មិលិន្ទប្បញ្ហា ភាគ១/កណ្ឌទី២ - វគ្គទី៣ - វិចារវគ្គ
ទំព័រមុន:កណ្ឌទី២ - វគ្គទី២ - អទ្ធានវគ្គ
ទំព័របន្ទាប់:កណ្ឌទី២ - វគ្គទី៤ - និព្វានវគ្គ
កណ្ឌទី ២វគ្គទី ៣ - វិចារវគ្គ |
បញ្ហាទី ១ - អទ្ធានមូលប្បញ្ហា
ព្រះរាជា ត្រាស់សួរថា “ ព្រះគុណម្ចាស់នាគសេន អ្វីជាមូលនៃអទ្ធានៈ (របស់មានកាល)ផ្នែកអតីត អ្វីជាមូលនៃអទ្ធានៈផ្នែកអនាគត អ្វីជាមូលនៃអទ្ធានៈផ្នែកបច្ចុប្បន្ន ? ”
ព្រះនាគសេន ៖ “ សូមថ្វាយព្រះពរ មហាបពិត្រ អវិជ្ជាជាមូលនៃអទ្ធានៈផ្នែកអតីត នៃអទ្ធានៈផ្នែកអនាគត និង នៃអទ្ធានៈផ្នែកបច្ចុប្បន្ន គឺថា ព្រោះអវិជ្ជាជាបច្ច័យ ក៏រមែងមានសង្ខារ ។ ព្រោះសង្ខារជាបច្ច័យ រមែងមានវិញ្ញាណ ។ ព្រោះវិញ្ញាណជាបច្ច័យ រមែងមាននាមរូប ។ ព្រោះនាមរូបជាបច្ច័យ រមែងមានអាយតនៈ ៦ ។ ព្រោះអាយតនៈ ៦ ជាបច្ច័យ រមែងមានផស្សៈ ។ ព្រោះផស្សៈជាបច្ច័យ រមែងមានវេទនា ។ ព្រោះវេទនាជាបច្ច័យ រមែងមានតណ្ហា ។ ព្រោះតណ្ហាជាបច្ច័យ រមែងមានឧបាទាន ។ ព្រោះឧបាទានជាបច្ច័យ រមែងមានភព ។ ព្រោះភពជាបច្ច័យ រមែងមានជាតិ ។ ព្រោះជាតិជាបច្ច័យ រមែងមានជរា មរណៈ សោកៈ បរិទេវៈ ទុក្ខទោមនស្ស ឧបាយាស ។ ចុងបំផុតខាងដើមនៃអទ្ធានៈ ដែលជាគំនរទុក្ខទាំងអស់ តាមប្រការដូចពោលខាងលើមកនេះ រមែងមិនបង្ហាញឱ្យឃើញនោះទេ ។ ”
ព្រះចៅមិលិន្ទ ៖ “ ព្រះគុណម្ចាស់នាគសេន លោកម្ចាស់ឆ្លើយសមគួរហើយ ” ៕
ពាក្យអធិប្បាយបញ្ហាទី ១
ក្នុងវគ្គទី ៣ គឺវគ្គនេះ មានបញ្ហាមកហើយចំនួន ១៤ បញ្ហា ។ បញ្ហាមានការសាកសួរដល់មូលនៃអទ្ធានៈ ឈ្មោះថា អទ្ធានមូលប្បញ្ហា ។
ពាក្យថា មូលនៃអទ្ធានៈ ប្រែថា មូលគឺឫសគល់នៃអទ្ធានៈ សំដៅដល់ហេតុ ដែលជាប្រធាននៃអទ្ធានៈ ដែលប្រព្រឹត្តទៅទាក់ទងនឹងកាល ៣ ។ ព្រះនាគសេនមានបំណងបង្ហាញ ឱ្យព្រះរាជាទ្រង់មើលឃើញថា អវិជ្ជាឈ្មោះថា ជាមូលនៃអទ្ធានៈទាំង ៣ កាលនោះយ៉ាងដូចម្តេច ដោយព្រះបាលី ទើបពោលបដិច្ចសមុប្បាទកថា ថា “ ព្រោះអវិជ្ជាជាបច្ច័យ រមែងមានសង្ខារ ” ដូចនេះ ជាដើម។ បណ្ឌិតគួរជ្រាបសេចក្តីពិស្តារស្តីអំពីបដិច្ចសមុប្បាទ ( បច្ច័យដែលផលអាស្រ័យកើតឡើង ) ក្នុងគម្ពីរផ្សេង ៗ មានវិសុទ្ធិមគ្គ ជាដើម ផងចុះ ។ នៅក្នុងបដិច្ចសមុប្បាទកថានោះ ការដែលទ្រង់សម្តែងអង្គទាំងឡាយ ដោយមានអវិជ្ជាដែលជាអង្គដំបូងមុនថា “ ព្រោះអវិជ្ជាជាបច្ច័យ រមែងមានសង្ខារ ” នោះមិនមែនបង្ហាញថា អវិជ្ជាជាចុងបំផុតខាងដើម (ចំណុចចាប់ផ្តើម) នៃអទ្ធានៈនោះទេ ។ ប៉ុន្តែជាការបង្ហាញថា អវិជ្ជាជាហេតុដែលជាប្រធាននៃអទ្ធានៈប៉ុណ្ណោះ ។ ព្រោះហេតុនោះហើយ ទើបព្រះថេរៈពោលថា “ ចុងបំផុតខាងដើមនៃអទ្ធានៈ រមែងមិនបង្ហាញឱ្យឃើញ ” ដូចនេះ បានសេចក្តីថា ទោះជាអវិជ្ជានោះ ក៏ជារបស់ដែលមានបច្ច័យ គឺ មានអាសវៈដែលសត្វនៅមិនទាន់បានលះជាបច្ច័យ តាមព្រះបាលីដែលថា “អាសវសមុទយា អវិជ្ជាសមុទយោ (១) ព្រោះអាសវៈកើតឡើង ទើបអវិជ្ជាកើតឡើង ” ព្រោះហេតុនោះ ទើបអវិជ្ជាមិនមែនឈ្មោះថា ចុងបំផុត ខាងដើមនៃអទ្ធានៈ ។ ប្រសិនបើមានសំណួរថា “ ប្រការដែលថា អវិជ្ជាជាមូលនៃអទ្ធានៈផ្នែកបច្ចុប្បន្ននេះ នឹងដឹងបានយ៉ាងដូចម្តេច ? ” ។ សូមឆ្លើយថា “ នឹងដឹងបានតាមព្រះសូត្រ ដែលថា អវិជ្ជា បច្ចយោ សង្ខារា បច្ចយសមុប្បន្នា។ ល។ បច្ចយបរិគ្គហេ បញ្ញា ធម្មឋិតិ ញាណំ (២) បញ្ញាដែលកំណត់បានថា អវិជ្ជាជាបច្ច័យ សង្ខារជាអ្វីដែលកើតឡើងព្រោះបច្ច័យ ធម៌ទាំងពីរ (គឺអវិជ្ជា និង សង្ខារ) នេះ ជាធម៌ដែលកើតឡើងព្រោះបច្ច័យ ដូចនេះ ឈ្មោះថាធម្មឋិតិញ្ញាណ ( បច្ចយបរិគ្គហញ្ញាណ ) ព្រោះជាការកំណត់ដឹងអវិជ្ជាបច្ចុប្បន្ន ដែលជាបច្ច័យដល់សង្ខារបច្ចុប្បន្ន ។ ប្រសិនបើមានសំណួរទៀតថា “ ប្រការដែលថាអវិជ្ជាជាមូលនៃអទ្ធានៈផ្នែកអតីត នៃអទ្ធានៈផ្នែកអនាគតនេះ នឹងដឹងបានយ៉ាងដូចម្តេច ? ” ។ សូមឆ្លើយថា “ នឹងដឹងបាន តាមព្រះសូត្រដដែលនោះដែលថា “ អតីតំបិ អទ្ធានំ អនាគតំបិ អទ្ធានំ, អវិជ្ជាបច្ចយោ សង្ខារា បច្ចយសមុប្បន្នា ។ល។ បច្ចយបរិគ្គហេ បញ្ញា ធម្មឋិតិញាណំ (៣) បញ្ញាដែលកំណត់បច្ច័យបានថា ទោះជាអតីតកាល ទោះជាអនាគតកាល អវិជ្ជាក៏ជាបច្ច័យ សង្ខារជាអ្វីដែលកើតឡើងព្រោះបច្ច័យ ធម៌ទាំង២នេះជាធម៌ដែលកើតឡើងព្រោះបច្ច័យ ដូចនេះ ឈ្មោះថា ធម្មឋិតិញ្ញាណ ព្រោះជាការកំណត់ដឹងអវិជ្ជាអតីត ដែលជាបច្ច័យដល់សង្ខារអតីតនោះឯង និងអវិជ្ជាអនាគត ដែលជាបច្ច័យដល់សង្ខារអនាគត ” ៕
បញ្ហាទី ២ - បុរិមកោដិប្បញ្ហា
ព្រះរាជា ត្រាស់សួរថា “ព្រះគុណម្ចាស់នាគសេន ពាក្យដែលលោកម្ចាស់ពោលថា “ ចុងបំផុតខាងដើម មិនបង្ហាញ ” នេះ សូមលោកម្ចាស់ធ្វើការឧបមាសម្រាប់ពាក្យនោះផងចុះ ”
ព្រះនាគសេន ៖ “ សូមថ្វាយព្រះពរ មហាបពិត្រ ប្រៀបដូចជាបុរសម្នាក់កប់គ្រាប់រុក្ខជាតិតូច ៗ នៅក្នុងដី ។ ក្រោយមកក៏មានពន្លកដុះឡើង មានភាពរីកលូតលាស់ទៅតាមលំដាប់ រួចក៏ឱ្យផល ។ ភាពបន្តគ្នាទៅដោយអាការដូចពោលខាងលើមកនេះ មានទីបំផុតឬយ៉ាងណា ? ”
ព្រះចៅមិលិន្ទ ៖ “ មិនមានទីបំផុតទេ ព្រះគុណម្ចាស់ ”
ព្រះនាគសេន ៖ “ សូមថ្វាយព្រះពរ ឧបមាយ៉ាងណា ឧបមេយ្យក៏យ៉ាងនោះ ចុងបំផុតខាងដើមនៃអទ្ធានៈ រមែងមិនបង្ហាញ ដូចនេះ ”
ព្រះចៅមិលិន្ទ ៖“សូមព្រះគុណម្ចាស់ឧបមាបន្ថែមបន្តិចទៀតផងចុះ ”
ព្រះនាគសេន ៖ “ សូមថ្វាយព្រះពរ ប្រៀបដូចជា ចេញពីមាន់ក៏មានស៊ុត ចេញពីស៊ុតក៏មានមាន់ ចេញពីមាន់ក៏មានស៊ុត ភាពបន្តគ្នាទៅ ដោយអាការដូចពោលខាងលើមកនេះ មានទីបំផុតឬយ៉ាងណា"?
ព្រះចៅមិលិន្ទ ៖ “ គ្មានទេ ព្រះគុណម្ចាស់ ”
ព្រះនាគសេន ៖ “ សូមថ្វាយព្រះពរ ឧបមាយ៉ាងណា ឧបមេយ្យក៏យ៉ាងនោះ ចុងបំផុតខាងដើម រមែងមិនបង្ហាញដូចនេះ ”
ព្រះចៅមិលិន្ទ ៖“សូមព្រះគុណម្ចាស់ឧបមាបន្ថែមបន្តិចទៀតផងចុះ ”
ព្រះថេរៈ គូររូបរង្វង់មូលទៅលើដី ថ្វាយព្រះពរសួរសេចក្តីនោះ ទៅកាន់ព្រះរាជាថា “ សូមថ្វាយព្រះពរ រូបរង្វង់មូលនេះមានទីបំផុត ឬយ៉ាងណា ? ”
ព្រះចៅមិលិន្ទ ៖ “ គ្មានទេ ព្រះគុណម្ចាស់ ”
ព្រះនាគសេន ៖ “ សូមថ្វាយព្រះពរ ឧបមាយ៉ាងណា ឧបមេយ្យក៏យ៉ាងនោះដែរ ព្រះដ៏មានព្រះភាគទ្រង់ត្រាស់រង្វង់ទាំងនេះយ៉ាងនេះថា ចក្ខុ-វិញ្ញាណ ( ការឃើញរូបភាព ) អាស្រ័យប្រសាទភ្នែក និងរូប (រូបភាពដែលឃើញ) កើតឡើង ផស្សៈរមែងមាន ព្រោះការប្រជុំព្រមគ្នានៃធម៌ ៣ យ៉ាង ព្រោះផស្សៈជាបច្ច័យរមែងមានវេទនា ព្រោះវេទនាជាបច្ច័យរមែងមានតណ្ហា ព្រោះតណ្ហាជាបច្ច័យរមែងមានឧបាទាន ព្រោះឧបាទានជាបច្ច័យ ក៏រមែងមានកម្ម ប្រសាទភ្នែករមែងកើតពីកម្មទៀត ” ដូចនេះ ភាពបន្តតគ្នាទៅ ដោយអាការដូចពោលខាងលើមកនេះ ដូចនេះ មានទីបំផុតឬយ៉ាងណា ? ”
ព្រះចៅមិលិន្ទ ៖ “ មិនមានទេ ព្រះគុណម្ចាស់ ”
ព្រះនាគសេន ៖ “ សោតវិញ្ញាណ ( ការបានឮសូរសំឡេង ) អាស្រ័យប្រសាទ ត្រចៀកនិងសំឡេងកើតឡើង ។ល។ មនោវិញ្ញាណអាស្រ័យចិត្ត និងធម៌កើតឡើង ផស្សៈរមែងមានព្រោះការប្រជុំព្រមគ្នានៃធម៌ ៣ យ៉ាង ព្រោះផស្សៈជាបច្ច័យក៏រមែងមានវេទនា ព្រោះវេទនាជាបច្ច័យក៏រមែងមានតណ្ហា ព្រោះតណ្ហាជាបច្ច័យក៏រមែងមានឧបាទាន ព្រោះឧបាទានជាបច្ច័យក៏រមែងមានកម្ម ចិត្តរមែងកើតពីកម្មទៀត ដូចនេះ ។ ភាពបន្តតគ្នាទៅ ដោយអាការដូចពោលខាងលើមកនេះ ដូចនេះ មានទីបំផុតឬយ៉ាងណា ?
