបញ្ហាទី ៧
បញ្ហាមានការសួរដល់ការបដិសន្ធិ ឬ មិនបដិសន្ធិនៃព្រះថេរៈ ឈ្មោះថា ថេរបដិសន្ទហនាបដិសន្ទហនប្បញ្ហា ។
ពាក្យថា កុំអី គឺ មិនត្រឹមត្រូវទេ ។
ពាក្យថា ការទំនុកបម្រុង គឺឧបការៈ ។ ក្នុងឧបមា បុរសនោះ ពេលព្រះរាជាទ្រង់ធ្វើឧបការៈតបស្នងដល់ខ្លួន ធ្វើឱ្យខ្លួនពេញចិត្តហើយ ការដែលគេបែរជាពោលទៅកាន់មនុស្សទាំងឡាយថា ព្រះរាជាទ្រង់មិនបានធ្វើការឧបការៈអ្វីដល់យើងទេ ដូចនេះនៅពេលក្រោយនោះ ឈ្មោះថា ធ្វើមិនត្រឹមត្រូវ គឺមិនសមរម្យ ។ យ៉ាងណាមិញ ប្រការដែលព្រះថេរៈបានថ្វាយវិសជ្ជនាបញ្ហានេះដល់ព្រះរាជា ធ្វើឱ្យព្រះរាជាទ្រង់រីករាយទទួលស្គាល់មុននេះរួចហើយ ក្នុងពេលនេះ ព្រះរាជាទ្រង់បែរជាមកត្រាស់សួរបញ្ហានេះទៀត បីដូចព្រះថេរៈមិនបានថ្វាយវិសជ្ជនាមុននោះ ក៏ឈ្មោះថាទ្រង់ធ្វើមិនត្រឹមត្រូវ គឺមិនសមគួរ ដូចនោះដែរ ៕
បញ្ហាទី ៨ - នាមរូបបដិសន្ទហនប្បញ្ហា
ព្រះរាជា ត្រាស់សួរថា “ ព្រះគុណម្ចាស់នាគសេន ក្នុងពាក្យដែលពោលថា “នាមរូប” នេះ អ្វីគឺនាម ? អ្វីគឺរូប ? ”
ព្រះនាគសេន ៖ “ សូមថ្វាយព្រះពរ មហាបពិត្រ ក្នុងពាក្យថា នាមរូបនោះ ធម្មជាតិដែលគ្រោតគ្រាតគឺ “រូប” ក្នុងពាក្យថា នាមរូបនោះ ចិត្ត និងចេតសិកធម៌ទាំងឡាយ ដែលជាធម្មជាតិដ៏សុខុម គឺ “នាម” ”
ព្រះចៅមិលិន្ទ ៖ “ ព្រះគុណម្ចាស់នាគសេន ព្រោះហេតុអ្វីនាមតែមួយមុខ បដិសន្ធិមិនបាន ឬរូបតែមួយមុខ ក៏បដិសន្ធិមិនបាន យ៉ាងដូចនោះ ? ”
ព្រះនាគសេន ៖ “ សូមថ្វាយព្រះពរ ធម៌ទាំងនេះពឹងពាក់អាស្រ័យគ្នាទៅវិញទៅមក រមែងកើតឡើងដំណាលគ្នាតែម្តង ”
ព្រះចៅមិលិន្ទ ៖ “ សូមព្រះគុណម្ចាស់ធ្វើការឧបមា ”
ព្រះនាគសេន ៖ “សូមថ្វាយព្រះពរមហាបពិត្រ ប្រៀបដូចជា បើស៊ុតថ្មី (កើតដំបូង)របស់មេមាន់គ្មាន សូម្បីភ្នាសស៊ុត(ដែលជាទីតាំងអាស្រ័យ)ក៏គ្មាន ។ ក្នុងនោះ ស៊ុតថ្មីក្តី ភ្នាសស៊ុតក្តី ទាំងពីរយ៉ាងនេះ ពឹងពាក់អាស្រ័យគ្នា ទៅវិញទៅមក ទាំងពីរយ៉ាងនេះ មានការកើតឡើងដំណាលគ្នាតែម្តង ។ យ៉ាងណាមិញ សូមថ្វាយព្រះពរ ក្នុងនាមនិងរូបនោះ បើនាមមិនមាន សូម្បីរូបក៏មិនអាចមានទៅកើតដែរ ក្នុងនាមនិងរូបនោះ នាមក្តី រូបក្តី ធម៌ទាំងពីរនេះ ពឹងពាក់អាស្រ័យគ្នាទៅវិញទៅមក ។ ធម៌ទាំងពីរនេះ មានការកើតឡើង ដំណាលគ្នាតែម្តង ដូចនេះដែរ នាមនិងរូបនេះ ដូចពោលមកខាងលើនេះ មានដំណើរទៅមុខ រហូតអស់កាលដ៏យូរអង្វែង ”
ព្រះចៅមិលិន្ទ ៖ “ ព្រះគុណម្ចាស់នាគសេន លោកម្ចាស់ឆ្លើយសមគួរហើយ ” ៕
ពាក្យអធិប្បាយបញ្ហាទី ៨
បញ្ហាស្តីអំពីការបដិសន្ធិរបស់នាមរូប ឈ្មោះថា នាមរូបបដិសន្ទហនប្បញ្ហា ។ ព្រះរាជាត្រាស់សួរថា “ ព្រោះហេតុអ្វីនាមតែមួយមុខ បដិសន្ធិមិនបាន ” ដូចនេះ ជាដើម ទ្រង់សំដៅយកការបដិសន្ធិរបស់មនុស្ស ជាសត្វនៅក្នុងបញ្ចវោការភូមិ ( ភូមិដែលមានខន្ធ ៥ គឺ មានទាំងរូបទាំងនាម ) ។ ជាការពិតថា ក្នុងចតុវោការភូមិ ( ភូមិដែលមានខន្ធ ៤ លើកលែងរូបក្ខន្ធគឺអរូបភូមិទាំងឡាយនោះ មានតែនាមមួយមុខប៉ុណ្ណោះដែលបដិសន្ធិ ពុំមានរូបបដិសន្ធិទេ ។ ក្នុងឯកវោការភូមិ ( ភូមិដែលមានខន្ធតែមួយ គឺ រូប-ក្ខន្ធ គឺអសញ្ញីសត្តភូមិ ) មានតែរូបមួយមុខប៉ុណ្ណោះដែលបដិសន្ធិ ពុំមាននាមបដិសន្ធិទេ ។ ក្នុងគ្រាបដិសន្ធិនៃសត្វក្នុងបញ្ចវោការភូមិទាំងឡាយ មានមនុស្សជាដើមនោះ នាមរូបរមែងពឹងពាក់អាស្រ័យគ្នា ឧប្បត្តិព្រមគ្នា ។ ទោះជានាមមានចិត្តជាប្រធាន ប៉ុណ្ណោះ ធ្វើតួនាទីបដិសន្ធិ ពុំមែនរូបក៏ដោយ ប៉ុន្តែនាមនោះ ក៏ត្រូវមានរូបជាទីតាំងអាស្រ័យ ហើយរូបនោះកើតឡើងក្នុងគ្រានោះបាន ក៏ព្រោះបាននាម ដែលមានបដិសន្ធិចិត្តជាប្រធាននោះជាបច្ច័យ ជាអ្នកធ្វើឱ្យកើតឡើង ដោយការកើតឡើងដំណាលគ្នា ជាមួយបដិសន្ធិចិត្តនោះ ។ ព្រោះហេតុនោះទើបព្រះថេរៈពោលថា “នាមក្តី រូបក្តី ធម៌ទាំងពីរនេះ ពឹងពាក់អាស្រ័យគ្នាទៅវិញទៅមក ធម៌ទាំង ២ នេះ មានការកើតឡើងដំណាលគ្នាតែម្តង ” ដូចនេះ ៕
បញ្ហាទី ៩ - អទ្ធានប្បញ្ហា