ព្រះចៅមិលិន្ទ ៖ “គ្មានទេ ព្រះគុណម្ចាស់ ”
ព្រះនាគសេន ៖ “ សូមថ្វាយព្រះពរ ឧបមាយ៉ាងណា ឧបមេយ្យក៏យ៉ាងនោះ ចុងបំផុតខាងដើមនៃអទ្ធានៈ រមែងមិនបង្ហាញ ដូចនេះ ”
ព្រះចៅមិលិន្ទ ៖ “ ព្រះគុណម្ចាស់នាគសេន លោកម្ចាស់ឆ្លើយសមគួរហើយ ” ៕
ពាក្យអធិប្បាយបញ្ហាទី ២
បញ្ហាស្តីអំពីចុងបំផុតខាងដើម ឈ្មោះថា បុរិមកោដិប្បញ្ហា ។ ក្នុងឧបមាដំបូង មានសេចក្តីសង្ខេបតែប៉ុណ្ណេះថា ប្រៀបដូចជាដើមឈើក្រោយ ៗ រមែងកើតពីគ្រាប់រុក្ខជាតិនៃដើមមុនៗ ។ ទោះជាដើមមុន ៗ នោះ ក៏រមែងកើតពីគ្រាប់រុក្ខជាតិនៃដើមមុននោះទៀត ។ ភាពបន្តតគ្នាដូចនេះ រកទីបំផុតខាងដើមមិនបាន រកចំណុចចាប់ផ្តើមមិនបាន បានសេចក្តីថា មិនអាចស្រាវជ្រាវបានថា ដើមមួយណាជាដើមដំបូង។ ប្រការនេះមានឧបមាយ៉ាងណា ស្តីអំពីភាពបន្តតគ្នាទៅនៃអទ្ធានៈ ក៏មានឧបមាដូចនោះ ទោះជាឧបមាដែលនៅសល់ ក៏មានន័យដូចគ្នានេះ ។
ពាក្យថា ចក្ខុវិញ្ញាណ អាស្រ័យប្រសាទភ្នែក និងរូបកើតឡើង បានសេចក្តីថា ចក្ខុវិញ្ញាណ គឺ វិញ្ញាណខាងភ្នែក មានមុខងារឃើញរូបភាព គឺការឃើញរូបភាពនោះឯង អាស្រ័យប្រសាទភ្នែក ព្រោះប្រសាទភ្នែកជាទីតាំងអាស្រ័យ និងជាទ្វារ និង អាស្រ័យរូប គឺរូបភាព ដែលនឹងឃើញនាគ្រានោះ រួចទើបកើតឡើងបាន ។
ពាក្យថា ផស្សៈរមែងមានព្រោះការប្រជុំព្រមគ្នានៃធម៌ ៣ យ៉ាង បានសេចក្តីថា ផស្សៈគឺការទង្គិចនឹងអារម្មណ៍ គឺរូបភាពដែលមកដល់គន្លងទ្វារចក្ខុនោះឯងរមែងមាន ព្រោះការប្រជុំព្រមគ្នានៃធម៌ ៣ យ៉ាងគឺ ប្រសាទភ្នែក ១ រូបឬរូបភាពដែលនឹងឃើញនោះ ១ ចក្ខុវិញ្ញាណដែលកើតឡើងមកឃើញរូបភាពនោះ ១ ។
ពាក្យថា ព្រោះផស្សៈជាបច្ច័យក៏រមែងមានវេទនា បានសេចក្តីថា លុះមានផស្សៈកើតឡើងទង្គិចអារម្មណ៍ គឺរូបនោះហើយ ក៏រមែងមានវេទនាកើតឡើងសោយអារម្មណ៍ ដែលផស្សៈទង្គិចនោះ ខ្លះជាសុខវេទនា ខ្លះជាទុក្ខវេទនា ខ្លះជាឧបេក្ខាវេទនា ។
ពាក្យថា ព្រោះវេទនាជាបច្ច័យក៏រមែងមានតណ្ហា បានសេចក្តីថា ពេលមានវេទនាកើតឡើងសោយអារម្មណ៍គឺរូបនោះហើយ តណ្ហាចំណង់ក្នុងអារម្មណ៍នោះក៏រមែងកើតឡើង ដោយអាស្រ័យវេទនាជាផ្លូវ ពោលគឺ ពេលអារម្មណ៍គឺរូបនោះ ជាឥដ្ឋារម្មណ៍គួរឱ្យប្រាថ្នា គួរឱ្យចម្រើនភ្នែក ជាទីតាំងនៃសុខវេទនា សត្វដែលឃើញតែសេចក្តីសុខ ក៏រមែងកើតតណ្ហា ប៉ងប្រាថ្នាក្នុងរូបនោះ។
ពាក្យថា ព្រោះតណ្ហាជាបច្ច័យក៏រមែងមានឧបាទាន បានសេចក្តីថា តណ្ហាដែលមានកម្លាំង លោកហៅថា ឧបាទាន គឺភាពប្រកាន់មាំដំណើរទៅក្នុងអារម្មណ៍ដែលបានមកហើយ ។ សត្វទាំងឡាយពេលបានទទួលអារម្មណ៍ដ៏គួរឱ្យប្រាថ្នាមកហើយ ក៏រមែងប្រកាន់មាំថា “ នេះរបស់យើង ” ជាដើម ។
ពាក្យថា ព្រោះឧបាទានជាបច្ច័យក៏រមែងមានកម្ម បានសេចក្តីថា សត្វទាំងឡាយ ពេលកើតឧបាទានក្នុងអ្វីដែលខ្លួនប្រាថ្នាហើយ ក៏សម្លឹងមិនឃើញទោសនៃអារម្មណ៍គឺរូបនោះ រមែងធ្វើកម្មល្អខ្លះអាក្រក់ខ្លះ ដើម្បីឱ្យបានមកនូវអ្វីដែលត្រូវការ ។
ពាក្យថា ប្រសាទភ្នែករមែងកើតពីកម្មទៀត បានសេចក្តីថា កម្មដែលបុគ្គល ធ្វើដោយអំណាចនៃរូបតណ្ហា រមែងបង្កើតប្រសាទភ្នែកដល់គេទៀត រួចនៅពេលមានប្រសាទភ្នែកទៀត ក្នុងពេលដែលមានរូបមកដល់គន្លងទ្វារ ចក្ខុវិញ្ញាណក៏អាស្រ័យប្រសាទភ្នែកនិងរូបនោះកើតឡើងទៀត តាមន័យដូចខាងលើ ។ ភាពបន្តតគ្នាទៅនៃអទ្ធានៈ តាមប្រការដូចខាងលើមកនេះ មិនអាចស្រាវជ្រាវរហូតដល់ចំណុចចាប់ផ្តើមបាន ហៅថា គ្មានចុងបំផុត ខាងដើម ។ ទោះជាស្តីអំពីទ្វារផ្សេងដែលនៅសល់ មានខាងត្រចៀកជាដើម បណ្ឌិតក៏គួរជ្រាបតាមលំនាំ ដូចពោលខាងលើមកនេះ ផងចុះ៕
បញ្ហាទី ៣ - កោដិបញ្ញាយនប្បញ្ហា
ព្រះរាជា ត្រាស់សួរថា ៖ “ ព្រះគុណម្ចាស់នាគសេន ពាក្យដែលលោកម្ចាស់ពោលថា “ចុងបំផុតខាងដើមមិនបង្ហាញ” ដូចនេះនោះ ចុងបំផុតខាងដើមនោះយ៉ាងដូចម្តេច ? ”
ព្រះនាគសេន ៖ “ សូមថ្វាយព្រះពរ មហាបពិត្រ អទ្ធានៈដែលកន្លងផុតទៅហើយ ឈ្មោះថា ចុងបំផុតខាងដើម ”
ព្រះចៅមិលិន្ទ ៖ “ ព្រះគុណម្ចាស់នាគសេន ពាក្យដែលលោកម្ចាស់ពោលថា “ ចុងបំផុតខាងដើមរមែងមិនបង្ហាញ ” ដូចនេះនោះ ចុងបំផុតខាងដើមនោះ ទោះគ្រប់យ៉ាង ឬ ដែលមិនបង្ហាញ? ”
ព្រះនាគសេន ៖ “ សូមថ្វាយព្រះពរ ចុងបំផុតខាងដើមខ្លះបង្ហាញ ចុងបំផុត ខាងដើមខ្លះមិនបង្ហាញ ? ”
ព្រះចៅមិលិន្ទ “ព្រះគុណម្ចាស់ ចុងបំផុតអ្វីបង្ហាញ ? ចុងបំផុតអ្វីមិនបង្ហាញ ? ”
ព្រះនាគសេន ៖ “ សូមថ្វាយព្រះពរ ប្រការដែលត្រាស់ទុកថា មុននេះអវិជ្ជាមិនធ្លាប់មានសោះ ដោយគ្រប់ប្រការទាំងអស់ដូចនេះ ឈ្មោះថាចុងបំផុតខាងដើម រមែងមិនបង្ហាញ ។ អ្វីដែលមិនមានក៏មកមានឡើង មានហើយ ក៏បែរជាប្រាសចាកទៅវិញ នេះចាត់ទុកថា ចុងបំផុតខាងដើម រមែងបង្ហាញ ”
ព្រះចៅមិលិន្ទ ៖ “ ព្រះគុណម្ចាស់នាគសេន អ្វីដែលមិនមានក៏បែរជាមកមានឡើង មានហើយក៏បែរជាប្រាសចាកទៅវិញ ។ អ្វីនោះត្រូវកាត់ដោយខណៈទាំង ២ (ខណៈកើតឡើង និងខណៈរលត់ទៅ) រួចរមែងដល់នូវសេចក្តីតាំងនៅមិនបាន មិនមែនដូចនេះឬ ?
ព្រះនាគសេន ៖ “ សូមថ្វាយព្រះពរ ប្រសិនបើជាអ្វីដែលត្រូវកាត់ដោយខណៈទាំងពីរ ក៏រមែងដល់នូវសេចក្តីតាំងនៅមិនបាន ចុងបំផុតដែលត្រូវកាត់ដោយខណៈទាំង ២ អាចចម្រើនបានឬ?”
ព្រះចៅមិលិន្ទ ៖ “ មែន ចុងបំផុតនោះអាចចម្រើនបាន ព្រះគុណម្ចាស់ ខ្ញុំព្រះករុណាមិនបានសួរថា ចុងបំផុតអាចចម្រើនបានឬទេនោះទេ សួរថា ចុងបំផុត អាចចម្រើនបានដោយចុងបំផុតឬទេ?”
ព្រះនាគសេន ៖ “ ពិតមែន អាចចម្រើនបាន ”
ព្រះចៅមិលិន្ទ ៖ “ សូមព្រះគុណម្ចាស់ធ្វើការឧបមា ”
ព្រះថេរៈ បានធ្វើការឧបមារឿងដើមឈើ ដល់ព្រះចៅមិលិន្ទនោះថា ខន្ធទាំងឡាយ ជារុក្ខជាតិនៃគំនរទុក្ខទាំងអស់ ។
ព្រះចៅមិលិន្ទ ៖ “ ព្រះគុណម្ចាស់នាគសេន លោកម្ចាស់ឆ្លើយសមគួរហើយ ” ៕
ពាក្យអធិប្បាយបញ្ហាទី ៣
បញ្ហាស្តីអំពីការបង្ហាញឡើងនៃចុងបំផុត ឈ្មោះថា កោដិបញ្ញាយនប្បញ្ហា ។ ពាក្យថា ចុងបំផុតខាងដើម ទោះគ្រប់យ៉ាងឬដែលមិនបង្ហាញ ? បានសេចក្តីថា ចុងបំផុតខាងដើមនៃអទ្ធានៈ (របស់មានកាល) ដែលជាអតីត ចុងបំផុតខាងដើមនៃអទ្ធានៈដែលជាអនាគត ចុងបំផុតខាងដើមនៃអទ្ធានៈដែលជាបច្ចុប្បន្នទាំងអស់តែម្តងឬដែលមិនបង្ហាញ ? ។ ព្រោះហេតុនោះព្រះថេរៈទើបថ្វាយវិសជ្ជនាថា “ សូមថ្វាយព្រះពរ ចុងបំផុតខាងដើមខ្លះបង្ហាញ ចុងបំផុតខាងដើមខ្លះមិនបង្ហាញ ” ដូចនេះ ។
ពាក្យថា មុននេះអវិជ្ជាមិនធ្លាប់មាន បានសេចក្តីថា ចុងបំផុតខាងដើមនៃអវិជ្ជា ដែលគួរពិចារណាឱ្យឃើញថា មានឬមិនមានហ្ន៎ ? ដូចនេះ ចុងបំផុតខាងដើម នៃអវិជ្ជានោះ មិនបង្ហាញ ។ ព្រះថេរៈថ្វាយវិសជ្ជនា ដោយលើកយកចំពោះតែអវិជ្ជា មកជានិទស្សន៍ ។ គួរជ្រាបថា ចុងបំផុតខាងដើម ទោះជាធម៌ផ្សេង ៗ មានសង្ខារ ជាដើម សុទ្ធតែមិនបង្ហាញ បានសេចក្តីថា ពុំមាននរណាអាចដឹងបាន។ ចុងបំផុតខាងដើមខ្លះបង្ហាញយ៉ាងដូចម្តេច ? ក្នុងការកើតឡើងតាំងនៅនិងរលត់ទៅនៃខន្ធនីមួយ ៗ ដែលដល់ខណៈទាំង ៣ ការកើតឡើងដែលអាចឃើញបាន ដោយឧទយព្វយញ្ញាណ ចាត់ទុកជាចុងបំផុតខាងដើម នៃការរលត់ទៅ ឈ្មោះថា រមែងបង្ហាញ ។ ទោះជាការរលត់ទៅ ក៏ចាត់ទុកជាចុងបំផុត នៃការកើតឡើង ឈ្មោះថា រមែងបង្ហាញ។ ការកើតឡើងគឺ និព្វត្តិលក្ខណៈ (លក្ខណៈដែលធ្វើឱ្យកើត) លោកហៅថា ឧទយៈ-ការកើតឡើង ។ ការរលត់ទៅ គឺ វិបរិណាមលក្ខណៈ លោកហៅថា វយៈ-ការប្រាសចាកទៅ ។ សម្រាប់អទ្ធានៈ ( របស់មានកាល ) ដែលជាបច្ចុប្បន្ន ចុងបំផុតខាងដើមរមែងបង្ហាញដោយចុងបំផុតខាងចុងយ៉ាងនេះ។
ព្រះយោគាវចរនោះ រមែងពិចារណាឃើញថា ក្នុងកាលទោះជាអតីត ដែលមានលំដាប់មុន ៗ នៃខន្ធ ដែលដល់ខណៈទាំង ៣ ចុងបំផុតខាងដើមក៏បានបង្ហាញហើយ ដោយចុងបំផុតខាងចុង។ ក្នុងកាលទោះជាអនាគត ដែលមានលំដាប់ក្រោយ ៗ នៃខន្ធ ដែលដល់ខណៈ ទាំង ៣ ចុងបំផុតខាងដើម ក៏រមែងបង្ហាញដោយចុងបំផុតខាងចុង ដូចជា ខន្ធដែលដល់ខណៈ ទាំង ៣ ក្នុងកាលបច្ចុប្បន្ននោះដែរ។ ព្រះថេរៈសំដៅយកសេចក្តីដូចពោលខាងលើមកនេះ ពោលថា “ អ្វីដែលមិនមានក៏មកមានឡើង មានហើយក៏បែរជាប្រាសចាកទៅ ” ដូចនេះ។ ក្នុងពាក្យនោះ ពាក្យ អ្វី គឺរុក្ខជាតិ គឺខន្ធ ។ ពាក្យថា មិនមាន គឺមិនធ្លាប់មានពីមុន ។ ពាក្យថា ក៏មកមានឡើង គឺ ក៏មកមានឡើងក្នុងពេលនេះ ។ ពាក្យថា មានហើយ គឺមានក្នុងពេលនេះហើយ។ ពាក្យថា បែរជាប្រាសចាកទៅ គឺបែរជាប្រាសចាកទៅក្នុងពេលនេះ ។ ចុងបំផុតខាងដើម ដែលអាចឃើញបានយ៉ាងនេះ រមែងបង្ហាញដោយចុងបំផុតខាងចុង។
ពាក្យថា ចុងបំផុតដែលត្រូវកាត់ដោយខណៈទាំង ២ អាចចម្រើនបានឬ ? គឺ អាចឃើញជាក់ច្បាស់បានដោយញាណឬ ? ព្រះថេរៈពោលសំដៅយកឧទយព្វយញ្ញាណ ។ ព្រោះហេតុនោះ ទើបព្រះរាជាត្រាស់ឆ្លើយថា “ពិតមែន ចុងបំផុត នោះអាចចម្រើនបាន ” គឺអាចដឹងបាន ។
ពាក្យថា ចុងបំផុតអាចចម្រើនបាន ដោយចុងបំផុតឬ ? បានសេចក្តីថា ចុងបំផុតខាងដើមអាចចម្រើនបាន គឺដឹងបានមិនដាច់រយៈ ដោយចុងបំផុតខាងចុងឬទេ ? ៕
បញ្ហាទី ៤ - សង្ខារជាយមានប្បញ្ហា
ព្រះរាជា ត្រាស់សួរថា ៖ “ ព្រះគុណម្ចាស់នាគសេន សង្ខារមួយក្រុមមាន (ពេលមានសង្ខារទាំងនោះ ) សង្ខារមួយក្រុមក៏រមែងកើតឡើងឬ ?
ព្រះនាគសេន ៖ “ សូមថ្វាយព្រះពរ មហាបពិត្រ ត្រឹមត្រូវហើយ សង្ខារមួយក្រុមរមែងកើតឡើង ”
ព្រះចៅមិលិន្ទ ៖ “ សង្ខារដែលមាន និងសង្ខារដែលកើតឡើងក្រុមនោះ យ៉ាងដូចម្តេច ព្រះគុណម្ចាស់ ? ”
ព្រះនាគសេន ៖ “ សូមថ្វាយព្រះពរ ពេលមានចក្ខុ(ភ្នែក) និងពេលមានរូប ( រូបភាព ) ក៏រមែងមានចក្ខុវិញ្ញាណ ។ ពេលមានចក្ខុវិញ្ញាណ ក៏រមែងមានវេទនា ។ ពេលមានវេទនា ក៏រមែងមានតណ្ហា។ ពេលមានតណ្ហា ក៏រមែងមានឧបាទាន ។ ពេលមានឧបាទាន ក៏រមែងមានភព ។ ពេលមានភព ក៏រមែងមានជាតិ ។ ពេលមានជាតិ ក៏រមែងមានជរា មរណៈ សោកៈ បរិទេវៈ ទុក្ខទោមនស្ស ឧបាយាស។ ការកើតឡើងនៃគំនរទុក្ខទាំងអស់នេះ រមែងមានដោយអាការយ៉ាងនេះ។ សូមថ្វាយព្រះពរ ពេលគ្មានចក្ខុ និងពេលគ្មានរូប ក៏រមែងគ្មានចក្ខុវិញ្ញាណ ។ ពេលគ្មានចក្ខុវិញ្ញាណ ក៏រមែងគ្មានចក្ខុសម្ផស្សៈ ។ ពេលគ្មានចក្ខុសម្ផស្សៈ ក៏រមែងគ្មានវេទនា ។ ពេលគ្មានវេទនា ក៏រមែងគ្មានតណ្ហា ។ ពេលគ្មានតណ្ហា ក៏រមែងគ្មានឧបាទាន ។ ពេលគ្មានឧបាទាន ក៏រមែងគ្មានភព។ ពេលគ្មានភព ក៏រមែងគ្មានជាតិ ។ ពេលគ្មានជាតិ ក៏រមែងគ្មានជរា មរណៈ សោកៈ បរិទេវៈ ទុក្ខទោមនស្ស ឧបាយាស ។ ការរលត់ទៅនៃគំនរទុក្ខទាំងអស់នេះ រមែងមានដោយអាការយ៉ាងនេះ ” ។
ព្រះចៅមិលិន្ទ ៖ “ ព្រះគុណម្ចាស់នាគសេន លោកម្ចាស់ឆ្លើយសមគួរហើយ ” ៕
ពាក្យអធិប្បាយបញ្ហាទី ៤
បញ្ហាសួរដល់សង្ខារដែលកើតឡើងឈ្មោះថា សង្ខារជាយមានប្បញ្ហា។
ពាក្យថា សង្ខារមួយក្រុម គឺសង្ខារ(អ្វីដែលបច្ច័យធ្វើឱ្យកើតឡើង)ទាំងឡាយទាំងពួង ដែលបានប្រកាន់យកដោយពាក្យថា សង្ខារ ក្នុងភស្តុតាងដែលមានថា “ សង្ខារទាំងឡាយទាំងពួងមិនទៀង សង្ខារទាំងឡាយទាំងពួងជាទុក្ខ ” ដូចនេះ គឺមិនបានសំដៅយកសង្ខារដែលមាន អវិជ្ជាជាបច្ច័យនោះទេ ព្រោះថាព្រះរាជាត្រាស់សួរថា “ ពេលសង្ខារមួយក្រុមមាន សង្ខារមួយក្រុមរមែងកើតឡើងឬ? ” ដូចនេះឯង ។
ពាក្យថា កតមេ តេ បានសេចក្តីថា សង្ខារមួយក្រុមដែលមាននោះយ៉ាងដូចម្តេច ? និង សង្ខារមួយក្រុមដែលកើតឡើងនោះ យ៉ាងដូចម្តេច ?។ ព្រះថេរៈ ត្រូវការឆ្លើយពាក្យត្រាស់សួរនោះ ទើបពោលថា “ ពេលមានចក្ខុ និង ពេលមានរូប ក៏រមែងមានចក្ខុវិញ្ញាណ ” ដូចនេះជាដើម ។ ក្នុងពាក្យវិសជ្ជនានោះ ប្រសិនបើសួរបញ្ច្រាសទៅវិញថា ពេលមានអ្វីទៅទើបមានចក្ខុ ? ឆ្លើយថា ពេលមាននាមរូប ទើបមានចក្ខុ ។ ពេលមានអ្វីទៅទើបមាននាមរូប ? ពេលមានវិញ្ញាណ ទើបមាននាមរូប ។ ពេលមានអ្វីទៅទើបមានវិញ្ញាណ ? ពេលមានសង្ខារ ទើបមានវិញ្ញាណ ។ ពេលមានអ្វីទៅទើបមានសង្ខារ ? ពេលមានអវិជ្ជា ទើបមានសង្ខារ ដូចនេះ ។ ព្រោះហេតុនោះ ទើបគួរធ្វើការប្រកបសេចក្តីឱ្យបរិបូរយ៉ាងនេះថា ពេលមានអវិជ្ជា ក៏រមែងមានសង្ខារ ពេលមានសង្ខារ ក៏រមែងមានវិញ្ញាណ ពេលមានវិញ្ញាណ ក៏រមែងមាននាមរូប ពេលមាននាមរូប ក៏រមែងមានចក្ខុ ពេលមានចក្ខុនិងរូប ក៏រមែងមានចក្ខុវិញ្ញាណ ។ល។ ពេលមានជាតិ ក៏រមែងមាន ជរា មរណៈ សោកៈ បរិទេវៈ ទុក្ខទោមនស្ស ឧបាយាស ។ ទោះក្នុងនិរោធវារៈ ក៏គួរធ្វើការប្រកបសេចក្តីឱ្យបរិបូរ យ៉ាងនេះថា ពេលគ្មានអវិជ្ជា ក៏រមែងគ្មានសង្ខារ ។ល។ ពេលគ្មានចក្ខុនិងរូប ក៏រមែងគ្មានចក្ខុវិញ្ញាណ។ ល។ ពេលគ្មានជាតិ ក៏រមែងគ្មានជរា មរណៈ សោកៈ បរិទេវៈ ទុក្ខទោមនស្ស ឧបាយាស ។
ពាក្យថា ការរលត់ទៅ (នៃគំនរទុក្ខទាំងអស់)គឺការរលត់ គឺការមិនកើតឡើង ដោយប្រការយ៉ាងនេះ គឺ ពេលវិជ្ជាកើតឡើង ក៏រមែងគ្មានអវិជ្ជា ក៏រមែងគ្មានសង្ខារ ដូចនេះ ជាដើម ៕
បញ្ហាទី ៥ - ភវន្តសង្ខារជាយមានប្បញ្ហា
ព្រះរាជា ត្រាស់សួរថា ៖ “ ព្រះគុណម្ចាស់នាគសេន សង្ខារអ្វីៗដែលកើតមក ជារបស់មិនមាននៅឬ ? ”
ព្រះនាគសេន ៖ “ សូមថ្វាយព្រះពរ សង្ខារអ្វីៗដែលកើតមកជារបស់មិនមាននៅ សង្ខារទាំងនោះពុំមានទេ ។ សូមថ្វាយព្រះពរ សង្ខារទាំងឡាយ កើតមក សុទ្ធតែជារបស់មាននៅទាំងអស់”
ព្រះចៅមិលិន្ទ ៖ “ សូមព្រះគុណម្ចាស់ធ្វើការឧបមា ”
ព្រះនាគសេន ៖ “ សូមថ្វាយព្រះពរ ព្រះអង្គនឹងទ្រង់យល់សេចក្តីនោះយ៉ាងដូចម្តេច ? ព្រះរាជដំណាក់ដែលព្រះអង្គប្រថាប់នៅនេះ កើតមកជារបស់មិនមាននៅ ឬយ៉ាងណា ? ”
ព្រះចៅមិលិន្ទ ៖ “ ព្រះគុណម្ចាស់ ក្នុងផ្ទះនេះអ្វី ៗ ដែលកើតមកជារបស់មិនមាននៅ គឺពុំមាននោះទេ អ្វី ៗ ដែលកើតមកជារបស់មាននៅទាំងអស់ ។ ព្រះគុណម្ចាស់ ដើមឈើទាំងឡាយមានស្រាប់ហើយនៅក្នុងព្រៃ ដី(ដែលយកមកធ្វើជញ្ជាំង)ក៏មានស្រាប់ហើយនៅលើផ្ទៃដី អាស្រ័យសេចក្តីព្យាយាមដ៏សមគួរ ចំពោះការងារនោះ របស់បុរសនិងស្រ្តីទាំងឡាយ យ៉ាងនេះហើយ ផ្ទះមួយខ្នងនេះ ទើបសម្រេចបាន ”
ព្រះនាគសេន ៖ “ សូមថ្វាយព្រះពរ ឧបមាយ៉ាងណា ឧបមេយ្យក៏យ៉ាងនោះដែរ សង្ខារអ្វី ៗ ដែលកើតមកជារបស់មិនមាននៅ សង្ខារទាំងនោះពុំមានទេ សង្ខារទាំងនោះ កើតមកសុទ្ធតែជារបស់មាននៅទាំងអស់ ”
ព្រះចៅមិលិន្ទ ៖“សូមព្រះគុណម្ចាស់ឧបមាបន្ថែមបន្តិចទៀតផងចុះ ”
ព្រះនាគសេន ៖ “ សូមថ្វាយព្រះពរ ប្រៀបដូចជារុក្ខជាតិមួយដើមដែលគេដាំនៅលើផ្ទៃដី ពេលដល់សេចក្តីចម្រើន សេចក្តីរីកលូតលាស់ទៅតាមលំដាប់ក៏បានផ្តល់ផ្កានិងផ្លែ ដើមឈើទាំងនោះ ពុំមែនកើតមកជារបស់មិនមាននៅនោះទេ ដើមឈើទាំងនោះ កើតមានសុទ្ធតែជារបស់មាននៅទាំងអស់ ។ យ៉ាងណាមិញ សូមថ្វាយព្រះពរ សង្ខារអ្វី ៗ ដែលកើតមកជារបស់មិនមាននៅ សង្ខារទាំងនោះ ពុំមានទេ សង្ខារទាំងនោះ កើតមកសុទ្ធតែជារបស់មាននៅទាំងអស់ ដូចនេះដែរ ”
ព្រះចៅមិលិន្ទ ៖“សូមព្រះគុណម្ចាស់ឧបមាបន្ថែមបន្តិចទៀតផងចុះ ”
ព្រះនាគសេន ៖ “ សូមថ្វាយព្រះពរ ប្រៀបដូចជា ពួកជាងធ្វើឆ្នាំងដី ចូកយកដី ពីផ្ទៃផែនដី មកធ្វើជាភាជនៈផ្សេង ៗ ភាជនៈទាំងនោះ ពុំមែនកើតមក ជារបស់មិនមាននៅទេ កើតមកសុទ្ធតែជារបស់មាននៅទាំងអស់ ។ យ៉ាងណាមិញ សូមថ្វាយព្រះពរ សង្ខារអ្វី ៗ ដែលកើតមកជារបស់មិនមាននៅ សង្ខារទាំងនោះ ពុំមានទេ សង្ខារទាំងឡាយកើតមក សុទ្ធតែជារបស់មាននៅទាំងអស់ ”
ព្រះចៅមិលិន្ទ ៖“សូមព្រះគុណម្ចាស់ឧបមាបន្ថែមបន្តិចទៀតផងចុះ ”
ព្រះនាគសេន ៖ “ សូមថ្វាយព្រះពរ ប្រៀបដូចជា តួពិណគ្មាន ស្បែកពិណក៏គ្មាន ពោះពិណក៏គ្មាន ដងពិណក៏គ្មាន ក-ពិណក៏គ្មាន ខ្សែពិណក៏គ្មាន ឧបករណ៍កេះខ្សែពិណក៏គ្មាន និងសេចក្តីព្យាយាមដ៏សមគួរចំពោះការនោះ របស់បុរសក៏គ្មាន តើសំឡេងពិណកើតឡើងបានយ៉ាងដូចម្តេច ?