ព្រះរាជា ត្រាស់សួរថា “ ព្រះគុណម្ចាស់នាគសេន ពាក្យដែលលោកពោលថា “ អស់កាលដ៏យូរអង្វែង (ទីឃអទ្ធានំ) ” នេះ អ្វីទៅឈ្មោះថា របស់មានកាល (អទ្ធានៈ) នេះ ? ”
ព្រះនាគសេន ៖ “ សូមថ្វាយព្រះពរ មហាបពិត្រ អ្វីដែលកន្លងផុតទៅហើយ ឈ្មោះថារបស់មានកាល ដែលមិនទាន់មកដល់ក៏ឈ្មោះថា របស់មានកាល អ្វីដែលកើតឡើងចំពោះមុខក៏ឈ្មោះថា របស់មានកាល ”
ព្រះចៅមិលិន្ទ ៖ “ ព្រះគុណម្ចាស់ របស់ដែលមានកាលសុទ្ធតែមាននៅក្នុងនោះឬ ? ”
ព្រះនាគសេន ៖ “ សូមថ្វាយព្រះពរ របស់មានកាលខ្លះមាននៅ របស់មាន កាលខ្លះមិនមាននៅ ”
ព្រះចៅមិលិន្ទ ៖ “ ព្រះគុណម្ចាស់ អ្វីឈ្មោះថា របស់មានកាលមាននៅ ? អ្វីឈ្មោះថា របស់មានកាលមិនមាននៅ ? ”
ព្រះនាគសេន ៖ “សូមថ្វាយព្រះពរ សង្ខារទាំងឡាយដែលកន្លងផុតទៅ ហើយ ប្រាសចាកទៅហើយ រលត់ទៅហើយ ប្រែប្រួលទៅហើយទាំងនោះឈ្មោះថា របស់មានកាល មិនមាននៅ។ វិបាកធម៌ទាំងឡាយក្តី ធម៌ដែលឱ្យវិបាកធម៌ទាំងឡាយក្តី ធម៌ដែលកំពុងឱ្យបដិសន្ធិ ក្នុងភពដទៃក្តី នោះឈ្មោះថា របស់មានកាល មាននៅ ។ ម្យ៉ាងវិញទៀត សត្វទាំងឡាយដែលបានធ្វើកាលៈហើយ មិនកើតក្នុងភពដទៃនោះ ឈ្មោះថា របស់មានកាល មិនមាននៅ គឺ សត្វទាំងឡាយ ដែលបរិនិព្វានទៅហើយនោះ ឈ្មោះថារបស់មានកាលមិនមាននៅ ព្រោះរលត់អស់ហើយ ”
ព្រះចៅមិលិន្ទ ៖ “ ព្រះគុណម្ចាស់នាគសេន លោកម្ចាស់ឆ្លើយសមគួរហើយ ” ៕
ពាក្យអធិប្បាយបញ្ហាទី ៩
បញ្ហាមានការសួរដល់អទ្ធានៈ (កាល,របស់មានកាល) ឈ្មោះថា អទ្ធានប្បញ្ហា។ ពាក្យថា អទ្ធានៈ (របស់មានកាល) គឺជាអ្វីដែលដំណើរទៅទាក់ទងនឹងកាល ៣ មានអតីតកាល ជាដើម។
ពាក្យថា របស់មានកាលខ្លះមាននៅ របស់មានកាលខ្លះមិនមាននៅ បាន សេចក្តីថា របស់មានកាលខ្លះដែលជាបច្ចុប្បន្នមាននៅ របស់មានកាលខ្លះដែលជាអតីត ឬ ដែលជាអនាគត មិនមាននៅ។
ពាក្យថា សង្ខារ គឺធម៌ដែលបច្ច័យប្រជុំតាក់តែង ឬធ្វើឱ្យកើតឡើង ដំណើរទៅ ទាក់ទងនឹងបច្ច័យ កើតឡើងអំពីបច្ច័យនោះ រួចក៏ដល់នូវភាពរលត់ទៅជាធម្មតា ។