ព្រះចៅមិលិន្ទ ៖ “ សំឡេងពិណមិនអាចកើតឡើងបានទេ ព្រះគុណម្ចាស់ ”
ព្រះនាគសេន ៖ “ សូមថ្វាយព្រះពរ ប៉ុន្តែពេលណាដែលតួពិណមាន ស្បែកពិណក៏មាន ពោះពិណក៏មាន ដងពិណក៏មាន ក-ពិណក៏មាន ខ្សែពិណក៏មាន ឧបករណ៍កេះខ្សែពិណក៏មាន និងសេចក្តីព្យាយាមដ៏សមគួរចំពោះការនោះ របស់បុរសក៏មាន សំឡេងពិណអាចកើតឡើងបាន មែនឬទេ ? ”
ព្រះចៅមិលិន្ទ ៖ “ ពិតមែន អាចកើតបានព្រះគុណម្ចាស់ ”
ព្រះនាគសេន ៖ “ សូមថ្វាយព្រះពរ ឧបមាយ៉ាងណា ឧបមេយ្យក៏យ៉ាងនោះដែរ សង្ខារអ្វី ៗ ដែលកើតមក ជារបស់មិនមាននៅ សង្ខារទាំងនោះពុំមានទេ សង្ខារទាំងនោះកើតមក សុទ្ធតែជារបស់មាននៅទាំងអស់ ”
ព្រះចៅមិលិន្ទ ៖“សូមព្រះគុណម្ចាស់ឧបមាបន្ថែមបន្តិចទៀតផងចុះ ”
ព្រះនាគសេន ៖ “ សូមថ្វាយព្រះពរ មហាបពិត្រ ប្រៀបដូចជាឈើមេកួតភ្លើងគ្មាន ឈើកូនកួតភ្លើងក៏គ្មាន ខ្សែចងឈើកួតភ្លើងក៏គ្មាន ឈើកួតភ្លើងកំណាត់លើក៏គ្មាន កម្ទេចកួតក៏គ្មាន និងសេចក្តីព្យាយាមដ៏សមគួរ ចំពោះការនោះ របស់បុរសក៏គ្មាន ភ្លើងនោះអាចកើតបានឬទេ ? ”
ព្រះចៅមិលិន្ទ ៖ “ មិនអាចកើតបានទេ ព្រះគុណម្ចាស់ ”
ព្រះនាគសេន ៖ “ សូមថ្វាយព្រះពរ ប៉ុន្តែពេលណាដែលឈើមេកួតភ្លើងមាន ឈើកូនកួតភ្លើងក៏មាន ខ្សែចងឈើកួតភ្លើងក៏មាន ឈើកួតភ្លើងកំណាត់លើក៏មាន កម្ទេចកួតក៏មាន និង សេចក្តីព្យាយាមដ៏សមគួរចំពោះការនោះ របស់បុរសក៏មាន ភ្លើងនោះអាចកើតបានមែនឬទេ ? ”
ព្រះចៅមិលិន្ទ ៖ “ ពិតមែន អាចកើតបាន ព្រះគុណម្ចាស់ ”
ព្រះនាគសេន ៖ “ សូមថ្វាយព្រះពរ ឧបមាយ៉ាងណា ឧបមេយ្យក៏យ៉ាងនោះដែរ សង្ខារអ្វី ៗ ដែលកើតមកជារបស់មិនមាននៅ សង្ខារទាំងនោះពុំមានទេ សង្ខារទាំងនោះកើតមក សុទ្ធតែជារបស់មាននៅទាំងអស់ ”
ព្រះចៅមិលិន្ទ ៖ “ សូមព្រះគុណម្ចាស់ឧបមាបន្ថែមបន្តិចទៀត ”
ព្រះនាគសេន ៖ “ សូមថ្វាយព្រះពរ មហាបពិត្រ ប្រៀបដូចជា កែវមណីក៏គ្មាន ពន្លឺថ្ងៃក៏គ្មាន គោម័យក៏គ្មាន ភ្លើងនោះអាចកើតបានឬទេ ? ”
ព្រះចៅមិលិន្ទ ៖ “ មិនអាចកើតបានទេ ព្រះគុណម្ចាស់ ”
ព្រះនាគសេន ៖ “ ប៉ុន្តែពេលណាដែលកែវមណីមាន ពន្លឺថ្ងៃក៏មាន គោម័យក៏មាន ភ្លើងនោះអាចកើតឡើងបានឬទេ ? ”
ព្រះចៅមិលិន្ទ ៖ “ ពិតមែន អាចកើតបាន ព្រះគុណម្ចាស់ ”
ព្រះនាគសេន ៖ “ សូមថ្វាយព្រះពរ ឧបមាយ៉ាងណា ឧបមេយ្យក៏យ៉ាងនោះដែរ សង្ខារអ្វី ៗ ដែលកើតមកជារបស់គ្មាននៅ សង្ខារទាំងនោះពុំមានទេ សង្ខារទាំងនោះកើតមក សុទ្ធតែជារបស់មាននៅទាំងអស់ ”
ព្រះចៅមិលិន្ទ ៖ “ សូមព្រះគុណម្ចាស់ឧបមាបន្ថែមបន្តិចទៀត ”
ព្រះនាគសេន ៖ “ សូមថ្វាយព្រះពរ មហាបពិត្រ ប្រៀបដូចជាកញ្ចក់ឆ្លុះគ្មាន ពន្លឺភ្លឺក៏គ្មាន មុខអ្នកឆ្លុះក៏គ្មាន មនុស្ស ( រូបភាពមុខមនុស្ស ) អាចកើតឡើងបានឬទេ ? ”
ព្រះចៅមិលិន្ទ ៖ “ មិនអាចកើតបានទេ ព្រះគុណម្ចាស់ ”
ព្រះនាគសេន ៖ “ សូមថ្វាយព្រះពរ ប៉ុន្តែពេលណាដែលកញ្ចក់ឆ្លុះក៏មាន ពន្លឺភ្លឺក៏មាន មុខអ្នកឆ្លុះក៏មាន មនុស្ស ( រូបភាពមុខមនុស្ស ) អាចកើតឡើងបានមែនឬទេ ? ”
ព្រះចៅមិលិន្ទ ៖ “ ពិតមែន អាចកើតបាន ព្រះគុណម្ចាស់ ”
ព្រះនាគសេន ៖ “ សូមថ្វាយព្រះពរ ឧបមាយ៉ាងណា ឧបមេយ្យក៏យ៉ាងនោះដែរ សង្ខារអ្វី ៗ ដែលកើតមកជារបស់គ្មាននៅ សង្ខារទាំងនោះពុំមាននោះទេ សង្ខារទាំងនោះ កើតមកសុទ្ធតែជារបស់មាននៅទាំងអស់ ”
ព្រះចៅមិលិន្ទ ៖ “ ព្រះគុណម្ចាស់នាគសេន លោកម្ចាស់ឆ្លើយសមគួរហើយ ” ៕
ពាក្យអធិប្បាយបញ្ហាទី ៥
បញ្ហាស្តីអំពីរបស់ដែលមាននៅ កើតជាសង្ខារទាំងឡាយឈ្មោះថា ភវន្តសង្ខារជាយមានប្បញ្ហា ។
ពាក្យថា ព្រះរាជដំណាក់ដែលព្រះអង្គប្រថាប់នៅនេះ កើតមកជារបស់គ្មាននៅឬយ៉ាងណា ? បានសេចក្តីថា មិនមាននៅឬ ? ។ ប្រសិនបើ មិនមាននៅ សូមសួរថា ព្រះអង្គប្រថាប់នៅក្នុងកន្លែងណា? ព្រះរាជាពេលនឹងទ្រង់សម្តែងថា សុទ្ធតែជារបស់មាននៅទាំងអស់ ទើបត្រាស់ថា “ ព្រះគុណម្ចាស់ ដើមឈើទាំងឡាយក៏មានស្រាប់ ហើយនៅក្នុងព្រៃ ” ដូចនេះ ជាដើម ។
ពាក្យថា សូមថ្វាយព្រះពរ ឧបមាយ៉ាងណា ឧបមេយ្យក៏យ៉ាងនោះ បានសេចក្តីថា ព្រះថេរៈបដិសេធថា សូមថ្វាយព្រះពរ ប្រសិនបើក្នុងព្រះរាជដំណាក់របស់ព្រះអង្គនេះ ឈើ ដី អ្វី ៗ ជារបស់មិនមាននៅទេ ព្រះរាជដំណាក់អ្វី ៗ ក៏រមែងមិនមាន ។ ប៉ុន្តែ ព្រោះហេតុតែឈើនិងដី ជារបស់មានស្រាប់នៅក្នុងព្រៃ និងនៅលើផ្ទៃដី ព្រោះហេតុនោះ ព្រះរាជដំណាក់ដែលកើតឡើងពីឈើនិងដីនេះ រមែងជារបស់មាននៅ ។ យ៉ាងណាមិញ ប្រសិន បើបច្ច័យនៃសង្ខារអ្វី ៗ កើតមកជារបស់មិនមាននៅ សង្ខារអ្វី ៗ ក៏រមែងមិនមានទាំងអស់ ប៉ុន្តែព្រោះហេតុតែបច្ច័យនៃសង្ខារ ជារបស់មាននៅ ព្រោះហេតុនោះ សង្ខារអ្វី ៗ ដែលកើតមក សុទ្ធតែជារបស់មាននៅទាំងអស់ ដូចនេះ ។ ទោះជាឧបមាផ្សេង ៗ ទៀត ក៏គួរជ្រាបអត្ថន័យតាមន័យនេះផងចុះ ៕
បញ្ហាទី ៦ - វេទគូបញ្ហា
ព្រះរាជា ត្រាស់សួរថា “ ព្រះគុណម្ចាស់នាគសេន វេទគូមានឬទេ ? ”
ព្រះនាគសេន ៖ “ សូមថ្វាយព្រះពរ តើនរណាទៅឈ្មោះថា វេទគូ នេះ ? ”
ព្រះចៅមិលិន្ទ ៖ “ ព្រះគុណម្ចាស់នាគសេន គឺ តួអព្ភន្តរជីវៈ ( ជីវៈខាងក្នុង ) ដែលសម្លឹងមើលរូបផ្លូវភ្នែក ស្តាប់សំឡេងផ្លូវត្រចៀក ហិតក្លិនផ្លូវច្រមុះ ភ្លក់រសផ្លូវអណ្តាត ត្រូវផោដ្ឋព្វៈផ្លូវកាយ ដឹងធម៌ផ្លូវចិត្ត។ ប្រៀបដូចជា យើងអង្គុយនៅលើប្រាសាទ ត្រូវការសម្លឹងមើលទៅតាមបង្អួចណា យើងក៏សម្លឹងមើលទៅតាមបង្អួចនោះបាន គឺថា នឹងសម្លឹងមើលទៅតាមបង្អួចទិសខាងកើតក៏បាន នឹងសម្លឹងមើលទៅ តាមបង្អួចទិសខាងលិចក៏បាន នឹងសម្លឹងមើលទៅតាមបង្អួចទិសខាងត្បូងក៏បាន ។ យ៉ាងណាមិញ ព្រះគុណម្ចាស់ តួអព្ភន្តរជីវៈនេះត្រូវការនឹងសម្លឹងមើលរូបជាដើម តាមទ្វារណា ក៏រមែងសម្លឹងមើលរូបជាដើម តាមទ្វារនោះបាន ដូចនេះដែរ ”
ព្រះថេរៈ ថ្វាយវិសជ្ជនាថា “ សូមថ្វាយព្រះពរ អាត្មាភាពសូមថ្វាយព្រះពរ ពោលដល់ទ្វារ ៥ សូមព្រះអង្គទ្រង់សណ្តាប់រឿងទ្វារ ៥ នោះ ។ សូមទ្រង់ធ្វើទុក ក្នុងព្រះទ័យឱ្យបានល្អ ផងចុះ ។ ប្រៀបដូចជា យើងអង្គុយនៅលើប្រាសាទ ត្រូវការសម្លឹងមើលរូបតាមបង្អួចមួយណា យើងក៏សម្លឹងមើលចំពោះរូបនោះតែម្តង តាមបង្អួចមួយនោះ គឺ យើងអាចសម្លឹងមើលរូបនោះ តាមបង្អួចទិសខាងកើតក៏បាន អាចសម្លឹងមើលរូបនោះ តាមបង្អួចទិសខាងលិចក៏បាន អាចសម្លឹងមើលរូបនោះ តាមបង្អួចទិសខាងជើងក៏បាន អាចសម្លឹងមើលរូបនោះ តាមបង្អួចទិសខាងត្បូងក៏បាន។ យ៉ាងណាមិញ ប្រសិនបើតួអព្ភន្តរជីវៈ អាចសម្លឹងមើលរូបផ្លូវភ្នែកបាន តួអព្ភន្តរជីវៈនោះ ក៏អាចសម្លឹងមើលរូបនោះផ្លូវត្រចៀកក៏បាន អាចសម្លឹងមើលរូបនោះផ្លូវច្រមុះក៏បាន អាចសម្លឹងមើលរូបនោះផ្លូវអណ្តាតក៏បាន អាចសម្លឹងមើលរូបនោះផ្លូវកាយក៏បាន អាចសម្លឹងមើលរូបនោះផ្លូវចិត្តក៏បាន ។ អាចស្តាប់សំឡេងនោះផ្លូវភ្នែកក៏បាន អាចស្តាប់សំឡេងនោះផ្លូវច្រមុះក៏បាន អាចស្តាប់សំឡេងនោះផ្លូវអណ្តាតក៏បាន អាចស្តាប់សំឡេងនោះផ្លូវកាយក៏បាន អាចស្តាប់សំឡេងនោះផ្លូវចិត្តក៏បាន ។ អាចហិតក្លិននោះផ្លូវភ្នែកក៏បាន អាចហិតក្លិននោះផ្លូវត្រចៀកក៏បាន អាចហិតក្លិននោះផ្លូវអណ្តាតក៏បាន អាចហិតក្លិននោះផ្លូវកាយក៏បាន អាចហិតក្លិននោះផ្លូវចិត្តក៏បាន។ អាចភ្លក់រសនោះផ្លូវភ្នែកក៏បាន អាចភ្លក់រសនោះផ្លូវត្រចៀកក៏បាន អាចភ្លក់រសនោះផ្លូវច្រមុះក៏បាន អាចភ្លក់រសនោះផ្លូវកាយក៏បាន អាចភ្លក់រសនោះផ្លូវចិត្តក៏បាន ។ អាចប៉ះពាល់ផោដ្ឋព្វៈនោះផ្លូវភ្នែកក៏បាន អាចប៉ះពាល់ផោដ្ឋព្វៈនោះផ្លូវត្រចៀកក៏បាន អាចប៉ះពាល់ផោដ្ឋព្វៈនោះផ្លូវច្រមុះក៏បាន អាចប៉ះពាល់ផោដ្ឋព្វៈនោះផ្លូវអណ្តាតក៏បាន អាចប៉ះពាល់ផោដ្ឋព្វៈនោះផ្លូវចិត្តក៏បាន ។ អាចដឹងធម៌ទោះបីផ្លូវភ្នែកក៏បាន អាចដឹងធម៌ទោះបីផ្លូវត្រចៀកក៏បាន អាចដឹងធម៌ទោះបីផ្លូវច្រមុះក៏បាន អាចដឹងធម៌ទោះបីផ្លូវអណ្តាតក៏បាន អាចដឹងធម៌ ទោះបីផ្លូវកាយក៏បាន ដូចនេះដែរឬយ៉ាងណា ? ”
ព្រះចៅមិលិន្ទ ៖ “ មិនមែនទេ ព្រះគុណម្ចាស់ ”
ព្រះនាគសេន ៖ “ សូមថ្វាយព្រះពរ ព្រះបន្ទូលរបស់ព្រះអង្គពេលក្រោយ មិនសមនឹងពេលដំបូង ឬ ពេលមុនដំបូងមិនសមនឹងពេលក្រោយ ។ សូមថ្វាយព្រះពរ ម៉្យាងវិញទៀត ប្រៀបដូចជា យើងអង្គុយនៅលើប្រាសាទ នេះ បើកបង្អួចទាំងនេះចេញបែរមុខតម្រង់ទៅ ខាងក្រៅខាងអាកាសដ៏ធំទូលាយក៏រមែងសម្លឹងមើលរូបបានច្បាស់បំផុត ។ យ៉ាងណាមិញ តួអព្ភន្តរជីវៈនោះ ពេលបានបើកចក្ខុទ្វារ បែរមុខតម្រង់ទៅក្រៅខាងអាកាសដ៏ធំទូលាយ ក៏រមែងមើលរូបបានច្បាស់បំផុត ពេលបានបើកសោតទ្វារ... ពេលបានបើកឃានទ្វារ... ពេលបានបើកជិវ្ហាទ្វារ... ពេលបានបើកកាយទ្វារ បែរមុខសម្លឹងទៅខាងក្រៅខាងអាកាសដ៏ធំទូលាយ ក៏រមែងសម្លឹងមើលរូបបានច្បាស់បំផុត ។ ម៉្យាងទៀត ពេលបានបើកសោតទ្វារ បែរមុខតម្រង់ទៅខាងក្រៅខាងអាកាសដ៏ធំទូលាយ ក៏រមែងស្តាប់សំឡេងបានច្បាស់បំផុត ។ ពេលបានបើកចក្ខុទ្វារ... ពេលបានបើកជិវ្ហាទ្វារ... ពេលបានបើកកាយទ្វារ... បែរមុខតម្រង់ទៅខាងក្រៅខាងអាកាសដ៏ធំទូលាយក៏រមែងស្តាប់សំឡេងបានច្បាស់បំផុត។ ម៉្យាងទៀត ពេលបានបើកឃានទ្វារ បែរមុខតម្រង់ទៅខាងក្រៅខាងអាកាសដ៏ធំទូលាយ ក៏រមែងហិតក្លិនបានច្បាស់បំផុត ... ៘ ពេលបានបើកជិវ្ហាទ្វារ ក៏រមែងបានភ្លក់រសច្បាស់បំផុត ... ៘ ពេលបានបើកកាយទ្វារ ក៏រមែងប៉ះពាល់ផោដ្ឋព្វៈបានច្បាស់បំផុត ... ៘ ដូចនេះដែរ ឬយ៉ាងណា ? ”
ព្រះចៅមិលិន្ទ ៖ “ មិនមែនទេ ព្រះគុណម្ចាស់ ”
ព្រះនាគសេន ៖ “ សូមថ្វាយព្រះពរ ព្រះបន្ទូលរបស់ព្រះអង្គពេលក្រោយ មិនសមនឹងពេលមុនដំបូង ឬពេលមុនដំបូងមិនសមនឹងពេលក្រោយ ។ សូមថ្វាយព្រះពរ ម៉្យាងវិញទៀត ប្រៀបដូចជា បុរសម្នាក់នេះបានទទួលព្រះរាជទានរួច ក៏ចេញទៅឈរនៅខ្លោងទ្វារខាងក្រៅ ។ សូមថ្វាយព្រះពរ ព្រះអង្គទ្រង់ជ្រាបឬទេថា បុរសម្នាក់នេះបានទទួលព្រះរាជទាន រួចចេញទៅឈរនៅខ្លោងទ្វារខាងក្រៅ ? ”
ព្រះចៅមិលិន្ទ ៖ “ ពិតមែន ខ្ញុំព្រះករុណាជ្រាប ព្រះគុណម្ចាស់ ”
ព្រះនាគសេន ៖ “ សូមថ្វាយព្រះពរ ម៉្យាងទៀត ប្រៀបដូចជា បុរសម្នាក់នេះ បានទទួលព្រះរាជទានរួច ចូលទៅឈរនៅពីមុខព្រះភក្ត្ររបស់ព្រះអង្គ ។ សូមថ្វាយព្រះពរ ព្រះអង្គទ្រង់ជ្រាបឬទេថា បុរសម្នាក់នេះ បានទទួលព្រះរាជទានរួច ចូលទៅឈរនៅចំពោះមុខយើង ? ”
ព្រះចៅមិលិន្ទ ៖ “ ពិតមែន ខ្ញុំព្រះករុណាជ្រាប ព្រះគុណម្ចាស់ ”
ព្រះនាគសេន ៖ “ សូមថ្វាយព្រះពរ ឧបមាយ៉ាងណា ឧបមេយ្យក៏ យ៉ាងនោះដែរ តួអព្ភន្តរជីវៈនោះ ពេលបានដាក់រសនៅលើអណ្តាត អាចដឹងបាន ឬទេថាជារសជូរ ឬថាជារសល្វីង ឬថាជារសហឹរ ឬថាជារសចត់ ឬថាជារសផ្អែម ? ”
ព្រះចៅមិលិន្ទ ៖ “ ពិតមែន អាចដឹងបាន ព្រះគុណម្ចាស់ ”
ព្រះនាគសេន ៖ “ ពេលមិនបានយករសដាក់ចូលទៅក្នុងមាត់ តួអព្ភ-ន្ភរជីវៈនោះ អាចដឹងបានឬទេថាជារសជូរ ឬថាជារសប្រៃ ឬថាជារសល្វីង ឬថាជារសហឹរ ឬថាជារសចត់ ឬថាជារសផ្អែម?”
ព្រះចៅមិលិន្ទ ៖ “ មិនអាចដឹងបានទេ ព្រះគុណម្ចាស់ ”
ព្រះនាគសេន ៖ “ សូមថ្វាយព្រះពរ ព្រះបន្ទូលរបស់ព្រះអង្គពេលក្រោយ មិនសមនឹងពេលមុនដំបូង ឬពេលមុនដំបូងមិនសមនឹងពេលក្រោយ ។ សូមថ្វាយព្រះពរ ប្រៀបដូចជា បុរសម្នាក់ឱ្យយកទឹកឃ្មុំ ១០០ ឆ្នាំងមកចាក់ឱ្យពេញស្នូក ដាក់ទឹកឃ្មុំ រួចចងមាត់បុរសម្នាក់ រួចហើយចាប់ដាក់ទៅក្នុងស្នូកដាក់ទឹកឃ្មុំ ។ សូមថ្វាយព្រះពរ បុរសម្នាក់នោះនឹងអាចដឹងបានទេថា ជាទឹកឃ្មុំល្អ ឬ ជាទឹកឃ្មុំ មិនល្អ ? ”
ព្រះចៅមិលិន្ទ ៖ “ មិនអាចដឹងបានទេ ព្រះគុណម្ចាស់ ”
ព្រះនាគសេន ៖ “ព្រោះហេតុអ្វីឬ ? ”
ព្រះចៅមិលិន្ទ ៖ “ ព្រះគុណម្ចាស់ ព្រោះថាទឹកឃ្មុំមិនបានចូលទៅក្នុងមាត់របស់គេ ”
ព្រះនាគសេន ៖ “ សូមថ្វាយព្រះពរ ព្រះបន្ទូលរបស់ព្រះអង្គពេលក្រោយ មិនសមនឹងពេលមុនដំបូង ឬពេលមុនដំបូងមិនសមនឹងពេលក្រោយ ។
ព្រះចៅមិលិន្ទ ៖ “ ខ្ញុំព្រះករុណាមិនមែនជាអ្នកមានសមត្ថភាពគ្រប់គ្រាន់ នឹងឆ្លងឆ្លើយជាមួយព្រះគុណម្ចាស់ដែលជាកំពូលវាទៈបាន សូមព្រះគុណម្ចាស់ មេត្តាអធិប្បាយសេចក្តីផងចុះ”។
ព្រះថេរៈ បានធ្វើឱ្យព្រះរាជាទ្រង់បានយល់ ដោយពាក្យពេចន៍ប្រកបដោយព្រះអភិធម្មថា “ សូមថ្វាយព្រះពរមហាបពិត្រ ក្នុងសេចក្តីប្រការនេះ ចក្ខុវិញ្ញាណអាស្រ័យចក្ខុ ( ប្រសាទភ្នែក ) និងរូបកើតឡើង។ ផស្សៈ វេទនា សញ្ញា ចេតនា ឯកគ្គតា ជីវិតិន្ទ្រិយ មនសិការ ជាធម៌ដែលកើតរួមជាមួយចក្ខុវិញ្ញាណនោះ ។ ធម៌ទាំងនេះ រមែងកើតពីបច្ច័យតាមប្រការដូចពោលខាងលើមកនេះដូចនេះ វេទគូពុំមាននៅក្នុងធម៌ទាំងនេះទេ ។ សោតវិញ្ញាណអាស្រ័យសោតៈ(ប្រសាទត្រចៀក) និងសទ្ទៈ (សំឡេង)កើតឡើង ។ល។ មនោវិញ្ញាណអាស្រ័យមនៈ(ចិត្ត) និងធម៌ទាំងឡាយ កើតឡើង។ ផស្សៈ វេទនា សញ្ញា ចេតនា ឯកគ្គតា ជីវិតិន្ទ្រិយ មនសិការ ជាធម៌ដែលកើតរួមជាមួយចក្ខុវិញ្ញាណនោះ ។ ធម៌ទាំងនេះ រមែងកើតពីបច្ច័យ តាមប្រការដូចពោលខាងលើមកនេះ ដូចនេះ វេទគូពុំមាននៅក្នុងធម៌ទាំងនេះទេ ” ដូចនេះ ។
ព្រះចៅមិលិន្ទ ៖ “ ព្រះគុណម្ចាស់នាគសេន លោកម្ចាស់ឆ្លើយសមគួរហើយ ” ៕
ពាក្យអធិប្បាយបញ្ហាទី ៦
អត្តា ( ខ្លួន ) ហៅថា វេទគូ ព្រោះអត្ថន័យថា មានធម្មតាដល់វេទគូ (ការដឹង) ។
ពាក្យថា តួអព្ភន្តរជីវៈនោះ ពេលបានដាក់រសលើអណ្តាត អាចដឹងបានឬទេថា ជារសជូរ ជាដើម តួអព្ភន្តរជីវៈនោះពេលបានដាក់រសលើអណ្តាត មិនបានដាក់ក្រៅមាត់ អាចដឹងតាមផ្លូវទ្វារអណ្តាតនោះឬទេថា ជារសជូរ ជាដើម ។ ឈ្មោះថា ដាក់រសលើអណ្តាត លោកពោលដល់បរិវេណ ចាប់តាំងពីគល់ករហូតដល់ផ្នែកក្រៅនៃមាត់ ។
ពាក្យថា ពេលមិនបានយករសដាក់ចូលទៅក្នុងមាត់ តួអព្ភន្តរជីវៈនោះ អាចដឹង ឬទេថាជារសជូរ ជាដើម បានសេចក្តីថា ពេលមិនបានយករស ដាក់ចូលទៅក្នុងមាត់ ដាក់នៅខាងក្រៅមាត់ មិនប៉ះនឹងអណ្តាត តួអព្ភន្តរជីវៈនោះ អាចដឹងតាមផ្លូវទ្វារអណ្តាតនោះ ឬទេថាជា រសជូរ ជាដើម ៕
បញ្ហាទី ៧ - ចក្ខុវិញ្ញាណាទិប្បញ្ហា
ព្រះរាជា ត្រាស់សួរថា “ ព្រះគុណម្ចាស់នាគសេន ចក្ខុវិញ្ញាណកើតឡើងខាងទ្វារណា ទោះជាមនោវិញ្ញាណក៏កើតឡើងខាងទ្វារនោះឬ ? ”
ព្រះនាគសេន ៖ “ សូមថ្វាយព្រះពរ មហាបពិត្រ ត្រឹមត្រូវហើយ ចក្ខុ-វិញ្ញាណកើតឡើងខាងទ្វារណា ទោះជាមនោវិញ្ញាណក៏កើតឡើងខាងទ្វារនោះ ”
ព្រះចៅមិលិន្ទ ៖ “ ព្រះគុណម្ចាស់ ចក្ខុវិញ្ញាណរមែងកើតឡើងមុន មនោវិញ្ញាណរមែងកើតឡើងពេលក្រោយឬ ? ឬក៏មនោវិញ្ញាណរមែងកើតឡើងមុន ចក្ខុវិញ្ញាណរមែងកើតឡើងពេលក្រោយ?”
ព្រះនាគសេន ៖ “ សូមថ្វាយព្រះពរ ចក្ខុវិញ្ញាណរមែងកើតឡើងមុន មនោវិញ្ញាណរមែងកើតឡើងពេលក្រោយ ”
ព្រះចៅមិលិន្ទ ៖ “ ព្រះគុណម្ចាស់នាគសេន ចក្ខុវិញ្ញាណបានផ្តាំ មនោវិញ្ញាណទុកថា “យើងកើតឡើងតាមទ្វារណា ទោះជាអ្នកក៏ត្រូវកើតឡើងតាមទ្វារនោះ” ដូចនេះឬយ៉ាងណា ? ឬក៏មនោវិញ្ញាណបានផ្តាំចក្ខុវិញ្ញាណថា “ អ្នកនឹងកើតឡើងតាមទ្វារណា ទោះជាយើងក៏កើតឡើងតាមទ្វារនោះ” ដូចនេះឬ ? ”
ព្រះនាគសេន ៖ “ សូមថ្វាយព្រះពរ វិញ្ញាណទាំងនោះ មួយ ៗ ពុំមានការនិយាយស្តីគ្នាទេ ”
ព្រះចៅមិលិន្ទ ៖ “ ព្រះគុណម្ចាស់នាគសេន ចក្ខុវិញ្ញាណកើតឡើងតាមទ្វារណា មនោវិញ្ញាណក៏កើតឡើងតាមទ្វារនោះ យ៉ាងដូចម្តេច ? ”
ព្រះនាគសេន ៖ “ សូមថ្វាយព្រះពរ ចក្ខុវិញ្ញាណកើតឡើងតាមទ្វារណា មនោវិញ្ញាណក៏កើតឡើងតាមទ្វារនោះ ក៏ព្រោះទ្វារនោះ ប្រៀបដូចជាទីទំនាប ប្រៀបដូចជាច្រកទ្វារ ប្រៀបដូចជាផ្លូវធ្វើដំណើរដែលធ្លាប់ស្គាល់ និង ព្រោះសេចក្តីថា ទ្វារនោះជាកន្លែងដែលវិញ្ញាណទាំង ២ នោះ ដំណើរទៅជានិច្ចកាល ”
ព្រះចៅមិលិន្ទ ៖ “ ព្រះគុណម្ចាស់នាគសេន ចក្ខុវិញ្ញាណកើតឡើងតាមទ្វារណា មនោវិញ្ញាណក៏កើតឡើងតាមទ្វារនោះ ព្រោះទ្វារនោះប្រៀបដូចជា ទីទំនាប យ៉ាងដូចម្តេច សូមព្រះគុណម្ចាស់ធ្វើការឧបមា”
ព្រះនាគសេន ៖ “ សូមថ្វាយព្រះពរ ព្រះអង្គទ្រង់យល់សេចក្តីប្រការនោះយ៉ាងដូចម្តេច ពេលភ្លៀងធ្លាក់ចុះមក ទឹកនឹងហូរទៅតាមណា ? ”
ព្រះចៅមិលិន្ទ ៖ “ នឹងហូរទៅតាមទីទំនាប ព្រះគុណម្ចាស់ ”
ព្រះនាគសេន ៖ “ នាសម័យក្រោយមក ភ្លៀងធ្លាក់មកទៀតទឹកនឹងហូរទៅតាមណា ?