ពាក្យថា សង្ខារទាំងឡាយដែលកន្លងផុតទៅហើយ ។ ល។ របស់មានកាល មិនមាននៅ បានសេចក្តីថា សង្ខារទាំងឡាយដែលកន្លងផុតទៅហើយក្នុងភពមុន ឈ្មោះថា “របស់មានកាល” ដោយមានកាលជាអតីត និងឈ្មោះថា “មិនមាននៅ” ព្រោះពុំមានតួសភាវៈនៅសល់ក្នុងភពនេះ សូម្បីប៉ុនចុងសរសៃសក់ ព្រោះកន្លងផុតទៅហើយ ដោយអំណាចការរលត់អស់ទៅ។
ពាក្យថា វិបាកធម៌ទាំងឡាយ គឺ ធម៌ជាវិបាក គឺធម៌ជាផលនៃកុសលកម្ម និង អកុសលកម្ម ដែលសត្វធ្វើទុកក្នុងភពមុនដែលកំពុងដំណើរទៅក្នុងភពបច្ចុប្បន្ននេះ។ ពាក្យថា ធម៌ដែលឱ្យវិបាកធម៌ទាំងឡាយ គឺធម៌ជាកុសលនិងអកុសលដែលសត្វធ្វើទុកក្នុងភពបច្ចុប្បន្ននេះ ដែលអាចធ្វើវិបាកឱ្យកើតឡើងក្នុងភពផ្សេង ។
ពាក្យថា ធម៌ដែលកំពុងឱ្យបដិសន្ធិ ក្នុងភពដទៃ គឺ វិបាកធម៌ ដែលកំពុងធ្វើមុខងារបដិសន្ធិ ក្នុងភពបច្ចុប្បន្ននេះ ១ កុសលនិងអកុសល ដែលអាចធ្វើវិបាកធម៌ឱ្យកើតឡើង ធ្វើមុខងារបដិសន្ធិក្នុងភពដទៃ១ ឈ្មោះថា របស់មានកាលមាននៅ ដោយអំណាចទំនាក់ទំនងហេតុនិងផល ពោលគឺ ជាផលក្នុងបច្ចុប្បន្ន ដោយសារហេតុពីអតីតខ្លះ ជាហេតុក្នុងបច្ចុប្បន្ន សាងផលក្នុងអនាគតខ្លះ។
ពាក្យថា ធ្វើកាលៈហើយ ( ស្លាប់ហើយ ) គឺធ្វើកាលៈហើយដោយអំណាច នៃចុតិចិត្ត ( ចិត្តរំកិលចេញពីភព ) ដែលកើតឡើង ។
ពាក្យថា កើតក្នុងភពដទៃ បានសេចក្តីថា កើតឡើងក្នុងភពដទៃ ដោយ អំណាចនៃការមានបដិសន្ធិចិត្ត ( ចិត្តដួងដំបូងដែលធ្វើមុខងារបន្តភពជាតិ ) កើតឡើង ។ សត្វនោះឈ្មោះថា របស់មានកាលមាននៅ ព្រោះទោះជាធ្វើកាលៈហើយ ក៏នៅដំណើរទៅជាប់មិនដាច់ ដោយអំណាចបដិសន្ធិចិត្តដែលកើតឡើងនោះ ។
ពាក្យថា ធ្វើកាលៈហើយ មិនកើតឡើងក្នុងភពដទៃ បានសេចក្តីថា សត្វ គឺ លោកជាព្រះអរហន្តធ្វើកាលៈហើយ មិនកើតឡើងក្នុងភពដទៃដោយអំណាចនៃបដិសន្ធិនោះ ឈ្មោះថា របស់មានកាលមិនមាននៅ ព្រោះគ្មានបដិសន្ធិទៀត នោះឯង។ ព្រោះហេតុនោះ ទើបលោកពោលថា “គឺសត្វទាំងឡាយដែលបរិនិព្វានហើយនោះ ឈ្មោះថារបស់មានកាលមិនមាននៅ ព្រោះរលត់អស់ហើយ”ដូចនេះ៕
ទំព័រមុន:កណ្ឌទី២ - វគ្គទី១ - មហាវគ្គ
ទំព័របន្ទាប់:កណ្ឌទី២ - វគ្គទី៣ - វិចារវគ្គ