ព្រះចៅមិលិន្ទ ៖ “ ទោះទឹកនោះ ក៏នឹងហូរទៅតាមកន្លែងដែលទឹកដំបូងបានហូរទៅ ព្រះគុណម្ចាស់ ”
ព្រះនាគសេន ៖ “ សូមថ្វាយព្រះពរ ទឹកលើកដំបូងបានផ្តាំទឹកលើកក្រោយទុកថា “ យើងហូរទៅតាមណា ទោះជាអ្នកក៏ត្រូវហូរទៅតាមនោះ ” ដូចនេះឬយ៉ាងណា ? ឬថា ទឹកលើកក្រោយបានផ្តាំទឹកលើកដំបូងថា “ អ្នកហូរទៅតាមណា យើងក៏នឹងហូរទៅតាមនោះ” ដូចនេះឬ ? ”
ព្រះចៅមិលិន្ទ ៖ “ មិនមែនទេ ព្រះគុណម្ចាស់ ទឹកទាំងពីរលើកនោះ មួយ ៗ ពុំមានការនិយាយស្តីគ្នាទេ រមែងហូរ(ទៅផ្លូវតែមួយ)ព្រោះជាផ្លូវទីទំនាប ”
ព្រះនាគសេន ៖ “ សូមថ្វាយព្រះពរ ឧបមាយ៉ាងណា ឧបមេយ្យក៏យ៉ាងនោះដែរ ចក្ខុវិញ្ញាណកើតឡើងតាមទ្វារណា ទោះជាមនោវិញ្ញាណក៏កើតឡើងតាមទ្វារនោះ ព្រោះទ្វារនោះប្រៀបដូចជាទីទំនាប។ ចក្ខុវិញ្ញាណមិនបានបានផ្តាំមនោវិញ្ញាណទុកទេថា “ យើងកើតឡើងតាមទ្វារណា ទោះជាអ្នកក៏ត្រូវកើតឡើងតាមទ្វារនោះ” ដូចនេះទេ ។ ទោះជាមនោវិញ្ញាណ ក៏មិនបានបានផ្តាំចក្ខុវិញ្ញាណ ទុកទេថា “អ្នកនឹងកើតឡើងតាមទ្វារណា ទោះជាយើងក៏នឹងកើតឡើងតាមទ្វារនោះ” ដូចនេះទេ ។ វិញ្ញាណទាំង ២ នោះ មួយ ៗ ពុំមានការនិយាយស្តីគ្នាទេ រមែងកើតឡើង (តាមទ្វារតែមួយបាន ) ព្រោះទ្វារនោះប្រៀបដូចជា ទីទំនាប ”
ព្រះចៅមិលិន្ទ ៖ “ ព្រះគុណម្ចាស់នាគសេន ចក្ខុវិញ្ញាណកើតឡើងតាមទ្វារណា ទោះជាមនោវិញ្ញាណក៏កើតឡើងតាមទ្វារនោះ ព្រោះសេចក្តីថា ទ្វារនោះ ប្រៀបដូចជាច្រកទ្វារយ៉ាងដូចម្តេច? សូមព្រះគុណម្ចាស់ធ្វើការឧបមា ”
ព្រះនាគសេន ៖ “ សូមថ្វាយព្រះពរ ព្រះអង្គនឹងទ្រង់យល់សេចក្តីប្រការ នោះយ៉ាងដូចម្តេច ? ក្រុងជាយដែនរបស់ព្រះរាជា ដែលមានប៉មការពារកំពែងរឹងមាំ មានច្រកទ្វារតែមួយ មាននៅ។ បុរសដែលត្រូវការចេញពីក្រុងនោះ ត្រូវចេញទៅតាមណាបាន ? ”
ព្រះចៅមិលិន្ទ ៖ “ ត្រូវចេញទៅតាមច្រកទ្វារ ព្រះគុណម្ចាស់ ”
ព្រះនាគសេន ៖ “ បន្ទាប់មកមានបុរសម្នាក់ទៀត ត្រូវការចេញទៅ គេនោះ ត្រូវចេញទៅតាមណាបាន ? ”
ព្រះចៅមិលិន្ទ ៖ “ គេត្រូវចេញទៅតាមច្រកទ្វារតែមួយ ដែលបុរសម្នាក់មុន បានចេញទៅ ព្រះគុណម្ចាស់ ”
ព្រះនាគសេន ៖ “ សូមថ្វាយព្រះពរ បុរសម្នាក់មុនបានផ្តាំបុរសម្នាក់ក្រោយទុកថា “ យើងទៅតាមណា ទោះជាអ្នកក៏ត្រូវទៅតាមនោះ ” ដូចនេះ ឬយ៉ាងណា ? ឬក៏បុរសម្នាក់ក្រោយ បានផ្តាំបុរសម្នាក់មុនទុកថា “ អ្នកនឹងទៅតាមណា ទោះជាយើង ក៏នឹងទៅតាមនោះ ” ដូចនេះឬ ? ”
ព្រះចៅមិលិន្ទ ៖ “ មិនមែនទេ ព្រះគុណម្ចាស់ បុរសទាំង ២ នោះ ម្នាក់ ៗ ពុំមានការនិយាយស្តីគ្នានោះទេ ។ ពួកគេរមែងទៅ (ផ្លូវតែមួយ)ក៏ព្រោះផ្លូវនោះ ជាច្រកទ្វារ ”
ព្រះនាគសេន ៖ “ សូមថ្វាយព្រះពរ ឧបមាយ៉ាងណា ឧបមេយ្យក៏យ៉ាងនោះដែរ ចក្ខុវិញ្ញាណកើតឡើងតាមទ្វារណា ទោះជាមនោវិញ្ញាណក៏កើតឡើងតាមទ្វារនោះ ព្រោះទ្វារនោះប្រៀបដូចជា ច្រកទ្វារ ។ ចក្ខុវិញ្ញាណមិនបានផ្តាំមនោវិញ្ញាណទុកទេថា “ យើងកើតឡើងតាមទ្វារណា ទោះជាអ្នកក៏ត្រូវកើតឡើងតាមទ្វារនោះ ” ដូចនេះទេ ។ ទោះជាមនោវិញ្ញាណ ក៏មិនបានផ្តាំចក្ខុវិញ្ញាណទុកទេថា “ អ្នកនឹងកើតឡើងតាមទ្វារណា ទោះជាយើងក៏នឹងកើតឡើងតាមទ្វារនោះ ” ដូចនេះ ទេ ។ វិញ្ញាណទាំង ២ នោះ មួយ ៗ ពុំមានការនិយាយស្តីគ្នាទេ រមែងកើតឡើង (តាមទ្វារតែមួយបាន) ព្រោះទ្វារនោះប្រៀបដូចជា ច្រកទ្វារ ”
ព្រះចៅមិលិន្ទ ៖ “ ព្រះគុណម្ចាស់នាគសេន ចក្ខុវិញ្ញាណកើតឡើង តាមទ្វារណា ទោះជាមនោវិញ្ញាណ ក៏កើតឡើងតាមទ្វារនោះ ព្រោះសេចក្តីថា ទ្វារនោះ ប្រៀបដូចជា ផ្លូវដែលធ្លាប់ស្គាល់យ៉ាងដូចម្តេច? សូមព្រះគុណម្ចាស់ធ្វើការឧបមា ”
ព្រះនាគសេន ៖ “ សូមថ្វាយព្រះពរ ព្រះអង្គនឹងទ្រង់យល់សេចក្តីប្រការនោះយ៉ាងដូចម្តេច រទេះគោទី ១ ត្រូវចេញមុន បន្ទាប់មករទេះគោទី ២ នឹងត្រូវចេញទៅតាមផ្លូវណា ?
ព្រះចៅមិលិន្ទ ៖ “ នឹងត្រូវចេញទៅតាមផ្លូវតែមួយ ដែលរទេះគោទី ១បានទៅ ព្រះគុណម្ចាស់ ”
ព្រះនាគសេន ៖ “ សូមថ្វាយព្រះពរ រទេះគោដំបូងបានផ្តាំរទេះគោក្រោយទុកថា “យើងនឹងទៅតាមផ្លូវណា ទោះជាអ្នកក៏ត្រូវទៅតាមផ្លូវនោះ” ដូចនេះឬយ៉ាងណា ? ឬក៏រទេះគោក្រោយបានផ្តាំរទេះគោដំបូងទុកថា “អ្នកនឹងទៅតាមផ្លូវណា ទោះជាយើងក៏នឹងទៅតាមផ្លូវនោះ” ដូចនេះឬ ? ”
ព្រះចៅមិលិន្ទ ៖ “ មិនមែនទេ ព្រះគុណម្ចាស់ រទេះគោទាំង ២ នោះ មួយ ៗ ពុំមានការនិយាយស្តីគ្នាទេ រមែងទៅ ( តាមផ្លូវតែមួយ ) ព្រោះជាផ្លូវដែលធ្លាប់ស្គាល់ ”
ព្រះនាគសេន ៖ “ សូមថ្វាយព្រះពរ ឧបមាយ៉ាងណា ឧបមេយ្យក៏យ៉ាងនោះដែរ ចក្ខុវិញ្ញាណកើតឡើងតាមទ្វារណា ទោះជាមនោវិញ្ញាណក៏កើតឡើងតាមទ្វារនោះ ព្រោះទ្វារនោះប្រៀបដូចជា ផ្លូវដែលធ្លាប់ស្គាល់។ ចក្ខុវិញ្ញាណមិនបានផ្តាំមនោវិញ្ញាណទុកទេ ថា “ យើងកើតឡើងតាមទ្វារណា ទោះជាអ្នកក៏ត្រូវកើតឡើង តាមទ្វារនោះ ” ដូចនេះទេ ។ ទោះជាមនោវិញ្ញាណ ក៏មិនបានផ្តាំចក្ខុវិញ្ញាណទុកទេថា “ អ្នកនឹងកើតឡើងតាមទ្វារណា ទោះជាយើងក៏នឹងកើតឡើងតាមទ្វារនោះ ” ដូចនេះទេ ។ វិញ្ញាណទាំង ២ នោះ មួយ ៗ ពុំមានការនិយាយស្តីគ្នាទេ រមែងកើតឡើង(តាមទ្វារតែមួយបាន)ព្រោះទ្វារនោះប្រៀបដូចជា ផ្លូវដែលធ្លាប់ស្គាល់ ”
ព្រះចៅមិលិន្ទ ៖ “ ព្រះគុណម្ចាស់នាគសេន ចក្ខុវិញ្ញាណកើតឡើងតាមទ្វារណា ទោះជាមនោវិញ្ញាណក៏កើតឡើងតាមទ្វារនោះ ព្រោះទ្វារនោះជាកន្លែងដែលវិញ្ញាណទាំង២ តែងដំណើរទៅជានិច្ចកាលយ៉ាងដូចម្តេច? សូមព្រះគុណម្ចាស់ធ្វើការឧបមា ”
ព្រះនាគសេន ៖ “ សូមថ្វាយព្រះពរ ប្រៀបដូចជា អ្នកចាប់ផ្តើមធ្វើការងារក្នុងការងារសិល្បៈទាំងឡាយ មានការរាប់ចំនួនដោយម្រាមដៃ មានការគូរ ឬសរសេរ (ជាដើម) ដំបូង ៗ នៅអែអង់ យឺតយ៉ាវ នៅឡើយ ។ នាសម័យក្រោយមក ក៏ពុំមានភាពអែអង់ យឺតយ៉ាវ ព្រោះបានដំណើរទៅជានិច្ចកាល(ធ្វើញយដង)ក្នុងការងារ ដែលត្រូវត្រិះរិះធ្វើនោះ ។ យ៉ាងណាមិញ សូមថ្វាយព្រះពរ ចក្ខុវិញ្ញាណកើតឡើងតាមទ្វារណា ទោះជាមនោ- វិញ្ញាណក៏កើតឡើងតាមទ្វារនោះ ព្រោះសេចក្តីថា ទ្វារនោះជាកន្លែងដែលវិញ្ញាណទាំង ២ នោះ តែងប្រព្រឹត្តទៅជានិច្ចកាល ដូចនោះដែរ។ ចក្ខុវិញ្ញាណមិនបានផ្តាំមនោវិញ្ញាណទុកទេថា “ យើងកើតឡើងតាមទ្វារណា ទោះជាអ្នកក៏ត្រូវកើតឡើងតាមទ្វារនោះ ” ដូចនេះទេ ។ ទោះជាមនោវិញ្ញាណ ក៏មិនបានផ្តាំចក្ខុវិញ្ញាណទុកទេថា “ អ្នកនឹងកើតឡើងតាមទ្វារណា ទោះជាយើងក៏នឹងកើតឡើងតាមទ្វារនោះ ” ដូចនេះទេ ។ វិញ្ញាណទាំង ២ នោះ មួយ ៗ ពុំមានការនិយាយស្តីគ្នាទេ រមែងកើតឡើង (តាមទ្វារតែមួយបាន) ព្រោះទ្វារនោះជាកន្លែងដែលវិញ្ញាណទាំង ២ នោះ តែងប្រព្រឹត្តទៅជានិច្ចកាល”
ព្រះចៅមិលិន្ទ ៖ “ ព្រះគុណម្ចាស់នាគសេន សោតវិញ្ញាណកើតឡើង តាមទ្វារណា ទោះជាមនោវិញ្ញាណក៏កើតឡើងតាមទ្វារនោះឬ ? ឃានវិញ្ញាណ កើតឡើងតាមទ្វារណា ៘ ជិវ្ហាវិញ្ញាណកើតឡើងតាមទ្វារណា៘ កាយវិញ្ញាណកើតឡើងតាមទ្វារណា ទោះជាមនោវិញ្ញាណក៏កើតឡើងតាមទ្វារនោះ ដែរឬ ? ”
ព្រះនាគសេន ៖ “ សូមថ្វាយព្រះពរ ត្រឹមត្រូវហើយ ៘ កាយ-វិញ្ញាណកើតឡើងតាមទ្វារណា ទោះជាមនោវិញ្ញាណក៏កើតឡើងតាមទ្វារនោះដែរ ”
ព្រះចៅមិលិន្ទ ៖ “ ព្រះគុណម្ចាស់ កាយវិញ្ញាណរមែងកើតឡើងមុន មនោវិញ្ញាណរមែងកើតឡើងពេលក្រោយឬ ? ឬក៏មនោវិញ្ញាណរមែងកើតឡើងមុន កាយវិញ្ញាណរមែងកើតឡើងពេលក្រោយ? ”
ព្រះនាគសេន ៖ “ សូមថ្វាយព្រះពរ កាយវិញ្ញាណរមែងកើតឡើងមុន មនោវិញ្ញាណរមែងកើតឡើងពេលក្រោយ ”
ព្រះចៅមិលិន្ទ ៖ “ ព្រះគុណម្ចាស់នាគសេន កាយវិញ្ញាណបានផ្តាំ មនោវិញ្ញាណទុកថា ។ ល។ ដូចនេះឬ ? ”
ព្រះនាគសេន ៖ “ សូមថ្វាយព្រះពរ វិញ្ញាណទាំងនោះ មួយ ៗ ពុំមាន ការនិយាយស្តីគ្នាទេ ។ ល ។ រមែងកើតឡើងតាមទ្វារតែមួយបាន ព្រោះសេចក្តីថា ទ្វារនោះជាកន្លែងដែលវិញ្ញាណទាំង ២ នោះ តែងប្រព្រឹត្តទៅជានិច្ចកាល ”
ព្រះចៅមិលិន្ទ ៖ “ ព្រះគុណម្ចាស់នាគសេន លោកម្ចាស់ឆ្លើយសមគួរហើយ ” ៕
ពាក្យអធិប្បាយបញ្ហាទី ៧
បញ្ហាស្តីអំពីវិញ្ញាណ ៥ មានចក្ខុវិញ្ញាណជាដើម ឈ្មោះថា ចក្ខុវិញ្ញា-ណាទិប្បញ្ហា ។
ពាក្យថា ចក្ខុវិញ្ញាណកើតឡើងតាមទ្វារណា ទោះជាមនោវិញ្ញាណក៏កើតឡើង តាមទ្វារនោះឬ ? អធិប្បាយថា ព្រះរាជាត្រាស់សួរថា ចក្ខុ-វិញ្ញាណកើតឡើងតាមចក្ខុទ្វារ ទោះជាមនោវិញ្ញាណក៏កើតឡើងតាមចក្ខុទ្វារនោះឬ ? ។
សរុបសេចក្តីថា ចក្ខុវិញ្ញាណរមែងកើតឡើងតាមចក្ខុទ្វារ ធ្វើកិច្ចរបស់ខ្លួនគឺ ឃើញរូបភាព ។ សោតវិញ្ញាណរមែងកើតឡើងតាមសោតទ្វារ ធ្វើកិច្ចរបស់ខ្លួនគឺ ឮសូរសំឡេង ។ ឃានវិញ្ញាណរមែងកើតឡើងតាមឃានទ្វារ ធ្វើកិច្ចរបស់ខ្លួនគឺ ហិតក្លិន ។ ជិវ្ហាវិញ្ញាណរមែងកើតឡើងតាមជិវ្ហាទ្វារ ធ្វើកិច្ចរបស់ខ្លួនគឺ ភ្លក់រស ។ កាយវិញ្ញាណរមែងកើតឡើងតាមកាយទ្វារ ធ្វើកិច្ចរបស់ខ្លួនគឺ ប៉ះអារម្មណ៍ដែលមកពាល់កាយ ។ មនោវិញ្ញាណរមែងកើតឡើង ផ្លូវទ្វារទាំង ៥ មានចក្ខុទ្វារ ជាដើមនោះ បន្តពីចក្ខុវិញ្ញាណជាដើមនោះ ដោយកិច្ចរបស់ខ្លួនគឺ តាមដឹងអារម្មណ៍ទាំង ៥ មានរូបារម្មណ៍ ( រូបភាព )ដែលចក្ខុវិញ្ញាណបានឃើញហើយនោះ ជាដើម ៕
បញ្ហាទី ៨ - ផស្សលក្ខណប្បញ្ហា
ព្រះរាជា ត្រាស់សួរថា “ ព្រះគុណម្ចាស់នាគសេន មនោវិញ្ញាណ(១) កើតឡើង នៅទីណា (ក្នុងក្រុមធម៌ណា)ទោះជាផស្សៈ ទោះជាវេទនាក៏កើតឡើងក្នុងទីនោះឬ ? ”
ព្រះនាគសេន ៖ “ សូមថ្វាយព្រះពរ មហាបពិត្រ មនោវិញ្ញាណកើតឡើងក្នុងទីណា ទោះជាផស្សៈក៏កើតឡើងក្នុងទីនោះ ទោះជាវេទនាក៏កើតឡើងក្នុងទីនោះ ទោះជាសញ្ញាក៏កើតឡើងក្នុងទីនោះ ទោះជាចេតនាក៏កើតឡើងក្នុងទីនោះ ទោះជាវិតក្កក៏កើតឡើងក្នុងទីនោះ ទោះជាវិចារក៏កើតឡើងក្នុងទីនោះ ទោះជាធម៌គ្រប់យ៉ាងមានផស្សៈជាប្រមុខ(២) រមែងកើតឡើងក្នុងទីនោះ”
ព្រះចៅមិលិន្ទ ៖ “ ព្រះគុណម្ចាស់ ផស្សៈមានអ្វីជាលក្ខណៈ ? ”
ព្រះនាគសេន ៖ “ សូមថ្វាយព្រះពរ ផុស្សនលក្ខណោ ផស្សោ- ផស្សៈ មានការទង្គិចជាលក្ខណៈ ”
ព្រះចៅមិលិន្ទ ៖ “ សូមព្រះគុណម្ចាស់ធ្វើការឧបមា ”
ព្រះនាគសេន ៖ “ សូមថ្វាយព្រះពរ ប្រៀបដូចពពែ ២ ក្បាល ប្រយុទ្ធគ្នា ។ ក្នុងពពែ ២ ក្បាលនោះ គួរឃើញចក្ខុដូចពពែ ១ ក្បាល គួរឃើញរូប(ភាព)ដូចពពែទី ២ គួរឃើញផស្សៈដូចការមកដល់គ្នា(ការជល់គ្នា)នៃពពែ ២ ក្បាលនោះចុះ ”
ព្រះចៅមិលិន្ទ ៖“សូមព្រះគុណម្ចាស់ឧបមាបន្ថែមបន្តិចទៀតផងចុះ ”
ព្រះនាគសេន ៖ “ សូមថ្វាយព្រះពរ ប្រៀបដូចមនុស្សទះដៃទាំងសងខាង ក្នុងដៃទាំង ២ ខាងនោះ គួរឃើញចក្ខុដូចដៃម្ខាង គួរឃើញរូបដូចដៃម្ខាងទៀត គួរឃើញផស្សៈដូចការមកដល់គ្នា(ការទះគ្នា)នៃដៃទាំងសងខាងនោះចុះ ”
ព្រះចៅមិលិន្ទ ៖“សូមព្រះគុណម្ចាស់ឧបមាបន្ថែមបន្តិចទៀតផងចុះ ”
ព្រះនាគសេន ៖ “ ប្រៀបដូចអ្នកគោះក្រាប់ ២ ខាង ក្នុងក្រាប់ទាំង ២ នោះ គួរឃើញចក្ខុដូចក្រាប់ម្ខាង គួរឃើញរូបដូចក្រាប់ម្ខាងទៀត គួរឃើញ ផស្សៈដូចការមកដល់គ្នា (ការគោះទង្គិចគ្នា)នៃក្រាប់ទាំង ២ ខាងនោះចុះ ”
ព្រះចៅមិលិន្ទ ៖ “ ព្រះគុណម្ចាស់នាគសេន លោកម្ចាស់ឆ្លើយសមគួរហើយ ” ៕
ពាក្យអធិប្បាយបញ្ហាទី ៨
បញ្ហាសួរដល់លក្ខណៈរបស់ផស្សៈ ឈ្មោះថា ផស្សលក្ខណប្បញ្ហា ។
ពាក្យថា ការមកដល់គ្នា (សន្និបាត- ការមកដល់គ្នា ការប្រជុំ) មិនគួរប្រកាន់ យកអត្ថន័យថា ជាការមកជុំគ្នា ប៉ុន្តែគួរប្រកាន់យកអត្ថន័យថា ជាការទង្គិចគ្នាចុះ ។ ព្រោះហេតុនោះ ទើបព្រះថេរៈពោលថា “ សូមថ្វាយព្រះពរ ផស្សៈមានការទង្គិច ជាលក្ខណៈ ” ដូចនេះ ៕
បញ្ហាទី ៩ - វេទនាលក្ខណប្បញ្ហា
ព្រះចៅមិលិន្ទ “ព្រះគុណម្ចាស់នាគសេន វេទនាមានអ្វីជាលក្ខណៈ?”
ព្រះនាគសេន ៖ “ សូមថ្វាយព្រះពរ មហាបពិត្រ វេទយិតលក្ខណា វេទនា អនុភវនលក្ខណា ច - វេទនាមានការបានទទួល (វេទយិត- បានទទួល, ដឹង) និងមានការសោយ ( អនុភវនសោយ) ជាលក្ខណៈ ”
ព្រះចៅមិលិន្ទ ៖ “ សូមព្រះគុណម្ចាស់ធ្វើការឧបមា ”
ព្រះនាគសេន ៖ “សូមថ្វាយព្រះពរ ប្រៀបដូចបុរសខ្លះបានធ្វើសេចក្តីល្អចំពោះព្រះរាជា ព្រះរាជាទ្រង់រីករាយរួចក៏ឱ្យរង្វាន់ចំពោះសេចក្តីល្អដល់គេ ទើបគេជាអ្នកបរិបូរហូរហៀរដោយកាមគុណ ៥ ព្រោះរង្វាន់ចំពោះសេចក្តីល្អនោះ ។ គេនោះបានកើតគំនិតយ៉ាងនេះថា “ យើងបានធ្វើសេចក្តីល្អចំពោះព្រះរាជាមុន ព្រះរាជាទ្រង់រីករាយរួចក៏ឱ្យរង្វាន់ចំពោះសេចក្តីល្អដល់យើង។ យើងនោះបានទទួលវេទនាយ៉ាងនេះ ក៏ព្រោះសេចក្តីល្អដែលព្រះរាជាទ្រង់ឱ្យរង្វាន់ចំពោះយើងនោះ ” ដូចនេះ ។ សូមថ្វាយព្រះពរ ម៉្យាងទៀតដូចបុរសខ្លះបានធ្វើកុសលកម្មទុក បន្ទាប់ពីកាយបែកធ្លាយស្លាប់ទៅ ក៏នឹងទៅកាន់សុគតិឋានសួគ៌ ហើយគេនោះក៏ជាអ្នកដែលបរិបូរហូរហៀរដោយកាមគុណទិព្វក្នុងឋានសួគ៌នោះ ។ គេនោះបានកើតគំនិតយ៉ាងនេះ ថា “ យើងនោះបានធ្វើកុសលកម្មទុកជាមុន ព្រោះហេតុថា យើងបានធ្វើកុសលកម្មទុកនោះ ទើបយើងបានទទួលវេទនាយ៉ាងដូចនេះបាន ” ដូចនេះ ។ សូមថ្វាយព្រះពរ វេទនាមានការទទួលជាលក្ខណៈ និង មានការសោយជាលក្ខណៈ តាមប្រការ ដូចពោលខាងលើមកនេះ ដូចនេះ ”
ព្រះចៅមិលិន្ទ ៖ “ ព្រះគុណម្ចាស់នាគសេន លោកម្ចាស់ឆ្លើយសមគួរហើយ ” ៕
ពាក្យអធិប្បាយបញ្ហាទី ៩
ពាក្យថា វេទយិតលក្ខណា វេទនា - វេទនាមានការបានទទួល ជាលក្ខណៈ គឺ វេទនាមានការបានទទួលរសនៃអារម្មណ៍ ជាលក្ខណៈ ។
ពាក្យថា អនុភវនលក្ខណា វេទនា - វេទនាមានការសោយ ជាលក្ខណៈ គឺ វេទនាមានការសោយរសនៃអារម្មណ៍ ជាលក្ខណៈ ។
ពាក្យថា បានទទួលវេទនាយ៉ាងដូចនេះ គឺ បានទទួលរសនៃអារម្មណ៍យ៉ាង ដូចនេះ ។
ពាក្យថា បានសោយវេទនាយ៉ាងដូចនេះ គឺ បានសោយរសនៃអារម្មណ៍យ៉ាងដូចនេះ ។ ទោះជាធម្មជាតិដែលបានទទួលរសនៃអារម្មណ៍ក៏ដោយ បានសោយរសនៃអារម្មណ៍ក៏ដោយ គឺ វេទនា ជាធម្មជាតិតែមួយនោះឯង។ ប៉ុន្តែលោកបែរជាពោលថា “ បានទទួលវេទនា បានសោយវេទនា ” ជំនួសពាក្យពោលថា “ បានទទួលរសនៃអារម្មណ៍ បានសោយរសនៃអារម្មណ៍ ” ក៏ដើម្បីបង្ហាញឱ្យឃើញពីសភាវៈ ដែលប្រព្រឹត្តទៅច្បាស់លាស់បំផុតនៃវេទនា ក្នុងគ្រាវេទនានោះកើតឡើងចំពោះបុគ្គល ព្រោះពេលពោលយ៉ាងនេះ ក៏រមែងធ្វើឱ្យកើតការយល់អត្ថន័យដ៏ជាក់ច្បាស់បាន ដូចពាក្យថា ភាពនែបណែនអារម្មណ៍ ទោះជាមានន័យតែមួយជាមួយអប្បនានោះឯង លោកបែរជាពោលដូចផ្សេងគ្នាថា “ រមែងនែបណែនអប្បនា ” ដូចនេះ ជាដើម ដូចនេះ។ លក្ខណៈបានទទួល ( រសនៃអារម្មណ៍ ) ជាលក្ខណៈទូទៅនៃវេទនាទាំងឡាយ តាមព្រះសូត្រដែលថា “ វេទយិតំ វេទនា - ធម្មជាតិដែលបានទទួលរសនៃអារម្មណ៍ឈ្មោះថា វេទនា ” ដូចនេះ ។ ចំណែកលក្ខណៈដែលសោយ ( រសនៃអារម្មណ៍ ) ជាលក្ខណៈពិសេសនៃវេទនាទាំងឡាយ តាមព្រះសូត្រដែលថា “ សុខំ វា វេទនំ វេទិយមានោ សុខំ វេទនំ វេទិយមីតិ បជានាតិ (១) – ពេលកំពុងសោយសុខវេទនា ក៏រមែងដឹងច្បាស់ថា កំពុងសោយសុខវេទនា ” ដូចនេះ ៕
បញ្ហាទី ១០ - សញ្ញាលក្ខណប្បញ្ហា
ព្រះចៅមិលិន្ទ “ព្រះគុណម្ចាស់នាគសេន សញ្ញាមានអ្វីជាលក្ខណៈ?”
ព្រះនាគសេន ៖ “ សូមថ្វាយព្រះពរ មហាបពិត្រ សញ្ជាននលក្ខណា សញ្ញា - សញ្ញាមានការចងចាំជាលក្ខណៈ ។ ចងចាំអ្វីឬ ? ចងចាំពណ៌ខៀវ ចងចាំពណ៌លឿង ចងចាំពណ៌ក្រហម ចងចាំពណ៌ស ចងចាំពណ៌ទឹកក្រូច សញ្ញាមានការចងចាំជាលក្ខណៈ តាមប្រការដូចពោលខាងលើមកនេះ ”
ព្រះចៅមិលិន្ទ ៖ “ សូមព្រះគុណម្ចាស់ធ្វើការឧបមា ”
ព្រះនាគសេន ៖ “ សូមថ្វាយព្រះពរ ប្រៀបដូចជា មន្ត្រីឃ្លាំងរបស់ព្រះរាជា ចូលទៅក្នុងរោងឃ្លាំង ឃើញរូបទាំងឡាយ ជាគ្រឿងប្រើប្រាស់របស់ព្រះរាជា ដែលមានពណ៌បៃតង មានពណ៌លឿង មានពណ៌ក្រហម មានពណ៌ស មានពណ៌ទឹកក្រូច រួចក៏រមែងចងចាំបាន ។ យ៉ាងណាមិញ សូមថ្វាយព្រះពរ សញ្ញាមានការចងចាំជាលក្ខណៈ ដូចនេះដែរ ”
ព្រះចៅមិលិន្ទ ៖ “ ព្រះគុណម្ចាស់នាគសេន លោកម្ចាស់ឆ្លើយសមគួរហើយ ” ៕
ពាក្យអធិប្បាយបញ្ហាទី ១០
បញ្ហាមានការសួរដល់លក្ខណៈរបស់សញ្ញា ឈ្មោះថា សញ្ញាលក្ខណប្បញ្ហា ។
សញ្ញាឈ្មោះថា មានការចងចាំជាលក្ខណៈ ព្រោះមានការចងចាំនូវអារម្មណ៍ មានពណ៌បៃតងជាដើម និងពេលបានធ្វើការចងចាំអាការពិសេសក្នុងអារម្មណ៍នោះ គឺ ធ្វើជាគ្រឿងសម្គាល់ទុក ជាបច្ច័យឱ្យចងចាំបានទៀតនៅពេលក្រោយ ដូចបុគ្គលចំណាំអ្នកដទៃបានថា “នេះគឺអ្នកនោះ” ព្រោះបានសម្គាល់ប្រជ្រុយដែលមាននៅលើមុខទុករួចហើយ ដូចនេះ ព្រោះ ហេតុនោះ ទើបលោកពោលថា “សញ្ជាននលក្ខណា សញ្ញា តទេវេតន្តិ បុន សញ្ជាននបច្ចយនិមិត្តករណរសា (១) - សញ្ញាមានការចងចាំ ជាលក្ខណៈ មានការធ្វើការសម្គាល់ទុក ដើម្បីជាបច្ច័យដល់ការចងចាំបាន ទៀតថា “នេះគឺវត្ថុនោះ” ដូចនេះ ជារស(កិច្ច) ” ជាដើម ៕
បញ្ហាទី ១១ - ចេតនាលក្ខណប្បញ្ហា
ព្រះចៅមិលិន្ទ ៖ “ ព្រះគុណម្ចាស់ ចេតនាមានអ្វីជាលក្ខណៈ ? ”
ព្រះនាគសេន ៖ “ សូមថ្វាយព្រះពរ មហាបពិត្រ ចេតយិតលក្ខណា ចេតនា អភិសង្ខារលក្ខណា ច - ចេតនាមានការតាំងចិត្តជាលក្ខណៈ និងមានការតាក់តែងជាលក្ខណៈ ”
ព្រះចៅមិលិន្ទ ៖ “ សូមព្រះគុណម្ចាស់ធ្វើការឧបមា ”
ព្រះនាគសេន ៖ “ សូមថ្វាយព្រះពរ ប្រៀបដូចជា បុរសខ្លះផ្សំថ្នាំពុល រួចក៏ផឹកខ្លួនឯងផង ឱ្យអ្នកដទៃផឹកផង ។ ទោះជាគេនោះក៏មានទុក្ខ ទោះជាអ្នកដទៃក៏មានទុក្ខ ។ យ៉ាងណាមិញ សូមថ្វាយព្រះពរ បុគ្គលខ្លះនៅលើលោកនេះ មានចេតនាតាំងចិត្តធ្វើអកុសលកម្ម បន្ទាប់ពីកាយបែកធ្លាយស្លាប់ទៅ ក៏នឹងចូលដល់អបាយ ទុគ្គតិ វិនិបាត នរក ។ បុគ្គលក្រុមណាយកគំរូតាមគេ ទោះជាបុគ្គលក្រុមនោះ បន្ទាប់ពីកាយបែកធ្លាយស្លាប់ទៅ ក៏រមែងចូលដល់ អបាយ ទុគ្គតិ វិនិបាត នរក ដូចនេះដែរ ។ សូមថ្វាយព្រះពរ ឬម៉្យាងវិញទៀត ប្រៀបដូចជា បុរសខ្លះផ្សំទឹកដោះថ្លា ទឹកដោះខាប់ ប្រេង ទឹកឃ្មុំ និងទឹកអំពៅ ឱ្យមានជារសតែមួយ រួចក៏ផឹកខ្លួនឯងផង ឱ្យអ្នកដទៃផឹកផង ខ្លួនគេនោះក៏បានសុខ ទោះជាអ្នកដទៃក៏បានសុខ ។ យ៉ាងណាមិញ សូមថ្វាយព្រះពរ បុគ្គលខ្លះលើលោកនេះ មានចេតនាតាំងចិត្តធ្វើកុសលកម្ម បន្ទាប់ពីកាយបែកធ្លាយស្លាប់ទៅ ក៏រមែងចូលដល់សុគតិឋានសួគ៌ បុគ្គលក្រុមណាយកគំរូតាមគេ ទោះជាបុគ្គលក្រុមនោះ បន្ទាប់ពីកាយបែកធ្លាយស្លាប់ទៅ ក៏រមែងចូលដល់សុគតិឋានសួគ៌ ដូចនេះដែរ ។ សូមថ្វាយព្រះពរ ចេតនាមានការតាំងចិត្តជាលក្ខណៈ និងមានការតាក់តែងជាលក្ខណៈ តាមប្រការដូចពោលខាងលើមកនេះ ” ៕
ពាក្យអធិប្បាយបញ្ហាទី ១១
បញ្ហាមានការសួរដល់លក្ខណៈរបស់ចេតនា ឈ្មោះថា ចេតនាលក្ខណប្បញ្ហា ។
ពេលមានការតាំងចិត្ត ក្នុងការធ្វើកុសលក្តី អកុសលក្តី កើតឡើង ការតាំងចិត្ត នោះឯង ជាលក្ខណៈរបស់ចេតនាដែលជាសញ្ញាបង្ហាញថា មានចេតនាកើតឡើង ចេតនានោះហៅថា “កម្ម” ដូចដែលបានត្រាស់ទុកថា “ចេតនាហំ ភិក្ខវេ កម្មំ វទាមិ (១)- ម្នាលភិក្ខុទាំងឡាយ តថាគតពោលនូវចេតនាថាជាកម្ម ” ដូចនេះ ។ ប្រសិនបើតាំងចិត្តធ្វើកុសល ចេតនានោះឈ្មោះថា កុសលកម្ម ប្រសិនបើតាំងចិត្ត ធ្វើអកុសល ក៏ឈ្មោះថា អកុសលកម្ម ដល់ភាពជាកម្មយ៉ាងនេះហើយ ក៏អាចនាំវិបាកផលជាសុខ ឬជាទុក្ខ ឱ្យកើតឡើងក្នុងអនាគតបាន ។ ព្រះថេរៈសំដៅយកសមត្ថភាពក្នុងការញ៉ាំងវិបាកផលឱ្យកើតឡើងនៃចេតនា យ៉ាងដូចនេះ ទើបពោលថា “ ចេតនាមានការតាំងចិត្តជាលក្ខណៈ ” ។ ម៉្យាងវិញទៀត ទោះជាមិនបានសំដៅដល់ភាពជាកម្ម ក្នុងការធ្វើវិបាកឱ្យកើតឡើង ចេតនានេះក៏ត្រូវកើតឡើងក្នុងចិត្តគ្រប់ដួងតែម្តង ជាសាធារណៈ ចំពោះចិត្តគ្រប់ដួង គ្រប់ប្រភេទ ដូចជា នាមធម៌ទាំងឡាយ មានផស្សៈជាដើម ដែលបានថ្លែងរួចមកហើយ។ ក្នុងខណៈកើតឡើងនោះ ទោះជាមានសមត្ថភាពធ្វើវិបាកផល ឱ្យកើតឡើងក្នុងអនាគតក៏ដោយ គ្មានសមត្ថភាពយ៉ាងនោះក៏ដោយ ក៏មានកិច្ចប្រចាំរបស់ខ្លួនម៉្យាងគឺ តាក់តែង គឺ ចាត់ចែងឱ្យធម៌ ដែលកើតរួមជាមួយខ្លួន បានធ្វើកិច្ចរបស់ខ្លួននីមួយ ៗ គឺចាត់ចែងឱ្យផស្សៈទង្គិចអារម្មណ៍ ចាត់ចែងឱ្យវេទនាសោយអារម្មណ៍ ចាត់ ចែងឱ្យសញ្ញាចាំអារម្មណ៍ជាដើម។ ព្រះថេរៈសំដៅយកកិច្ចគឺ ការតាក់តែង តាមប្រការដូចពោលមកនេះ ពោលថា “ចេតនាមានការតាក់តែងជាលក្ខណៈ” ដូចនេះ ៕
បញ្ហាទី ១២ - វិញ្ញាណលក្ខណប្បញ្ហា
ព្រះចៅមិលិន្ទ ៖ “ ព្រះគុណម្ចាស់នាគសេន វិញ្ញាណមានអ្វីជាលក្ខណៈ ? ”
ព្រះនាគសេន ៖ “ សូមថ្វាយព្រះពរ មហាបពិត្រ វិជ្ជាននលក្ខណំ វិញ្ញាណំ - វិញ្ញាណមានការដឹងផ្សេង ៗ ជាលក្ខណៈ ”
ព្រះចៅមិលិន្ទ ៖ “ សូមព្រះគុណម្ចាស់ធ្វើការឧបមា ”
ព្រះនាគសេន ៖ “ សូមថ្វាយព្រះពរ មហាបពិត្រ ប្រៀបដូចជាបុរសអ្នករក្សាក្រុង អង្គុយនៅផ្លូវបំបែកកណ្តាលក្រុង រួចក៏អាចឃើញមនុស្សម្នាមកពីទិសខាងកើត អាចឃើញមនុស្សម្នាមកពីទិសខាងត្បូង អាចឃើញមនុស្សម្នាមកពីទិសខាងលិច អាចឃើញមនុស្សម្នាមកពីទិសខាងជើង ។ យ៉ាងណាមិញ សូមថ្វាយព្រះពរ បុរសឃើញរូប(ភាព)អ្វីផ្លូវភ្នែក ឈ្មោះថា ដឹងរូបនោះដោយវិញ្ញាណ ឮសូរសំឡេងអ្វីផ្លូវត្រចៀក ឈ្មោះថាដឹងសំឡេងនោះដោយវិញ្ញាណ ហិតក្លិនអ្វីផ្លូវច្រមុះ ឈ្មោះថាដឹងក្លិននោះដោយវិញ្ញាណ ភ្លក់រសអ្វីផ្លូវអណ្តាត ឈ្មោះថា ដឹងរសនោះដោយវិញ្ញាណ ទង្គិចផោដ្ឋព្វៈ ( អារម្មណ៍ដែលមកទង្គិចកាយ ) អ្វីផ្លូវកាយ ឈ្មោះថាដឹងផោដ្ឋព្វៈនោះដោយវិញ្ញាណ ដឹងធម៌អ្វីផ្លូវចិត្តឈ្មោះថា ដឹងធម៌នោះដោយវិញ្ញាណ ដូចនេះដែរ។ សូមថ្វាយព្រះពរ វិញ្ញាណមានការដឹងផ្សេង ៗ ជាលក្ខណៈ តាមប្រការដូចពោលខាងលើមកនេះ ”
ព្រះចៅមិលិន្ទ ៖ “ ព្រះគុណម្ចាស់នាគសេន លោកម្ចាស់ឆ្លើយសមគួរហើយ ” ៕
ពាក្យអធិប្បាយបញ្ហាទី ១២
បញ្ហាមានការសួរដល់លក្ខណៈរបស់វិញ្ញាណ ឈ្មោះថា វិញ្ញាណលក្ខណប្បញ្ហា ។
ធម្មជាតិតែមួយនេះ ព្រះដ៏មានព្រះភាគទ្រង់ត្រាស់ហៅដោយឈ្មោះជាច្រើនឈ្មោះ គឺ ត្រាស់ហៅថា វិញ្ញាណផង ចិត្តផង មនោផង ។ ប្រការនោះ ពិតដូចបានថ្លែងថា “ វិញ្ញាណំ ចិត្តំ មនោតិ អត្ថតោ ឯកំ (១) - ពាក្យថា វិញ្ញាណ ចិត្ត មនោ ថាដោយសភាវៈ គឺជាធម្មជាតិតែមួយ ” ដូចនេះ ។
ពាក្យថា ដឹងផ្សេង ៗ គឺ ដឹងអារម្មណ៍ផ្សេង ៗ តាមផ្លូវទ្វារផ្សេង ៗ ពោលគឺ ក្នុងបណ្តាអារម្មណ៍ ៦ មានរូបារម្មណ៍ជាដើម រមែងដឹងរូបារម្មណ៍( រូបភាព ) ផ្លូវភ្នែក រមែងដឹងសទ្ទារម្មណ៍ (សំឡេង) ផ្លូវត្រចៀក រមែងដឹងគន្ធារម្មណ៍ ( ក្លិន ) ផ្លូវច្រមុះ រមែងដឹងរសារម្មណ៍ ( រស ) ផ្លូវអណ្តាត រមែងដឹងផោដ្ឋព្វារម្មណ៍ ( ភាពត្រជាក់ ក្តៅ ទន់ រឹង ដែលមកប៉ះកាយ ) ផ្លូវកាយ រមែងដឹងធម្មារម្មណ៍ (ធម្មជាតិដែលនៅសល់ពីអារម្មណ៍ ៥ ខាងដើម ) ឬ សូម្បីអារម្មណ៍ទាំង ៦ នោះ ផ្លូវចិត្ត ដូចនេះ ៕
បញ្ហាទី ១៣ - វិតក្កលក្ខណប្បញ្ហា
ព្រះចៅមិលិន្ទ ៖“ព្រះគុណម្ចាស់នាគសេន វិតក្កមានអ្វីជាលក្ខណៈ ?”
ព្រះនាគសេន ៖ “ សូមថ្វាយព្រះពរ មហាបពិត្រ អប្បនាលក្ខ-ណោ វិតក្កោ - វិតក្កមានការច្រត់ដល់អារម្មណ៍ជាលក្ខណៈ ”
ព្រះចៅមិលិន្ទ ៖ “ សូមព្រះគុណម្ចាស់ធ្វើការឧបមា ”
ព្រះនាគសេន ៖ “ សូមថ្វាយព្រះពរ ប្រៀបដូចជា ជាងឈើរមែងធ្វើ កំណាត់ឈើឱ្យច្រត់ដល់គ្នាត្រង់កន្លែងដែលមានការតភ្ជាប់គ្នាយ៉ាងណាមិញ សូមថ្វាយព្រះពរ វិតក្កមានការច្រត់ដល់អារម្មណ៍ជាលក្ខណៈ ដូចនេះដែរ ”
ព្រះចៅមិលិន្ទ ៖ “ ព្រះគុណម្ចាស់នាគសេន លោកម្ចាស់ឆ្លើយសមគួរហើយ ” ៕
ពាក្យអធិប្បាយបញ្ហាទី ១៣
បញ្ហាមានការសួរដល់លក្ខណៈរបស់វិតក្ក ឈ្មោះថា វិតក្កលក្ខណប្បញ្ហា ។
វិតក្ក ឈ្មោះថា មានការច្រត់ដល់អារម្មណ៍ជាលក្ខណៈ ក៏ព្រោះជាសភាវៈដែលចាំលើកចិត្តព្រមទាំងធម៌ដែលកើតរួមគ្នាឡើងទៅកាន់អារម្មណ៍ ធ្វើឱ្យចិត្តនិងធម៌ដែលកើតរួមគ្នា បានដឹងអារម្មណ៍ ដែលវិតក្កលើកឡើងទៅច្រត់ដល់នោះ ។ ព្រោះហេតុនោះក្នុងឧបមា ទើបព្រះថេរៈពោលថា វិតក្កប្រៀបបាននឹងការដែលជាងឈើធ្វើកំណាត់ឈើឱ្យច្រត់ដល់គ្នា ត្រង់កន្លែងដែលមានការតភ្ជាប់គ្នា ដូចនេះ ៕
បញ្ហាទី ១៤ - វិចារលក្ខណប្បញ្ហា
ព្រះចៅមិលិន្ទ “ព្រះគុណម្ចាស់នាគសេន វិចារមានអ្វីជាលក្ខណៈ ?”
ព្រះនាគសេន ៖ “ សូមថ្វាយព្រះពរ មហាបពិត្រ អនុមជ្ជន លក្ខ-ណោ វិចារោ - វិចារមានការតាមត្រកងអារម្មណ៍ ជាលក្ខណៈ ”
ព្រះចៅមិលិន្ទ ៖ “ សូមព្រះគុណម្ចាស់ធ្វើការឧបមា ”
ព្រះនាគសេន ៖ “ សូមថ្វាយព្រះពរ ប្រៀបដូចជា ជួង លុះចាប់ផ្តើម វាយរួចហើយ ក្រោយមកក៏មានសំឡេងលាន់រងំបន្តគ្នា មានសំឡេងខ្ទ័ររងំបន្តគ្នា យ៉ាងណាមិញ សូមថ្វាយព្រះពរ គួរឃើញវិតក្ក ប្រៀបដូចជាការវាយលើកដំបូង គួរឃើញវិចារថា ប្រៀបដូចជាសំឡេងរងំនោះចុះ ”
ព្រះចៅមិលិន្ទ ៖ “ ព្រះគុណម្ចាស់នាគសេន លោកម្ចាស់ឆ្លើយសមគួរហើយ ” ៕
ពាក្យអធិប្បាយបញ្ហាទី ១៤
បញ្ហាមានការសួរដល់លក្ខណៈរបស់វិចារ ឈ្មោះថា វិចារលក្ខណប្បញ្ហា ។
វិចារឈ្មោះថា មានការតាមត្រកងអារម្មណ៍ ព្រោះវិចារជាសភាវៈដែលចាំតាមបន្តចំពោះអារម្មណ៍ដល់ចិត្ត ។
ពាក្យថា គួរឃើញវិតក្កថា ប្រៀបដូចជាការវាយលើកដំបូង គឺ គួរឃើញវិតក្កថា ប្រៀបដូចសំឡេង ដែលកើតពីការវាយលើកដំបូង ៕
ទំព័រមុន:កណ្ឌទី២ - វគ្គទី២ - អទ្ធានវគ្គ
ទំព័របន្ទាប់:កណ្ឌទី២ - វគ្គទី៤ - និព្វានវគ្គ